Lithosfeer

Geologische provinjes

De lithosfeer (van 't Grieks λίθος [lithos] of "rotsachtig" σφαῖρα [sphaira] of "sfeer") is 't ounbuugzoame omhulsel van een rotsachtige planete gelik d' Eirde.

Eirde

Up d' Eirde omvat de lithosfeer de korste en 't bovenste dêel van de mantel, die de harte en brosse butenlage van d' Eirde vormn. Derounder ligt den asthenosfeer, die dieper zit en doadeure warmer en mêer buugzoam is. 't Verschillend gedrag ounder spannienge gift de grenze tusschn de lithosfeer en den asthenosfeer an: de lithosfeer bluuft ounbuugzoam vo lang endn in den geologischn tyd, en vervormt elastisch toedat uutendelik meegift met een brosse breuke. Doateegnover stoat dat den asthenosfeer viskeus vervormt en de spannienge wegnimt deur plastische vervormienge. Deur zyn bros gedrag is de lithosfeer upgebrookn in tektonische ploatn.

De lithosfeer zorg vor een conductief deksel bovenup de convectie van de mantel, en beholve deur conductie wordt de hitte hoofzoakelik langs vulkoann ofgevoerd.

Der zyn twê sôortn lithosfeer:

• Oceoanische lithosfeer, g'associèrd mè den oceoanische korste
• Continentoale lithosfeer, g'associèrd mè de continentoale korste

Den oceoanische lithosfeer is deur den band 50–100 km dikke (moa teegn de mid-oceoanische ruggn is de dikte nie grôter dan da van de korste, of 5–10 km dikke), binst dat de continentoale lithosfeer 40–299 km dikke is (woavan dat de bovenste 30–50 km normoalgezien de continentoale korste is). De korste verschilt van de mantel deur een veranderienge in de scheikundige soamenstellienge (de bovenste mantel bestoat hoofzoakelik uut peridotiet), en den overgank tusschn de twê wordt de Mohodiscontinuïteit (achter de Kroatische seismoloog Andrija Mohorovičić) genoemd.

Oceoanische lithosfeer

Oceanische lithosfeer bestoat hoofzoakelik uut basisch mantelmaterioal dat een grôtere dichtheid hèt dan de mèer zeure continentoale rotsn. Noarmoate dat oceoanische lithosfeer wegbeweegt van de mid-oceoanische rugge verdikt j' hem deurda een dêel van den asthenosfeer hem ommezet in lithosfeer ten gevolge van conductieve koelienge. De dikte van 't mantelgedêelte van de lithosfeer kan berekend as een functie van den tyd:

$\,h\,\sim \,2\,{\sqrt {\kappa t}}\,$

$h$ is de dikte van 't manteldêel van den oceoanische lithosfeer, $\kappa$ is de thermische conductiviteit (omtrent 10⁻⁶ m²/s), en $t$ is den tyd.

Vo d' êeste poar tien miljoen joarn van zyn bestoan is den oceoanische lithosfeer lichter dan den asthenosfeer, moa goandeweg wordt je deur ofkoelienge dichter, en up een bepoald moment duukt den oude korste i dueer den asthenosfeer in de mantel (subductie). Doadeure is 't olsan den oceoanische korste die ounder continentoale korste duukt en nie ommegekêerd, en on der twê oceoanische korstn mè mankoar in botsienge kommn is 't den oudsten die ounder de joungsten duukt. 't Gevolg hiervan is da den oceoanische korste vrê jounk is in vergelykienge met de continentoale korste, en gin dêel van de oceoanbodem is ouder dan 170 miljoen joarn.

Lithosfeer in de mantel

Geofysische studies hèn getoogd da subductie van lithosfeer in de mantel vrê kan varieern: sommige stikkn lithosfeer duukn vrê diepe (2900 km, of dichte teegn de grenze tusschn de mantel en de kern), binst dan andere in de bovenste mantel bluuvn rounddryvn. Weer andere sôortn goan 400 km diepe in de mantel binst dan ze nog olsan vaste zitten an de continentoale ploate.

Mantelxenolietn

Een xenoliet gemakt van peridotiet

Geoloogn kunn'n de bovenste mantel ounder de continentn bestudeern deur xenolietn in kimberliet en andere vulkoanische puupn t' ounderzoekn. De studie van de verhoudienge tusschn osmium- en rheniumisotoopn hèt angetoogd dat de bovenste mantel ounder de oude kratons (oude en stabiele gedêeltn van de continentoale lithosfeer) mêer dan 3 miljard joar oud zyn.