Wikipedia

Xe lửa bọc thép

Đối với vở kịch năm 1927 của Vsevolod Ivanov, xem Xe lửa bọc thép 14-69.
Xem thêm: Pháo đường sắt

Xe lửa bọc thép là một đoàn tàu được bảo vệ bằng lớp giáp kiên cố. Đoàn tàu bọc thép thường bao gồm các toa xe lửa trang bị pháo và súng máy. Chúng được sử dụng chủ yếu trong thời gian cuối thế kỷ 19 và đầu thế kỷ 20 nhằm cung cấp một kiểu đổi mới nhanh chóng di chuyển số lượng lớn hỏa lực. Hầu hết các quốc gia đều ngưng việc sử dụng chúng vì phương tiện đường bộ ngày càng trở nên mạnh hơn và linh hoạt hơn, và các đường tàu đã chứng tỏ rất dễ bị phá hoại cũng như các cuộc không kích. Tuy nhiên, Liên bang Nga vẫn sử dụng những đoàn tàu lửa bọc thép cải tiến trong Chiến tranh Chechnya lần thứ hai vào năm 1999-2009.

Đoàn tàu bọc thép Hurban nằm ở Zvolen, Slovakia. Đây không phải là bản gốc mà là một bản sao được sử dụng trong một bộ phim. Chỉ có hai toa xe nguyên thủy được bảo quản là còn tồn tại; chúng được lưu trữ gần đó trong các xưởng sửa chữa đường sắt tại Zvolen, nơi chúng được sản xuất vào năm 1944

Thiết kế và trang bị

sửa
 
Một đoàn tàu bọc thép của Ba Lan mang tên Danuta vào năm 1939. Từ trái sang: toa pháo binh, toa bộ binh tấn công, đầu máy xe lửa bọc thép, toa pháo binh
 
Một tankette TKS được sử dụng như một draisine trinh sát bọc thép, với nỗ lực nhằm vượt qua một trong những tính không bẻ cong được của đoàn tàu bọc thép - dùng để giới hạn đường ray

Những toa xe trên một đoàn tàu bọc thép được thiết kế cho nhiều nhiệm vụ. Vai trò tiêu biểu bao gồm:

  • Pháo - trang bị hỗn hợp pháo, súng máy và các bệ phóng tên lửa.
  • Bộ binh - được thiết kế dành để chở các đơn vị bộ binh, cũng có thể gắn súng máy.
  • Súng máy - dành riêng cho súng máy.
  • Phòng không - được trang bị vũ khí phòng không
  • Chỉ huy - tương tự như toa xe bộ binh, nhưng được thiết kế để trở thành một trung tâm chỉ huy đoàn tàu
  • Chống tăng - trang bị súng chống tăng, thường là trong các tháp pháo xe tăng
  • Toa trống - không bọc thép, sử dụng cho bất kỳ mục đích nào từ việc vận chuyển đạn dược hoặc khí tài, thông qua theo dõi sửa chữa hoặc bảo vệ trật bánh nhằm bẻ hướng đường sắt đối với việc phá hủy đường ray.
  • Toa giường nằm chở quân
  • Quân đội Đức Quốc xã đôi khi sẽ đặt một Fremdgerät, chẳng hạn như tăng hạng nhẹ bắt được của Pháp Somua S-35 hoặc PzKpfw 38(t) của Séc, hay xe tăng hạng nhẹ Panzer II tên một cái xe sàn phẳng có thể mau chóng được dở xuống bằng một cái dốc và được sử dụng cách khoảng tuyến đường sắt chính để truy lùng du kích của đối phương.
  • Chở tên lửa - Liên Xô có mẫu ICBM RT-23 Molodets chạy trên đường sắt vào cuối năm 1980 (để giảm nguy cơ của một đòn đánh phủ đầu nối tiếp việc phá hủy các bệ phóng tên lửa dành cho một cuộc tấn công trả đũa). Mỹ cùng một lúc đề xuất một hệ thống đường sắt dành cho chương trình tên lửa MX nhưng điều này chưa bao giờ hoàn thành ở giai đoạn lập kế hoạch.

