Kontent qismiga oʻtish

To‘rtinchi may harakatlari

Vikipediya, ochiq ensiklopediya
Toʻrtinchi may harakatlari
五四運動

Tiananmen maydonida Pekindagi universitetlarda ta'lim oladigan 3000 atrofida talabalar namoyishi
Sana 1919-yil 4-may
Joy
Natijasi
  • Yaponparast amaldorlar chetlatildi
  • Versal shartnomasi Xitoy tomonidan imzolanmadi
  • Bosh vazir Qian Nengxun hukumati zaiflashdi
  • Talabalar va ishchilar harakati davom etdi
  • Kommunizm asoslari zaiflashdi
Yetakchilar
Raqamlarda
Qurbonlar va yoʻqotishlar
Qurbonlar

4- may harakati 1919-yil 4-mayda Pekindagi talabalar noroziliklari natijasida paydo boʻlgan Xitoyning anti-imperialistik, madaniy va siyosiy harakati edi. Talabalar Xitoy hukumatining 1914-yilda Shandun qamalidan keyin Germaniyaga taslim boʻlgan Shandundagi hududlarni saqlab qolish uchun ruxsat berish toʻgʻrisidagi Versal shartnomasi qaroriga Xitoy hukumatining zaif munosabatda boʻlishiga nisbatan norozilik bildirish uchun Tyananmen (Samoviy tinchlik darvozasi) oldiga toʻplandi. Namoyishlar umummilliy noroziliklarni keltirib chiqardi va Xitoy millatchiligining kuchayishiga, madaniy faoliyatdan siyosiy harakatga oʻtishga, populistik bazaga oʻtishga va an'anaviy intellektual va siyosiy elitaning zaiflashishiga turtki boʻldi.

Toʻrtinchi may namoyishlari an'anaviy Konfutsiy qadriyatlarini muqobiliga almashtirishga intilgan va oʻzi Sin davridagi islohotlarning davomi boʻlgan antian'anaviy Yangi Madaniyat Harakatda (1915-1921) burilish nuqtasiga yetdi. 1919-yildan keyin ham bu oʻqimishli "yangi yoshlar" oʻz rolini an'anaviy model bilan belgilab oldilar. Unda oʻqimishli elita madaniy va siyosiy ishlar uchun mas'uliyatni oʻz zimmasiga olardi.[1] Ular an'anaviy madaniyatga qarshi edilar, lekin chet elda millatchilik nomidan kosmopolit qoʻllov izladilar va ular qishloq mamlakatida populizmni qoʻllab-quvvatlagan shahar harakati edilar. Keyingi besh oʻn yillikdagi koʻplab siyosiy va ijtimoiy rahbarlar, shu jumladan Xitoy Kommunistik partiyasi rahbarlari ham shu toifa orasidan shakllandi.[2]

Tarixi

[tahrir | manbasini tahrirlash]

Oksford universiteti tarixchisi Rana Mitterning soʻzlariga koʻra, "1919-yilda paydo boʻlgan atmosfera va siyosiy kayfiyat muhim Xitoy yigirmanchi asrini shakllantirgan bir qator gʻoyalar markazida shakllandi".[3] Sin sulolasi 1911-yilda parchalanib ketdi. Bu voqea Xitoyda ming yillik imperatorlik hukmronligini tugatdi va nazariy jihatdan siyosiy hokimiyat nominal ravishda xalq qoʻlida boʻlgan yangi davrni boshlab berdi. 1916-yilda Prezident Yuan Shikay vafotidan soʻng Xitoy siyosiy kuchlari va mintaqaviy qoʻshinlariga egalik qiladigan mintaqa rahbarlari hukmronlik qiladigan parchalangan davlatga aylandi. Pekin hukumati asosiy e'tiborni ichki noroziliklarni bostirishga qaratdi va xorijiy ta'sir va nazoratga qarshi kurash uchun ozgina ish qila oldi.[3] Xitoy Bosh vaziri Duan Qirui 1918-yilda Xitoy-Yaponiya qoʻshma mudofaa toʻgʻrisidagi maxfiy bitimni imzolagani matbuotga sizdirilganda Xitoy jamoatchiligi gʻazabga mindi va 4-may harakati uchun asos solgan talabalar norozilik harakatini qoʻzgʻatdi.[4] 1919-yilda Koreyadagi 1-mart harakati, 1917- yildagi rus inqilobi, xorijiy kuchlarga magʻlubiyatlarni davom ettirdi va taʼsir doiralarining mavjudligi oʻrta sinf va madaniyat yetakchilari orasida Xitoy millatchiligini yanada avj oldirdi.[3]

