Tiếng Karelia

Tiếng Karelia (karjala, karjal hoặc kariela) là một ngôn ngữ Finn nói chủ yếu ở Cộng hòa Kareliya, Nga. Về mặt ngôn ngữ học, tiếng Karelia có mối quan hệ chặt chẽ với các phương ngữ tiếng Phần Lan được nói ở miền đông Phần Lan, và một số nhà ngôn ngữ học Phần Lan thậm chí còn xếp tiếng Karelia là một phương ngữ của tiếng Phần Lan mặc dù trong thời hiện đại, nó được coi là một ngôn ngữ riêng biệt. Tiếng Karelia, không nên nhầm lẫn với các phương ngữ Đông Nam của tiếng Phần Lan, đôi khi được gọi là karjalaismurteet ("phương ngữ Karelia") ở Phần Lan.

Tiếng Karelia
karjal kariela karjala
Sử dụng tại	Nga, Phần Lan
Khu vực	Cộng hòa Karelia, Tver
Tổng số người nói	36.000
Dân tộc	người Karelia
Phân loại	Ngữ hệ Ural Finn Finn Đông Tiếng Karelia
Hệ chữ viết	chữ Latinh (chữ Karelia)
Địa vị chính thức
Ngôn ngữ thiểu số được công nhận tại	Phần Lan Cộng hòa Karelia
Mã ngôn ngữ
ISO 639-2	krl
ISO 639-3	krl
Glottolog	kare1335
ELP	Karelian

Không có ngôn ngữ Karelia tiêu chuẩn duy nhất. Mỗi nhà văn viết tiếng Karelia theo dạng phương ngữ riêng của họ. Ba chuẩn viết đã được phát triển, bao gồm Karelia Bắc, Karelia Olonet và Karelia Tver. Tất cả các phương ngữ đều viết bằng bảng chữ cái Karelia dựa trên chữ Latinh, mặc dù chữ Kirin từng được sử dụng trong quá khứ.

Phân loại

Tiếng Karelia thuộc ngữ chi Finn của ngữ hệ Ural; và có mối quan hệ chặt chẽ với tiếng Phần Lan. Tiếng Phần Lan và tiếng Karelia có tổ tiên chung là ngôn ngữ Karelia nguyên thủy được nói ở khu vực bờ hồ Ladoga trong thời đại đồ sắt. Tiếng Karelia tạo thành một cụm phương ngữ với phương ngữ tiếng Phần Lan miền Đông. Trước đó, một số nhà ngôn ngữ học Phần Lan đã phân loại tiếng Karelia là một phương ngữ của tiếng Phần Lan, đôi khi được biết đến trong văn học Phần Lan cũ là Raja-Karjalan murteet ('Karelia Biên giới'), nhưng ngày nay, tiếng Karelia được coi là một ngôn ngữ riêng biệt. Bên cạnh tiếng Karelia và tiếng Phần Lan, nhóm Finn cũng bao gồm tiếng Estonia và một số ngôn ngữ thiểu số được nói ở khu vực Biển Baltic.

Phân bố địa lý

Bản đồ phương ngữ tiếng Karelia

Tiếng Karelia được nói bởi khoảng 100.000 người, chủ yếu ở Cộng hòa Kareliya, Nga, mặc dù các cộng đồng nói tiếng Karelia đáng kể cũng có thể được tìm thấy ở vùng Tver phía tây bắc Moskva. Trước đây, người ta ước tính rằng có 5.000 người nói ở Phần Lan, chủ yếu thuộc về các thế hệ cũ, nhưng các ước tính gần đây đã tăng con số đó lên 30.000. Do sự di cư sau Thế chiến II và di cư nội bộ, người Karelia hiện sống rải rác khắp Phần Lan và tiếng Karelia không còn được nói như một ngôn ngữ cộng đồng địa phương nữa.

Địa vị chính thức

Tại Cộng hòa Karelia, tiếng Karelia có vị thế là ngôn ngữ thiểu số; và từ cuối những năm 1990, đã có những động thái để thông qua luật ngôn ngữ đặc biệt, giúp tiếng Karelia có vị thế chính thức ngang với tiếng Nga. Người Karelia ở tỉnh Tver có quyền tự chủ văn hóa quốc gia, đảm bảo việc sử dụng tiếng Karelia trong trường học và phương tiện truyền thông đại chúng. Ở Phần Lan, tiếng Karelia có vị thế là một ngôn ngữ dân tộc thiểu số phi khu vực trong khuôn khổ Hiến chương châu Âu về ngôn ngữ địa phương hoặc thiểu số.