Các loại giáp khác nhau đều được sử dụng để bảo vệ khỏi những đợt tấn công từ xe tăng. Ngoài những tấm kim loại khác nhau, bê tông và bao cát còn được sử dụng trong một số trường hợp dành cho đoàn tàu bọc thép cải biến. Đoàn tàu bọc thép có đôi lúc được hộ tống bởi một loại đường tàu xe tăng gọi là draisine. Một trong những ví dụ là xe đẩy bọc thép 'Littorina' có một buồng lái ở phía trước và phía sau với một bộ điều khiển có thể lái đường ray theo hai hướng. Littorina còn gắn thêm hai ụ súng máy 7.92mm MG13 từ xe tăng hạng nhẹ Panzer I.

Lịch sử

sửa

Nguồn gốc

sửa
 
Một "toa pháo thủ đường sắt" năm 1861 được sử dụng để bảo vệ công nhân trong cuộc nội chiến Mỹ
 
Một đầu máy CGR 3rd Class 4-4-0 1889 bọc thép bị trật bánh vào ngày 12 tháng 10 năm 1899 trong đợt giao tranh đầu tiên của Chiến tranh Boer thứ hai tại Kraaipan

Xe lửa bọc thép từng được đưa vào sử dụng trong thế kỷ 19 qua cuộc nội chiến Hoa Kỳ (1861–1865), chiến tranh Pháp-Phổ (1870–1871), chiến tranh Boer lần thứ nhất và thứ hai (1880–1881 và 1899–1902). Trong chiến tranh Boer thứ hai, Winston Churchill, hồi ấy là một phóng viên chiến trường đang đi du lịch trên một chuyến tàu bọc thép vào ngày 15 tháng 11 năm 1899, thì cả đoàn tàu bị một đội biệt kích Boer dưới sự chỉ huy của Tướng Louis Botha phục kích. Quân Boer bắt giữ Churchill và nhiều người trong đội ngũ nhân viên đoàn tàu nhưng nhiều người khác đã trốn thoát, bao gồm cả những thương binh tiếp tục điều khiển đầu máy xe lửa.[1]

Đầu thế kỷ 20, người Nga đã sử dụng đoàn tàu bọc thép trong cuộc chiến tranh Nga-Nhật.[2] Xe lửa bọc thép còn được dùng trong cuộc cách mạng México (1910–1920) và Thế chiến I (1914–1918). Việc sử dụng chuyên sâu nhất của đoàn tàu bọc thép là trong cuộc nội chiến Nga (1918–1920). Nội chiến Tây Ban Nha thì ít khi phải dùng đến xe lửa bọc thép, mặc dù Thế chiến II (1939-1945) lại thấy nhiều hơn. Người Pháp đã sử dụng chúng trong suốt chiến tranh Đông Dương lần thứ nhất (1946–1954), và một số quốc gia từng sở hữu đoàn tàu bọc thép trong chiến tranh Lạnh. Lần sử dụng cuối cùng trong chiến đấu dường như từng hiện diện trong cuộc chiến tranh Nam Tư vào những năm 1990.

Chiến tranh thế giới thứ nhất

sửa
 
Đoàn tàu bọc thép Áo-Hung từ năm 1915

Trong Thế chiến I phía Nga đã sử dụng một sự kết hợp giữa các đoàn tàu bọc thép hạng nhẹ và nặng. Đoàn tàu hạng nặng lắp đặt các khẩu pháo 4.2 inch hay 6 inch, đoàn tàu hạng nhẹ được trang bị pháo 76.2mm.[2] Đế quốc Áo-Hung còn tung các đoàn tàu bọc thép ra chiến trường chống lại Ý trong Thế chiến I. Xe lửa bọc thép của Hải quân Hoàng gia Anh được trang bị bốn hải pháo QF 6 inch và một khẩu hải pháo QF 4 inch dùng nhằm yểm trợ lực lượng viễn chinh Anh trong giai đoạn mở đầu trận đánh Ypres lần thứ nhất vào tháng 10 năm 1914.[3]

Giai đoạn giữa hai thế chiến

sửa

Các đạo quân nước ngoài can thiệp vào nội tình nước Nga như Lê dương Tiệp Khắc cũng sử dụng tàu bọc thép trang bị vũ khí hạng nặng để kiểm soát độ dài rộng lớn của tuyến đường sắt xuyên Xibia trong cuộc nội chiến Nga vào cuối Thế chiến I.[4]

