Waray (pinulungan)

Waray
Waray, Winaray, Lineyte-Samarnon, Binisaya
Ginagamit ha	Pilipinas
	Sinirangan nga Kabisay-an
Ihap han tawo nganakakayakan	3.1 ka milyon
Pamilya han Yinaknan	Austronesian Malayo-Polynesiano Borneo-Pilipinhon Butnga Pilipinhon Binisaya Butnga nga Binisaya Waray
Sistema han pagsurat	Linatin
Opisyal na Katayuan
Opisyal nga yinaknan ha	pinulongan hin rehiyon ha Pilipinas
Igindudumara han	Komisyon sa Wikang Filipino (Commission on the Filipino Language) Ha kaagi igindumara han Sanghiran san Binisaya ha Samar ug Leyte
Mga kodigo han yinaknan
ISO 639-1	None
ISO 639-2	war
ISO 639-3	war

An Waray (tinatawag gihapon nga Binisaya o Binisaya nga Samarnon-Leytenhon o Sinamar-Lineyte o Winaray o Waray-Waray) in usa nga pinulungan, pamulong, o yinaknan. Amo ini an lumad o tuminungnong nga pinulungan ha kasagaran han Sinirangan Bisayas labi na ha probinsya han Northern Samar, Eastern Samar, Western Samar, Biliran ngan Leyte. An Waray amo an ikalima nga igingagamiti nga pinulungan ha Pilipinas. Liniwat an pagngaran nga Binisaya ha Waray ha durudilain nga mga rason ngan an nalurulabaw ha ngatanan in an pagigin riko hini ngan diri pag-aangkla ha iba nga mga Bisaya nga pinulungan.

Terminolohiya

An ngaran hini nga pinulungan in tikang ha kasagaran nababatian hit’ mga diri namumulong hin Waray (an "waray" na nangangahulugan hin "nothing" o "none" ha Iningles).

Ha panahon han mga Kastila, ini in yano nga tinatawag nga yinaknan nga "Binisaya." An kan Domingo Ezguerra 1663 (utro na gin-imprinta han 1747) Arte de la lengua bisaya de la provincia de Leyte nag-uunabi han "Bisaya nga dila han lalawigan han Leyte", kan Antonio Figueroa Arte del idioma Visaya de Samar y Leyte liwat kay "Pinulongan nga Binisaya han Samar ngan Leyte". An "Diccionario español-bisaya" (Espanyol-Bisaya nga Pagpurulongan) ni Antonio Sanchez de la Rosa kay nagtutudlok ha yinaknan han "Sámar ug Leyte".

An 1978 nga Pagpurulongan ni Eduardo Makabenta nagtawag han pinulongan nga "Binisaya".

Paggamit

An Waray kay lapad nga ginagamit ha media labi na ha telebisyon ngan radyo, pero diri ha naimprenta nga media sugad han mga diyaryo, magasin ngan iba pa tungod kay kadaghanan ha mga pamantalaan ha rehiyon kay nakasurat hin Iningles.

An Department Order 74, s. 2009 han Department of Education nagmamando han paggamit han kalugaringon nga pinulongan han mga eskuwela tikang ha Kindergarten ngadto ha Grade 3.

An Waray kay ginagamit liwat ha Simbahang Katoliko ha mga barasahon sugad han novena, pangadion ngan barasahon pamisa. May mga bibliya gihapon nga nakasurat ha Waray sugad-sugad han ginpublikar han Gideon Bible Society nga nagprepreserba ha nasiring nga pinulungan.

Ponolohiya

Tungod liwat ha punctuation, iton pormal nga Waray nagamit danay hiton punctuation han yinaknan nga Espanyol.

May napulo kag unom (16) nga mangarabay an Waray: /p, t, k, b, d, ɡ, m, n, ng (ŋ), s, h, w, l, (r) ɾ, j, (y) ʔ/

May-ada liwat tulo (3) ka tuminongnong nga tiringgan an Waray: /a/ [a], /i/ [ɛ~i], ngan /u/ [o~ʊ, u] tapos mayda duha nga tikang ha Espanyol: /e, o/.