Hệ thống chữ viết

Di liệu vỏ cây Birch số 292, đầu thế kỷ 13

Bản dịch Matthew thành tiếng Karelia, 1820

Tiếng Karelia ngày nay được viết bằng bảng chữ cái Latinh gồm 29 ký tự. Nó mở rộng bảng chữ cái Latinh cơ bản ISO với các chữ cái bổ sung Č, Š,,, và ' và loại bỏ các chữ cái Q, W và X. Bảng chữ cái thống nhất này được sử dụng để viết tất cả các phương ngữ Karelia trừ Karelia Tver. Rất ít văn bản tiếng Karelia được xuất bản từ thời trung cổ đến thế kỷ 19 sử dụng bảng chữ cái Kirin. Với việc thành lập Liên Xô, Phần Lan, chữ Latinh đã trở thành hệ chữ chính thức. Tuy nhiên, từ năm 1937-39, tiếng Karelia viết bằng chữ Kirin thay thế tiếng Phần Lan như ngôn ngữ chính thức của ASSR Karelia.

Tham khảo

Nguồn

• Ahtia, E. V. (1938): Karjalan kielioppi: Äänne- ja sanaoppi. Suojärvi: Karjalan kansallisseura.
• Ahtia, Edvard V. (2014): Karjalan kielioppi II: Johto-oppi. Joensuu: Karjalan Kielen Seura. ISBN 978-952-5790-42-9.
• Ahtia, Edvard V. (2014): Karjalan kielioppi III: Lauseoppi. Joensuu: Karjalan Kielen Seura. ISBN 978-952-5790-39-9.
• Klyachko, Elena; Sorokin, Alexey; Krizhanovskaya, Natalia; Krizhanovsky, Andrew; Ryazanskaya, Galina (2019). “LowResourceEval-2019: a shared task on morphological analysis for low-resource languages” (PDF). Computational Linguistics and Intellectual Technologies (Conference "Dialog" 2019). Moscow, Russia. tr. 45–62. arXiv:2001.11285. Bản gốc (PDF) lưu trữ ngày 10 tháng 1 năm 2020. Truy cập ngày 13 tháng 2 năm 2020.
• Ojansuu, Heikki (1918): Karjala-aunuksen äännehistoria. Suomalaisen Kirjallisuuden Seuran toimituksia 162.
• Virtaranta, Pertti; Koponen, Raija (eds) (1968-2005): Karjalan kielen sanakirja. Helsinki: Kotimaisten kielten tutkimuskeskus / Suomalais-Ugrilainen Seura.
• Zaykov, P. M. (1999): Grammatika Karelskogo Yazyka fonetika i morfologia. Petrozavodsk: Periodika.

Liên kết ngoài

• The Peoples of the Red Book: THE KARELIANS
• Karjalaine lehüt - Karelian page
• Karjalan Kielen Seuru – The Society for the Karelian Language
• Neuvostoliiton kielipolitiikkaa: Karjalan kirjakielen suunnittelu 1930-luvulla ("On Soviet language policy: The planning of the Karelian literary language in the 1930's", in Finnish)
• Karjalan kirjakielestä (in Finnish)
• Wiki in the viena dialect Lưu trữ 2021-01-03 tại Wayback Machine
• Livgiläižet (in Russian)
• Karelian language on Omniglot
• Karjalan kirjaimet (in Karelian)
• Karjalan kielioppi (in Karelian)
• Грамматика карельского языка
• УРОКИ КАРЕЛЬСКОГО ЯЗЫКА - Karelian lessons (in Russian)
• A short Karelian Conversation
• Karelian-Russian-Finnish dictionary
• Karelian-Finnish dictionary (Note: č is categorized under tš)
• Karelian-Vepsian-Finnish-Estonian dictionary Lưu trữ 2012-06-24 tại Wayback Machine
• Karjalan kielen harjoituskogomus Lưu trữ 2020-02-13 tại Wayback Machine (PDF/in Karelian)