Lực lượng Bolshevik trong cuộc nội chiến Nga đã sử dụng một loạt đoàn tàu bọc thép.[5] Nhiều cái được người dân địa phương làm ngay được, số khác thì được các kỹ sư hàng hải xây dựng nên tại các nhà máy Putilov và Izhorskiy.[5] Kết quả là các đoàn tàu dao động từ chẳng khác gì một cái sàn phẳng đắp bao cát công sự xung quanh cho đến các đoàn tàu bọc thép trang bị vũ khí hạng nặng được sản xuất bởi các kỹ sư hàng hải.[5] Một nỗ lực nhằm chuẩn hóa việc thiết kế từ tháng 10 năm 1919 chỉ đạt được thành công hạn chế.[5] Vào cuối cuộc chiến lực lượng Bolshevik đã có 103 đoàn tàu bọc thép đủ mọi chủng loại.[5]

Người Estonia cũng xây dựng năm đoàn tàu bọc thép trong cuộc chiến tranh giành độc lập tại nước này và được đặt dưới quyền chỉ huy của Johan Pitka.[6] Sau khi Thế chiến I kết thúc nhu cầu sử dụng các đoàn tàu bọc thép bị giảm sút. Chúng còn được sử dụng ở Trung Quốc vào thập niên 20 và đầu thập niên 30 trong cuộc nội chiến Trung Quốc,[7] đáng chú ý nhất chính là quân phiệt Trương Tông Xương đã đích thân tuyển mộ những kẻ tị nạn người Nga để cung cấp nhân sự điều khiển đoàn tàu phục vụ cho mục đích quân sự của mình.

Chiến tranh thế giới thứ hai

sửa
 
Một chiếc xe pháo điển hình của Ba Lan từ năm 1939. Những chiếc xe kiểu này được sử dụng trong các đoàn tàu Śmiały và Piłsudczyk

Trong Thế chiến II Ba Lan đã sử dụng đoàn tàu bọc thép rộng rãi khi Đức Quốc xã xâm lược Ba Lan. Một nhà quan sát lưu ý rằng "Ba Lan chỉ có vài đoàn tàu bọc thép, nhưng các sĩ quan và binh sĩ của họ đã chiến đấu rất tốt. Một lần nữa và một lần nữa họ bất chợt xuất hiện từ lùm cây trong rừng dày, làm rối loạn hàng ngũ quân Đức".[8] Một khía cạnh được đánh giá đúng của rất nhiều đoàn tàu bọc thép của Ba Lan đã được triển khai trong cuộc chiến tranh Phòng thủ Ba Lan vào năm 1939 là khi máy bay Đức tấn công các tuyến đường sắt thì nó thường theo dõi các đoàn tàu.

Điều này lần lượt nhắc nhở Đức Quốc xã phải giới thiệu lại đoàn tàu bọc thép vào quân đội riêng của mình. Về sau người Đức còn sử dụng chúng với một mức độ nhỏ trong Thế chiến II. Tuy vậy, họ đã giới thiệu mẫu thiết kế quan trọng có tính chất linh hoạt và được trang bị tốt, bao gồm cả các toa xe là nơi đặt tháp pháo phòng không, hoặc được thiết kế để bốc dỡ xe tăng và toa xe có giáp bảo vệ hoàn chỉnh với một khẩu pháo/lựu pháo giấu kín.

Trong cuộc Tổng khởi nghĩa Slovakia, quân kháng chiến Slovakia đã sử dụng ba đoàn tàu bọc thép để mau chóng triển khai lực lượng của mình ra chiến tuyến. Xe lửa bọc thép với tên gọi Hurban, Štefánik và Masaryk được xây dựng tại nhà máy đường sắt Zvolen, và bảo quản ở gần Lâu đài Zvolen.


Liên Xô sở hữu một số lượng lớn đoàn tàu bọc thép vào đầu Thế chiến II nhưng nhiều cái đã bị mất vào năm 1941.[9] Xe lửa được xây dựng sau chiến tranh có xu hướng được trang bị tháp pháo xe tăng T-34 hay sê-ri KV.[9] Số khác được trang bị như những khẩu đội pháo phòng không chuyên biệt.[9] Một số ít thì được trang bị thành khẩu đội pháo hạng nặng thường sử dụng nhưng khẩu pháo lấy từ tàu thuyền.[9]

Canada trong một thời gian ngắn cũng sử dụng một đoàn tàu bọc thép tuần tra bờ biển Thái Bình Dương và bảo vệ chống lại một cuộc xâm lược có thể xảy ra từ phía Nhật Bản.[10][11].

