Wikipedia

Zhuz

Zhuz (tiếng Kazakh: жүз, ٴجۇز,) cũng dịch là " Hãn quốc " hay " trăm ") là một cách phân chia vùng miền nằm trong khuôn khổ liên minh Cuman-Kipchak theo các bộ tộc chính trong từng vùng cụ thể. Khu vực này bao gồm nhiều phần thuộc lãnh thổ Kazakhstan ngày nay. Sự phân chia các zhuz là điển hình cho sự phân chia không gian sinh sống và ảnh hưởng của các tộc người Kazakh.

  • Các zhuz Thượng ([Ұлы жүз] Lỗi: {{Lang-xx}}: văn bản chuyển tự không phải chữ Latinh (vị trí 10) (trợ giúp)) hoặc zhuz Uly bao gồm các vùng lãnh thổ phía nam và đông nam Kazakhstan, tây bắc Trung Quốc (Tân Cương) và một phần của Uzbekistan.
  • Các zhuz Trung ([Орта жүз] Lỗi: {{Lang-xx}}: văn bản chuyển tự không phải chữ Latinh (vị trí 11) (trợ giúp)) hoặc zhuz Orta bao gồm sáu bộ tộc, bao gồm khu vực miền trung và miền đông Kazakhstan
  • Các zhuz Hạ ([Кіші жүз] Lỗi: {{Lang-xx}}: văn bản chuyển tự không phải chữ Latinh (vị trí 12) (trợ giúp)) hoặc zhuz Kishi bao gồm ba bộ tộc, bao gồm phía tây Kazakhstan và tây nước Nga (Orenburg Oblast).
Bản đồ các khu vực sinh sống và bị chiếm đóng bởi ba thành phần người Kazakh vào đầu thế kỷ 20; màu đỏ tượng trưng cho zhuz Uly, màu cam tượng trưng cho zhuz trung tâm và màu xanh lá cây tượng trưng cho zhuz Kishi.

Lịch sử

sửa

Các ghi chép sớm nhất về các zhuz của người Kazakh đã xuất hiện từ thế kỷ 17. Nhà đông phương học người Nga Velyaminov-Zernov (1919) tin rằng sự phân chia này nảy sinh do sự chiếm cứ của các bộ tộc vào các thành phố quan trọng gồm Tashkent, Yasi và Sayram vào năm 1598.[1]

Một số nhà nghiên cứu lập luận rằng zhuz có ý nghĩa tương đương với bộ lạc hoặc liên minh quân sự giữa những bộ tộc du mục thảo nguyên xuất hiện vào khoảng giữa thế kỷ 16 sau khi hãn quốc Kazakh tan rã. Yuri Zuev lập luận rằng, sự phân chia lãnh thổ căn cứ theo ba khu vực sinh thái hoặc địa hình khác nhau, zhuz Thượng tại vùng thảo nguyên phía nam và đông nam được tách ra khỏi hai khu vực khác bởi hồ Balkhash.

Theo một số nhà nghiên cứu, người Kazakh đã bị tách ra trong cuộc nội chiến đầu tiên vào thời đại hãn quốc Kazakh. Các bộ tộc công nhận Buidash Khan làm thủ lĩnh đã thành lập zhuz Thượng. Các bộ tộc công nhận Togim Khan thành lập zhuz Trung. Các bộ tộc công nhận Akhmed Khan thiết lập zhuz Hạ.

Theo truyền thuyết của người Kazakhstan [cần dẫn nguồn], ba zhuz là sự kế thừa lãnh thổ của ba người con trai của người cha đẻ đã sáng lập chủ quyền và cương vực của người Kazakh. Trong tiếng Kazakhstan, júz có nghĩa là "liên minh" hoặc "một trăm". [cần dẫn nguồn]

Zhuz Thượng

sửa
 
Bản đồ nghiên cứu dân tộc học về zhuz Thượng (hoặc zhuz Uly) ở Kazakhstan vào đầu thế kỷ 20, theo MS Mukanov (1991).[2]

Trong lịch sử, zhuz Thượng ([Ұлы жүз] Lỗi: {{Lang-xx}}: văn bản chuyển tự không phải chữ Latinh (vị trí 14) (trợ giúp); tiếng Nga: Старший жуз, đã Latinh hoá: Staršij žuz) gồm các bộ tộc sinh sống ở khu vực phía bắc của hãn quốc Sát Hợp Đài cũ của đế quốc Mông Cổ, tại lưu vực các sông Ili và sông Chu, ở Đông Nam Kazakhstan ngày nay và Quận tự trị Ili Kazakhstan của Trung Quốc (phía bắc Tân Cương) còn có tên gọi khác là jüz Üysin.