An paggamit hin /u/ imbes na /o/ kay diri makakaapekto hit kauyag signgon hit nagpupulong. Tikang na aadi man ini ha free variation kun diin diri nag-iiba it kahulogan hit usa ka pulong tungod hin paggamit hin bis hain ha duha ka tingog, nag-iiba-iba an paggamit hini ha mga diyalekto o sosyolek.

Gramatika/Balarila

Sinisiring nga iton Waray in may mga diperensya kun ikukumpara ini ha iba nga mga yinaknan nga Binisaya, sugad hiton paggamit hin r imbis inga l, o di ngani h imbis nga s. An Waray, waray gihapon hiton sinisiring nga "Kabaligtarang Ayos" nga may-ada naman ha gramatika han Tagalog.

Panigamnan han mga Pulong (Parts of Speech)

Ini an mga panigamnan han mga pulong ha Waray upod han mga nahahanungod hini ha Iningles.

1. Tigngaran (noun)
2. Tigpanhitabo (verb)
3. Tigtulidong (modifier)
4. Taligngaran (pronoun)
   • personal nga taligngaran/uusa (personal pronoun/singular) - ako, ko, nakon; kita, niya, etc.
   • personal nga taligngaran/damo (personal pronoun/plural) - kita, aton;hira/sira, nira, ira, etc.
   • pagpakita nga taligngaran(demonstrative pronoun) - adi, hadi(sadi), ngadi, didi, adto(sadto)
   • pagpakiana nga taligngaran (interrogative pronoun) - ano, diin, hain, kay, etc.
   • pagtag-iya nga taligngaran (possessive pronoun) - akon, imo, iya, ira, etc.
5. Mga Kapinit (Clitic Particles)
   • syahan nga klase (class 1) - na, pa
   • ika-2 nga klase (class 2) - gud
   • ika-3 nga klase (class 3) - man; ba
   • ika-4 nga klase (class 4) - daw
   • ika-5 nga klase (class 5) - kuno; gihapon; la;
   • ika-6 nga klase (class 6) - ada, ngay-an
   • ika-7 nga klase (class 7) - liwat; balitaw
   • ika-8 nga klase (class 8) - gad; lugod
6. Tigpananglit (determiners)
   • kasahiran nga tigpananglit (common/non-personal) - han/san, hin/sin, an/it’, kanan
   • personal nga tigpananglit (personal determiners) - hi/si; hira; ni/nira; kan/kanda
7. Tig-ihap (Numerals)
   • regular nga ihap (regular numerals) - usa, duha, napulo, duha ka gatos, yukot, pamuraburaan
   • kasusrunod nga ihap (ordinals) - syahan, ika-siyam, ika-traynta
   • kaagsob nga ihap (frequency) - makalima, makasiyam, makanapulo
   • katubtoban nga ihap (restrictive) - duduha, uunom, nanapulo
   • kamalon nga ihap (distributive) - tagdos senyentos, tag-usa, tagpito
   • kadamo nga ihap (multiplicative) - tulo-tulo, lima-lima, siyam-siyam
   • kahugpo nga ihap (unitary collective) - tagpiso an pundok, tagbaynte an butok
   • kabahin nga ihap- (dividend) - tulua, duhaa, limaa
8. Tigsumpay (linkers) - nga; ngan; o; kay; pero; bisan; maski; lugaring; kun, salit,hasta
9. Tigkalas (interjection/expression) - aw!, hala!,adoy!, sus!, ngan iba pa.

Sistema hin Pagsusurat

An Sanghiran san Binisaya ha Samar ug Leyte naghimo hin opisyal nga sistema hin pagsurat, pero waray pa ini maipapasamwak ha kadam-an. Dugang pa, an tagsa-manunurat in may’da mga kalugaringon nga sistema hin pagsurat. Komo an resulta, hasta yana, waray pa iton yinaknan hin opisyal nga sistema hin pagsusurat nga ginkikila han ngatanan, upod ini iton ortograpiya o orthography.