Mười hai đoàn tàu bọc thép đã được thành lập tại Anh vào năm 1940 như một phần của công tác chuẩn bị để đối mặt với một cuộc xâm lược của Đức; lúc đầu chúng được trang bị loại pháo QF 6 pao 6 cwt Hotchkiss vào sáu súng máy hạng nhẹ Bren. Toàn bộ đều do đội ngũ kỹ sư Hoàng gia vận hành và binh sĩ trực thuộc Quân đoàn Thiết giáp Hoàng gia điều khiển. Vào cuối năm 1940 sự chuẩn bị bắt đầu trao lại các đoàn tàu trên cho Quân đội Ba Lan ở phía Tây hoạt động mãi cho đến năm 1942.[12] Chúng tiếp tục được sử dụng ở Scotland và được điều hành bởi Vệ Quốc Quân cho tới khi cái cuối cùng rút khỏi vào tháng 11 năm 1944. một toa xe 6 pao từ một trong những đoàn tàu được bảo quản tại Bảo tàng xe Tăng Bovington.[13] Một đoàn tàu bọc thép nhỏ chạy trên đường ray cỡ 15-inch tại Công ty Đường sắt Romney Hythe và Dymchurch.[14]

Thời kỳ sử dụng về sau

sửa
 
Một chiếc RT-23 Molodets trong viện bảo tàng Saint Petersburg

Trong cuộc chiến tranh Đông Dương lần thứ nhất, Liên hiệp Pháp đã sử dụng đoàn tàu bọc thép và vũ trang La Rafale đóng vai trò như một đoàn tàu chở hàng và đơn vị quân giám sát di động.[15][16] Vào tháng 2 năm 1951, Rafale đầu tiên phục vụ trên tuyến Sài Gòn-Nha Trang, Việt Nam,[17][18] trong khi từ năm 1947 đến tháng 5 năm 1952 cái thứ hai được hộ tống trên tàu bởi quân đội Campuchia thuộc lực lượng BSPP (Brigade de Surveillance de Phnom Penh) dùng trên tuyến Phnôm Pênh-Battambang, Campuchia.[19] Năm 1953 cả hai đoàn tàu đã bị quân du kích Việt Minh tấn công đồng thời phá hủy hay nổ mìn cây cầu đá khi đi ngang qua.[20] Quân đội của Fulgencio Batista cũng vận hành một đoàn tàu bọc thép trong cuộc cách mạng Cuba mặc dù nó đã bị trật bánh và bị phá hủy trong trận Santa Clara.

Đối mặt với hiểm họa của các cuộc đột kích vượt biên giới từ phía Trung Quốc trong cuộc chia rẽ Trung-Xô, Liên Xô đã phát triển đoàn tàu bọc thép vào đầu những năm 1970 để bảo vệ tuyến đường sắt xuyên Xibia. Theo các báo cáo khác nhau đã có bốn hoặc năm đoàn tàu được xây dựng. Mỗi tàu có mười xe tăng chiến đấu chủ lực, hai xe tăng lội nước hạng nhẹ, một số pháo phòng không, cũng như một số xe bọc thép chở quân và xe cung cấp thiết bị cho sửa chữa đường sắt. Chúng đều được lắp đặt trên những toa trần mở rộng hoặc trong những chiếc xe ô tô ray đặc biệt. Các bộ phận khác nhau của đoàn tàu được bảo vệ với lớp giáp dày 5–20 mm. Những chuyến tàu đã được quân đội Liên Xô sử dụng nhằm đe dọa các đơn vị bán quân sự quốc gia vào năm 1990 trong giai đoạn đầu của cuộc chiến tranh Nagorno-Karabakh.[21][22]