Ghi chép đầu tiên về zhuz Thượng xuất hiện năm 1748, do một sứ giả người Tatar của Tsaritsa đã được gửi đến để đàm phán về việc thần phục của Abul Khair Khan vào năm 1732. Theo Nikolai Aristov[cần dẫn nguồn], dân số ước tính của zhuz Thượng là khoảng 550.000 người trong nửa sau của thế kỷ 19. Vùng lãnh thổ này đã bị chinh phục bởi hãn quốc Kokand vào những năm 1820 và bởi Đế quốc Nga trong những năm 1850 đến 1860.

Giới cầm quyền của Kazakhstan, bao gồm cựu tổng thống Nurseult Nazarbayev, cựu Bí thư thứ nhất của Đảng Cộng sản Kazakhstan Dinmukhamed Konayev, cũng như nhà thơ Jambyl Jabayev là đại diện của những người xuất thân từ khu vực zhuz Thượng.

Đã có một số nỗ lực để xác định tên chính xác và bản chất của các bộ tộc cấp cao nhất trong suốt thế kỷ 19 và đầu thế kỷ 20. Tuy nhiên, các nghiên cứu khác nhau đã chỉ ra rất nhiều tên và số lượng dân cư khác nhau cho các bộ tộc thảo nguyên. Tên gọi của các bộ tộc sinh sống ở khu vực zhuz Thượng bao gồm: [cần dẫn nguồn]

  • Dulat ([Дулат] Lỗi: {{Lang-xx}}: văn bản chuyển tự không phải chữ Latinh (vị trí 12) (trợ giúp))
    • Janys ([Жаныс,] Lỗi: {{Lang-xx}}: văn bản chuyển tự không phải chữ Latinh (vị trí 12) (trợ giúp))
    • Siyqym ([Сиқым] Lỗi: {{Lang-xx}}: văn bản chuyển tự không phải chữ Latinh (vị trí 12) (trợ giúp) [Сиқым] Lỗi: {{Lang-xx}}: văn bản chuyển tự không phải chữ Latinh (vị trí 12) (trợ giúp))
    • Botbay ([Ботбай] Lỗi: {{Lang-xx}}: văn bản chuyển tự không phải chữ Latinh (vị trí 13) (trợ giúp))
    • Shymyr ([Шымыр] Lỗi: {{Lang-xx}}: văn bản chuyển tự không phải chữ Latinh (vị trí 13) (trợ giúp))
  • Jalayir ([Жалайыр] Lỗi: {{Lang-xx}}: văn bản chuyển tự không phải chữ Latinh (vị trí 14) (trợ giúp))
  • Qangly ([Қаңлы] Lỗi: {{Lang-xx}}: văn bản chuyển tự không phải chữ Latinh (vị trí 12) (trợ giúp))
  • Alban ([Албан] Lỗi: {{Lang-xx}}: văn bản chuyển tự không phải chữ Latinh (vị trí 12) (trợ giúp) [Албан] Lỗi: {{Lang-xx}}: văn bản chuyển tự không phải chữ Latinh (vị trí 12) (trợ giúp))
  • Suwan ([Суан] Lỗi: {{Lang-xx}}: văn bản chuyển tự không phải chữ Latinh (vị trí 11) (trợ giúp) [Суан] Lỗi: {{Lang-xx}}: văn bản chuyển tự không phải chữ Latinh (vị trí 11) (trợ giúp))
  • Sary-Uysin (Kazakh
  • Shaccorashty ([Шапырашты] Lỗi: {{Lang-xx}}: văn bản chuyển tự không phải chữ Latinh (vị trí 18) (trợ giúp))
  • Sirgeli ([Сіргелі] Lỗi: {{Lang-xx}}: văn bản chuyển tự không phải chữ Latinh (vị trí 14) (trợ giúp) [Сіргелі] Lỗi: {{Lang-xx}}: văn bản chuyển tự không phải chữ Latinh (vị trí 14) (trợ giúp))
  • Oshaqty ([Ошақты] Lỗi: {{Lang-xx}}: văn bản chuyển tự không phải chữ Latinh (vị trí 14) (trợ giúp))
  • Ysty ([Ысты] Lỗi: {{Lang-xx}}: văn bản chuyển tự không phải chữ Latinh (vị trí 11) (trợ giúp))
  • Shanyshqyly ([Шанышқылы] Lỗi: {{Lang-xx}}: văn bản chuyển tự không phải chữ Latinh (vị trí 18) (trợ giúp))

Zhuz Trung

sửa
 
Bản đồ nghiên cứu dân tộc học về zhuz trung tâm (hay zhuz Orta) ở Kazakhstan vào đầu thế kỷ 20, theo MS Mukanov (1991).[2]

Zhuz Trung ([Орта жүз] Lỗi: {{Lang-xx}}: văn bản chuyển tự không phải chữ Latinh (vị trí 15) (trợ giúp); tiếng Nga: Средний жуз, đã Latinh hoá: Srednij žuz), còn được gọi là Arǵyn júz, bao gồm các vùng đất phía đông của Kim Trướng Hãn quốc trước đây ở miền trung, miền bắc và miền đông Kazakhstan.