• diri o dire
• hira o hera
• pira o pera
• maopay o maupay
• direcho o diritso
• akon o akun
• pinulongan o pinulungan
• mayda o may’da (tikang ha pinahalipot nga “may ada”)

ug durudilain pa nga mga pulong nga diri pa natatagan kasayuran mahiunong ha tama nga paggamit.

Iba-iba nga Waray

Iton Waray may ada hin mga sinisiring nga diyalekto o dialects ngan sub-dialects. Mag-uruiba ini nga mga sub-dialects tungod ha ira pagluwas, bokabolaryo, ngan hiton mga colloqualisms. An Winaray han Sidlangan nga Samar in sinisiring amo iton Winaray nga "matig-a" o "puro". An Winaray han Amihanan nga Samar may ada mga impluwensya hin yinaknan nga Bikolano. Iton Winaray ha Amihanan nga Samar nagamit hiton s imbis nga h hin mga pulong gramatika sugad hin case marker o pronoun. Ini na-iba naman kun ikukumpara ha iba nga nagamit hiton h (ha → sa). Mayda nasiring nga ini nga karakteristiko han Winaray ha Amihanan nga Samar impluwensya han Bikol. Pero sumala hin artikulo ni Dr. Carl Rubino, iton s amo iton orihinal nga Winaray nga mangarabay o konsonante. Ini mayda suporta dida han libro ni Padre Domingo Ezguerra han 1662 mahitungod han Winaray ha Leyte nga nag-indikar nga han hadto s an ginagamit imbes nga h. May-ada gihap iton mga diperensya ha bokabolaryo: an "sugad" ha Amihanan nga Samar amo iton "siring" ha Winaray han Leyte. An Winaray han Leyte may-ada liwat mga impluwensya hiton yinaknan nga Cebuano. Diri makukurian an usa nga Waray nga taga-Sidlangan nga Samar nga maka-intindi iton Winaray han mga taga-Tacloban (o kundi ngani an kabaligtaran), bisan may-ada danay mga colloquialisms nga diri maiintindihan.

Bokabularyo

Pag-Ihap

An mga Numero nga gingagamit ha Waray kay halo han Tuminongnong o Lumad nga Waray ngan Tikang ha Espanyol nga pulong. Kasagaran gamit ha kwarta o kantidad an tikang Espanyol, mintras an gamit sa pag-ihap mga bagay kay an lumad nga Waray. Ha inadlawadlaw nga paggamit kaurugan an mga Inespanyol nga ihap it ginagamit labaw hit napúlò (e.g., onse, dose, imbes nga napúlò kag usá, napúlò kag duhá etc.)

Tuminongnong nga Waray	Tikang ha Espanyol	Orihinal nga Espanyol	Gamit sa pag-ihap	Gamit sa kantidad	Iningles	Ihap o Numero
usá (sayó sa Amihanan nga Waraynon)	uno	uno	usá	piso	one	1
duhá	dos	dos	duhá	dos	two	2
tuló	tres	tres	tuló	tres	three	3
upat	kuwatro	cuatro	upat	kuwatro	four	4
limá	singko	cinco	limá	singko	five	5
unom	sais/says	seis	unom	sais/says	six	6
pitó	syete	siete	pitó	syete	seven	7
waló	otso	ocho	waló	otso	eight	8
siyám	nuebe/nuybe	nueve	siyám	nuebe/nuybe	nine	9
napúlô	dies/dyis	diez	napúlô	dies/dyis	ten	10
napúlô kag-usá	onse	once	onse	onse	eleven	11
napúlô kagduhá	dose	doce	dose	dose	twelve	12
napúlô kagtuló	trese	trece	trese	trese	thirteen	13
napúlô kag-upat	katorse	catorce	katorse	katorse	fourteen	14
napúlô kaglimá	kinse	quince	kinse	kinse	fifteen	15
napúlô kag-unom	disisays/disisais	dieciseis	disisays/disisais	disisays/disisais	sixteen	16
napúlô kagpitó	disisyete	diecisiete	disisyete	disisyete	seventeen	17
napúlô kagwaló	disiotso	dieciocho	disiotso	disiotso	eighteen	18
napúlô kagsiyám	disinuybe	diecinueve	disinuybe	disinuybe	nineteen	19
karuhaàn	baynte	veinte	baynte	baynte	twenty	20
karuhaàn kag-usà	baynte uno	veintiuno	baynte uno	baynte uno	twenty one	21
katluàn	traynta	treinta	traynta	traynta	thirty	30
kap-atàn	kuwarenta	cuarenta	kuwarenta	kuwarenta	forty	40
kalim-àn	singkwenta	cincuenta	singkwenta	singkwenta	fifty	50
kaunmàn	saysenta/sisenta	sesenta	saysenta/sisenta	saysenta/sisenta	sixty	60
kapituàn	setenta	setenta	setenta	setenta	seventy	70
kawaluàn	otsenta/ochienta	ochenta	otsenta/ochienta	otsenta/ochienta	eighty	80
kasiyamàn	nobenta	noventa	nobenta	nobenta	ninety	90
usa ka gatòs	syen	cien	usa ka gatòs	syen	one hundred	100
usa ka yukòt	mil	mil	usa ka yukòt	mil	one thousand	1000
usa ka ribo	milyon	millón	usa ka milyòn	milyon	one million	1000000