Một xe lửa bọc thép cải tiến đặt tên là "Đoàn tàu tốc hành Krajina" (Krajina ekspres) đã được sử dụng trong chiến tranh ở Croatia (một phần của cuộc chiến tranh Nam Tư) vào những năm đầu thập niên 1990 bởi quân đội của nước Cộng hòa Serbia Krajina (một nước cộng hòa tự xưng của người Serb sống trong Croatia nhằm tìm cách ở lại Nam Tư). Bao gồm ba toa xe chiến đấu và ba toa xe vận tải nối vào phía trước để bảo vệ nó khỏi vụ nổ mìn,[23] đoàn tàu mang một M18 Hellcat với một khẩu pháo 76mm, một khẩu Bofors 40mm, 20mm, một đôi súng phóng tên lửa 57mm và một súng cối 120mm, cộng thêm vài khẩu súng máy từ 12.7 đến 7.62 mm.[24] Trong cuộc vây hãm Bihac vào năm 1994, có đôi lúc đoàn tàu này bị tấn công với súng phóng lựu chống tăng và pháo 76mm rồi bị trúng một tên lửa 9K11 Malyutka, nhưng thiệt hại khá nhỏ, hầu hết đoàn tàu đều được phủ bằng những tấm cao su dày khiến đầu đạn của tên lửa phát nổ quá sớm khó mà gây ra bất kỳ thiệt hại thực tế nào.[23] Đoàn tàu đã bị đội ngũ nhân viên phá hủy vì sợ rằng nó sẽ rơi vào tay kẻ thù trong chiến dịch Bão Táp, cuộc tấn công của quân đội Croatia đã tràn qua Srpska Krajina. Quân đội Cộng hòa Srpska cũng vận hành một đoàn tàu tương tự bị lực lượng Hồi giáo Bosnia trong đó có một chiếc xe tăng T-55 phục kích và phá hủy vào tháng 10 năm 1992 tại lối vào thị trấn Gradačac. Đống đổ nát hoang tàn này về sau đã được chuyển đổi thành một bảo tàng.[25] Quân đội Croatia đã triển khai một đoàn tàu bọc thép gồm hai toa trần được xây dựng tại Split với một lá chắn bao gồm hai tấm, một cái dày 8mm và cái khác dày 6mm với khe hở 30-50mm được lấp đầy cát. Phương tiện còn được trang bị thêm súng máy 12.7 mm.[26]

Nhằm hướng tới việc kết thúc cuộc chiến tranh Lạnh, cả hai siêu cường đã bắt đầu phát triển tên lửa liên lục địa (ICBM) chạy bằng đường sắt gắn trên đoàn tàu bọc thép; Liên Xô triển khai các tên lửa SS-24 vào năm 1987, nhưng chi phí ngân sách và tình hình quốc tế thay đổi dẫn đến việc hủy bỏ chương trình này, với tất cả các tên lửa chạy bằng đường sắt cuối cùng đã bị ngừng hoạt động vào năm 2005. Một đoàn tàu bọc thép còn lại vẫn được sử dụng thường xuyên là của Kim Nhật Thành và Kim Jong-il, cái đầu tiên trước đây là do Liên Xô tặng và sau này được sử dụng nhiều cho các chuyến thăm chính thức Trung Quốc và Nga vì lãnh đạo Bắc Triều Tiên ngại đi máy bay.

Xe điện bọc thép

sửa

Xe điện bọc thép cũng tồn tại, mặc dù rõ ràng không phải nhằm mục đích chế tạo như một số đoàn tàu bọc thép. Hồng quân vừa thành lập đã sử dụng ít nhất một xe điện bọc thép khi chiến đấu tại Moskva trong Cách mạng tháng Mười năm 1917.[27][28][29] Cuộc Tổng khởi nghĩa Slovakia còn được biết đến nhiều hơn với đoàn tàu bọc thép như mô tả ở trên đã được sử dụng ít nhất như một ví dụ tạm thời.[30]