Một số nhà thơ và trí thức nổi tiếng của Kazakhstan được sinh ra ở vùng zhuz Trung, bao gồm Abay Qunanbayuli, Akhmet Baytursinuli, Shokan Walikhanuli và Alikhan Bokeikhanov.

Khu vực zhuz Trung bao gồm các bộ tộc:

  • Argyn ([Арғын] Lỗi: {{Lang-xx}}: văn bản chuyển tự không phải chữ Latinh (vị trí 12) (trợ giúp) [Арғын] Lỗi: {{Lang-xx}}: văn bản chuyển tự không phải chữ Latinh (vị trí 12) (trợ giúp))
  • Kerei (Kazakh Kazakh
  • Naiman ([Найман] Lỗi: {{Lang-xx}}: văn bản chuyển tự không phải chữ Latinh (vị trí 13) (trợ giúp) [Найман] Lỗi: {{Lang-xx}}: văn bản chuyển tự không phải chữ Latinh (vị trí 13) (trợ giúp))
  • Khongirad ([Қоңырат] Lỗi: {{Lang-xx}}: văn bản chuyển tự không phải chữ Latinh (vị trí 14) (trợ giúp))
  • Qypchak ([Қыпшақ] Lỗi: {{Lang-xx}}: văn bản chuyển tự không phải chữ Latinh (vị trí 14) (trợ giúp))
  • Taraqty [Тарақты] Lỗi: {{Lang-xx}}: văn bản chuyển tự không phải chữ Latinh (vị trí 14) (trợ giúp) [Тарақты] Lỗi: {{Lang-xx}}: văn bản chuyển tự không phải chữ Latinh (vị trí 14) (trợ giúp))
  • Uwaq | Waq ([Уақ] Lỗi: {{Lang-xx}}: văn bản chuyển tự không phải chữ Latinh (vị trí 10) (trợ giúp))

Zhuz Hạ

sửa

Zhuz Hạ ([Кіші жүз] Lỗi: {{Lang-xx}}: văn bản chuyển tự không phải chữ Latinh (vị trí 16) (trợ giúp); tiếng Nga: Младший жуз, đã Latinh hoá: Mladšij žuz tiếng Nga: Младший жуз, đã Latinh hoá: Mladšij žuz), còn được gọi là júz Alshyn, chiếm lĩnh các vùng đất của hãn quốc Nogai cũ ở Tây Kazakhstan.

Các bộ tộc bản địa ở zhuz này có nguồn gốc từ người Nogai thuộc hãn quốc Nogai, Tây Kazakhstan, nhưng vào thế kỷ 16, họ đã bị người Kazakh đánh bại, người Nga và Nogai đã rút lui về phía Tây của hãn quốc, đến thảo nguyên sông Kuban. Vào thế kỷ 18, các bộ tộc đã gây nguy hiểm cho các thành phố bên trong lòng đế quốc Nga, vì vậy người Nga đã liên minh với người Mông Cổ Kalmyks để thay thế và hỗ trợ người Alshyn trở lại khu vực Urals. Ở đó, họ đã thành lập các zhuz Thượng. Trong các cuộc bành trướng của người Kazakh-Kalymk, hãn quốc Khiva đã sáp nhập bán đảo Mangyshlak và chiếm lĩnh khu vực này trong hai thế kỷ trước khi bị người Nga xâm chiếm. Vào đầu thế kỷ 19, một bộ phận người Kazakh đã di chuyển sang phía tây, đến khu vực tỉnh Astrakhan ngày nay, thành lập nên Hãn quốc Bukey. Khi nhà nước Cộng hòa Xã hội Chủ nghĩa Xô viết Kazakhstan được thành lập, Bukey là khu vực nằm ở điểm gần cực Tây của đất nước, vị trí này thuộc phạm vi châu Âu.