Kumon na mga Pulong

An mga nasunod kay mga pananglitan na ginagamit hin mga Waraynon.

• Nakakaintindi/ Nasabot ka hin Winaray? (Can you understand Waray?)
• Diri ako nakakaintindi/ Nakakasabut (I can't understand)
• Maupay nga aga (Good Morning)
• Maupay na udto (Good Noon)
• Maupay na kulop (Good Afternoon)
• Maupay na gab-i (Good Evening)
• Salamat (Thank you)
• Ano/Nano it imo ngaran? (What is your name?)
• Oo (Yes)
• Diri (No)
• Ano (What)
• Hin-o (Who)
• Hain/ Di-in/ Ngain (Where)
• San-o (When (future tense))
• Kakan-o (When (past tense))
• Kay ano (Why)
• Pa-ano (How)

Teknikal na mga Termino

• Bulawan (gold)
• Puthaw (steel)
• Awto/ Sarakyan / Kotse (car)
• Eroplano (Airplane)

Mga Termino ha Astronomiya

• Kalibutan (Earth)
• Bulan (moon)
• Adlaw (sun)

Mga Miyembro ha Pamilya

• Amay (father)
• Iroy (mother)
• Anak (child)
• Bugto (sibling)
• Patod (cousin)
• Umangkon (nephew/niece)
• Suhag (oldest child)
• Puto (youngest child)

Pagkaon

• Tinapay (bread)
• Kan-on/ Luto (rice)
• Kape (coffee)
• Sinanglag (fried rice)
• Mantika (oil)
• Sura/Igsura (viand)
• Bunay (egg)
• Bulad (dried fish)
• Karne (meat)
• Manok (chicken)
• Baktin (pig or pork)
• Baka (beef)
• Isda (fish)
• Binagol (sweet mashed taro dessert served in a bagol or coconut shell)
• Moron/Minoron (sweet rice cake wrapped in banana leaves, often in chocolate flavour)
• Suka (vinegar)
• Toyo (soy sauce)

Loanwords o Mga hinuram na mga pulong

An Waray kay naghuram hin mga pulong tikang ha iba-iba na mga pinulongan, kadaoan kay tikang ha Espanyol.

Pananglitan:

• Mulay (to play) - tikang ha Indonesia na mulai
• Balay (house) - tikang ha Indonesia na balai
• Abriha (to open) - tikang ha Espanyol na abrir

Mga Ginkuhaan

• https://www.omniglot.com/writing/waray.php
• https://glottolog.org/resource/languoid/id/wara1300
• Lobel, Jason. 2009. Concise Encyclopedia of Languages of the World, 914-917. Oxford: Elsevier.

Kitaa Gihapon

• Sanghiran san Binisaya
• Waraynon nga literatura
• Ortograpiya

Mga Sumpay ha Gawas

• Onlayn nga Museo han ngatanan nga butang Waraynon