Xem thêm

sửa

Chú thích

sửa
  1. ^ Zaloga, Steven J; Bryan, Tony (2008). Armored Trains. Oxford, UK: Osprey Publishing. tr. 7. ISBN 978-1-84603-242-4.
  2. ^ a b Zaloga, Steven J; Grandsen, James (1984). Soviet Tanks and Combat Vehicles of World War Two. Arms and Armour Press. tr. 24. ISBN 0-85368-606-8.
  3. ^ 1914: The Days of Hope, Lyn MacDonald, Penguin Books 1989 ISBN 0-14-011651-6
  4. ^ First World War - Willmott, H.P.; Dorling Kindersley, 2003, Page 251
  5. ^ a b c d e Zaloga, Steven J; Grandsen, James (1984). Soviet Tanks and Combat Vehicles of World War Two. Arms and Armour Press. tr. 30–33. ISBN 0-85368-606-8.
  6. ^ Admiral Johan Pitka Lưu trữ 2008-09-19 tại Wayback Machine (in Estonian language. Truy cập 2008-09-11.)
  7. ^ "Armored Car Like Oil Tanker Used by Chinese" Popular Mechanics, March 1930
  8. ^ Wie das Gesetz es befahl - Karschkes, Helmut, DVG Deutsche Verlagsgesellschaft, ISBN 3-920722-69-8
  9. ^ a b c d Zaloga, Steven J; Grandsen, James (1984). Soviet Tanks and Combat Vehicles of World War Two. Arms and Armour Press. tr. 200–205. ISBN 0-85368-606-8.
  10. ^ The Armoured Train in Canadian Service Book Review, By Cookie Sewell
  11. ^ The No. 1 armoured train
  12. ^ Balfour, G 1981. The Armoured Train: its development and usage. Batsford
  13. ^ “Railway Wagon 21 Ton Mineral (E1987.159)”. Bản gốc lưu trữ ngày 23 tháng 3 năm 2012. Truy cập ngày 1 tháng 7 năm 2015.
  14. ^ “The Romney Hythe and Dymchurch Railway”. Bản gốc lưu trữ ngày 26 tháng 9 năm 2011. Truy cập ngày 1 tháng 7 năm 2015.
  15. ^ Le 5e Régiment du Génie d'hier et d'aujourd'hui: l'aventure des Sapeurs de chemins de fer, Lavauzelle, 1997, p. 73 (tiếng Pháp)
  16. ^ “L'audace du rail: les trains blindés du Sud-Annam in Revue historique des armées #234, Alexis Neviaski, 2004, quoted in the French Defense Ministry archives”. Bản gốc lưu trữ ngày 16 tháng 12 năm 2008. Truy cập ngày 1 tháng 7 năm 2015.
  17. ^ “French Defense Ministry archives ECPAD website”. Bản gốc lưu trữ ngày 30 tháng 9 năm 2007. Truy cập ngày 1 tháng 7 năm 2015.
  18. ^ “French Defense Ministry archives ECPAD website”. Bản gốc lưu trữ ngày 27 tháng 9 năm 2007. Truy cập ngày 1 tháng 7 năm 2015.
  19. ^ “French Defense Ministry archives ECPAD website”. Bản gốc lưu trữ ngày 27 tháng 9 năm 2007. Truy cập ngày 1 tháng 7 năm 2015.
  20. ^ “French Defense Ministry archives ECPAD website”. Bản gốc lưu trữ ngày 27 tháng 9 năm 2007. Truy cập ngày 1 tháng 7 năm 2015.
  21. ^ Sovetskaja Armija v gody "cholodnoj vojny": (1945–1991) - Fes·kov, Vitalij I; Kalašnikov, Konstantin A; Golikov, Valerij I; Tomsk Izdat. Tomskogo University. 2004, Page 246- ISBN 5-7511-1819-7
  22. ^ Last armored trains of the Soviet Army Lưu trữ 2008-05-30 tại Wayback Machine (in Cyrillic/Tiếng Nga) - Markovian, Victor; Мир оружия, 9/2005
  23. ^ a b "Krajina Express" enhances Serb Firepower near Bihac Lưu trữ 2019-08-10 tại Wayback Machine Deseret News, ngày 4 tháng 12 năm 1994
  24. ^ Radic, Aleksandar (2008). Историја - Крајина експрес Lưu trữ 2012-09-04 tại Archive.today. Aрсенал magazine, nº 14, pp. 51-54. Minister of Defence of Serbia, ngày 15 tháng 2 năm 2008 (tiếng Serbia)
  25. ^ Photo Lưu trữ 2010-01-26 tại Wayback Machine and comments from Panoramio
  26. ^ Hrvatski oklopni voz (tiếng Serbia)
  27. ^ First World War - Willmott, H.P.; Dorling Kindersley, 2003, Page 231.
  28. ^ Московские трамваи в боях за Советскую власть (tiếng Nga)
  29. ^ Мы мирные люди, но наш бронепоезд стоит на трамвайном пути! (tiếng Nga)
  30. ^ The Czech and Slovak Republics (excerpt from Google Books) - Humphreys, Rob, Rough Guide, 2002, ISBN 1-85828-904-1, Page 482

Tham khảo

sửa

Liên kết ngoài

sửa
 
Wikimedia Commons có thêm hình ảnh và phương tiện truyền tải về Xe lửa bọc thép.
Lấy từ “https://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Xe_lửa_bọc_thép&oldid=72018945”