Các vị lãnh đạo trong lịch sử của cuộc kháng chiến của người Kazakh chống lại Đế quốc Nga gắn liền với khu vực zhuz Hạ bao gồm Isatay Taymanuly (tiếng Kazakh: Isataı Taımanuly, 1791-1838) và Makhambet Otemisuly (tiếng Kazakh: Mahambet Ótemisuly, 1803/4-1846).

Zhuz Hạ bao gồm ba nhóm bộ tộc lớn:

  • Baiuly ([Байұлы] Lỗi: {{Lang-xx}}: văn bản chuyển tự không phải chữ Latinh (vị trí 13) (trợ giúp))
    • Adai ([Адай] Lỗi: {{Lang-xx}}: văn bản chuyển tự không phải chữ Latinh (vị trí 11) (trợ giúp) [Адай] Lỗi: {{Lang-xx}}: văn bản chuyển tự không phải chữ Latinh (vị trí 11) (trợ giúp))
    • Alasha ([Алаша] Lỗi: {{Lang-xx}}: văn bản chuyển tự không phải chữ Latinh (vị trí 13) (trợ giúp) [Алаша] Lỗi: {{Lang-xx}}: văn bản chuyển tự không phải chữ Latinh (vị trí 13) (trợ giúp))
    • Baibaqty ([Байбақты] Lỗi: {{Lang-xx}}: văn bản chuyển tự không phải chữ Latinh (vị trí 15) (trợ giúp))
    • Berish ([Беріш] Lỗi: {{Lang-xx}}: văn bản chuyển tự không phải chữ Latinh (vị trí 13) (trợ giúp))
    • Zhappas ([Жаппас] Lỗi: {{Lang-xx}}: văn bản chuyển tự không phải chữ Latinh (vị trí 13) (trợ giúp))
    • Masqar ([Масқар] Lỗi: {{Lang-xx}}: văn bản chuyển tự không phải chữ Latinh (vị trí 13) (trợ giúp))
    • Taz ([Таз] Lỗi: {{Lang-xx}}: văn bản chuyển tự không phải chữ Latinh (vị trí 10) (trợ giúp) [Таз] Lỗi: {{Lang-xx}}: văn bản chuyển tự không phải chữ Latinh (vị trí 10) (trợ giúp))
    • Tana ([Тана] Lỗi: {{Lang-xx}}: văn bản chuyển tự không phải chữ Latinh (vị trí 11) (trợ giúp) [Тана] Lỗi: {{Lang-xx}}: văn bản chuyển tự không phải chữ Latinh (vị trí 11) (trợ giúp))
    • Esentemir ([Есентемір] Lỗi: {{Lang-xx}}: văn bản chuyển tự không phải chữ Latinh (vị trí 16) (trợ giúp))
    • Ysyq ([Ысық] Lỗi: {{Lang-xx}}: văn bản chuyển tự không phải chữ Latinh (vị trí 11) (trợ giúp))
    • Qyzylqurt ([Қызылқұрт] Lỗi: {{Lang-xx}}: văn bản chuyển tự không phải chữ Latinh (vị trí 16) (trợ giúp))
    • Sherkesh ([Шеркеш] Lỗi: {{Lang-xx}}: văn bản chuyển tự không phải chữ Latinh (vị trí 15) (trợ giúp))
  • Alimuly ([Әлімұлы] Lỗi: {{Lang-xx}}: văn bản chuyển tự không phải chữ Latinh (vị trí 14) (trợ giúp))
    • Qarakesek ([Қаракесек] Lỗi: {{Lang-xx}}: văn bản chuyển tự không phải chữ Latinh (vị trí 16) (trợ giúp))
    • Qarasaqal ([Қарасақал] Lỗi: {{Lang-xx}}: văn bản chuyển tự không phải chữ Latinh (vị trí 16) (trợ giúp))
    • Tortqara ([Төртқара] Lỗi: {{Lang-xx}}: văn bản chuyển tự không phải chữ Latinh (vị trí 15) (trợ giúp))
    • Kete ([Кете] Lỗi: {{Lang-xx}}: văn bản chuyển tự không phải chữ Latinh (vị trí 11) (trợ giúp) [Кете] Lỗi: {{Lang-xx}}: văn bản chuyển tự không phải chữ Latinh (vị trí 11) (trợ giúp))
    • Shomekei ([Шөмекей] Lỗi: {{Lang-xx}}: văn bản chuyển tự không phải chữ Latinh (vị trí 15) (trợ giúp))
    • Shekti ([Шекті] Lỗi: {{Lang-xx}}: văn bản chuyển tự không phải chữ Latinh (vị trí 13) (trợ giúp) [Шекті] Lỗi: {{Lang-xx}}: văn bản chuyển tự không phải chữ Latinh (vị trí 13) (trợ giúp))
  • Jetyru ([Жетіру] Lỗi: {{Lang-xx}}: văn bản chuyển tự không phải chữ Latinh (vị trí 13) (trợ giúp))
    • Tabyn ([Табын] Lỗi: {{Lang-xx}}: văn bản chuyển tự không phải chữ Latinh (vị trí 12) (trợ giúp) [Табын] Lỗi: {{Lang-xx}}: văn bản chuyển tự không phải chữ Latinh (vị trí 12) (trợ giúp))
    • Tama ([Тама] Lỗi: {{Lang-xx}}: văn bản chuyển tự không phải chữ Latinh (vị trí 11) (trợ giúp) [Тама] Lỗi: {{Lang-xx}}: văn bản chuyển tự không phải chữ Latinh (vị trí 11) (trợ giúp))
    • Kerderi ([Кердері] Lỗi: {{Lang-xx}}: văn bản chuyển tự không phải chữ Latinh (vị trí 14) (trợ giúp))
    • Kereit ([Керейт] Lỗi: {{Lang-xx}}: văn bản chuyển tự không phải chữ Latinh (vị trí 13) (trợ giúp) [Керейт] Lỗi: {{Lang-xx}}: văn bản chuyển tự không phải chữ Latinh (vị trí 13) (trợ giúp))
    • Zhagalbaily ([Жағалбайлы] Lỗi: {{Lang-xx}}: văn bản chuyển tự không phải chữ Latinh (vị trí 17) (trợ giúp))
    • Telew ([Телеу] Lỗi: {{Lang-xx}}: văn bản chuyển tự không phải chữ Latinh (vị trí 12) (trợ giúp) [Телеу] Lỗi: {{Lang-xx}}: văn bản chuyển tự không phải chữ Latinh (vị trí 12) (trợ giúp))
    • Ramadan ([Рамадан] Lỗi: {{Lang-xx}}: văn bản chuyển tự không phải chữ Latinh (vị trí 14) (trợ giúp))

Xem thêm

sửa
  • Các bộ tộc Kazakhstan
  • Khan Khan
  • Zhetysu
  • Nhân khẩu học dân tộc Kazakhstan
  • Danh sách các bộ lạc và gia tộc Mông Cổ thời trung cổ
  • Orda (cấu trúc)

Nguồn trích dẫn

sửa
  1. ^ Velyaminov-Zernov, "Russia, Mongolia, China in the 16th, 17th, and early 18th centuries". Vol II. Baddeley (1919, MacMillan, London). Reprint – Burt Franklin, New York. 1963 p. 59.
  2. ^ a b Муканов М. С., Этническая территория казахов в 18 – нач. 20 вв ("Ethnic territory of Kazakhs from the 18th to the beginning of the 20th century"), Almaty, 1991.

Tham khảo

sửa
  • Svat Soucek, "Lịch sử khu vực nội địa châu Á". Nhà xuất bản Đại học Cambridge (2000). ISBN 0-521-65704-0.
  • WW Bartold, Bốn nghiên cứu về lịch sử Trung Á, Leiden: EJ Brill, 1962.
  • Ilkhamov Alisher và cộng sự, "Bản đồ dân tộc của Uzbekistan", Uzbekistan, "Quỹ xã hội mở", 2002, tr.   176, ISBN 978-5-86280-010-4 (bằng tiếng Nga)
  • Isin A., "Kazakhstan khanate và Nogai Horde trong nửa sau của thế kỷ 15 - 16", Semipalatinsk, Tengri, 2002, tr.   22, ISBN 978-9965-492-29-7 (bằng tiếng Nga)
  • S. Qudayberdiuli. "Cây gia đình của người Thổ, Kirgizes, người Kazakh và các vương triều của họ", Alma-Ata, Dastan, 1990 (bằng tiếng Nga)
  • S. Kudayberdy-Uly, Cây gia đình của Türks, Tiếng Slovak, Tiếng Kazakh và các vương triều của họ, Alma-Ata, Dastan, 1990 (bằng tiếng Nga)
  • M. Tynyshbaev, 'The Uysyn', trong Tài liệu về lịch sử của người Kazakh, Tashkent 1925 (bằng tiếng Nga)
  • Yu.A. Zuev, "Lịch sử dân tộc của người Usun", Công trình của Viện hàn lâm khoa học SSR của Kazakhstan, Viện Lịch sử, Khảo cổ học và Dân tộc học, Alma-Ata, Vol. 8, 1960. (bằng tiếng Nga)

Liên kết ngoài

sửa
Lấy từ “https://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Zhuz&oldid=71567670”