“Yangi Madaniy Harakat” yetakchilari xalqning siyosiy ongi zaifligi uchun an’anaviy Konfutsiy qadriyatlari aybdor deb hisoblardi.[5][6] Xitoy millatchilari an’anaviy qadriyatlardan voz kechib, “janobi ilm” (賽先生) va “janobi Demokratiya” (xitoycha: 德先生) kabi gʻarb gʻoyalarini qabul qilishga chaqirdilar.[7] Ushbu ikonoklastik va antian'anaviy qarashlar va dasturlar Xitoy siyosati va madaniyatini bugungi kungacha ilhomlantirib kelmoqda.[8]

Shandun muammosi

[tahrir | manbasini tahrirlash]

Xitoy Birinchi Jahon urushiga 1917-yilda Antanta Ittifoqi tomonidan kirdi. Garchi oʻsha yili Xitoy Mehnat Korpusi tarkibida 140 ming xitoylik ishchi Gʻarbiy frontga yuborilgan boʻlsa-da,[9] 1919-yil apreldagi Versal shartnomasi Shandun provinsiyasidagi Germaniya hududlari uchun Yaponiyaga huquq berdi. Xitoy hukumati vakillari quyidagi talablarni ilgari surdilar:

  1. Xitoyda xorijiy kuchlarning ekstraterritoriallik kabi barcha imtiyozlarini bekor qilish
  2. Yaponiya hukumati bilan imzolangan "Yigirma bir talab"ni bekor qilish
  3. Birinchi jahon urushi paytida Yaponiya Germaniyadan tortib olgan Shandun hududi uchun huquqlarni Xitoyga qaytarish.

Gʻarbiy ittifoqchilar Versaldagi yigʻilishda ustunlik qildilar va Xitoy talablariga e'tibor bermadilar. Fransiya Bosh vaziri Jorj Klemanso boshchiligidagi Yevropa delegatsiyalari birinchi navbatda Germaniyani jazolashdan manfaatdor edi. Garchi Amerika delegatsiyasi Vudro Vilsonning oʻn toʻrt bandi va oʻz taqdirini oʻzi belgilash gʻoyalarini ilgari surgan boʻlsa-da, Devid Lloyd Jorj va Klemansoning oʻjarliklari oldida ular bu gʻoyalarni olgʻa siljita olmadilar. Amerikaning Millatlar Ligasida oʻz taqdirini oʻzi belgilash haqidagi targʻiboti xitoylik ziyolilar uchun jozibador koʻrinardi. Ammo ularning buni bajarmasliklari xiyonat sifatida baholandi. Parij tinchlik konferensiyasidagi ushbu diplomatik muvaffaqiyatsizlik "Shandun muammosi" deb nomlanuvchi yangi muammoni keltirib chiqardi. 

Ishtirokchilar

[tahrir | manbasini tahrirlash]
Namoyishda ishtirok etayotgan talaba qizlar.

1919-yil 4-mayda Parij tinchlik konferensiyasi mazmuniga norozilik bildirgan bir guruh xitoylik talabalar tashabbusi bilan talabalar vatanparvarlik harakati sifatida 4-may harakati boshlandi. Toʻrtinchi may harakati bosimi ostida Xitoy delegatsiyasi Versal shartnomasini imzolashdan bosh tortdi.

Toʻrtinchi may harakatining dastlabki ishtirokchilari Parijdagi va ba'zilari Pekindagi talabalar edi. Ular hukumatga noroziliklarini bildirish uchun kuchlarini birlashtirib ish tashlash uchun koʻchaga chiqishdi. Keyinchalik Shanxay va Guanchjoudagi ba'zi ilgʻor talabalar norozilik harakatiga qoʻshildi va bu asta-sekin Xitoy boʻylab ommaviy talabalar ish tashlashlari toʻlqinini shakllantirdi. Pekin hukumati 1919-yilning iyunigacha “3-iyun” hibslarini amalga oshirib, 1000 ga yaqin talabalarni birin-ketin hibsga oldi. Ammo bu qarshilik talabalar harakatini bostirmadi, balki butun Xitoy xalqini gʻazablantirdi, bu esa kattaroq inqilobiy boʻhronga olib keldi. Shanxay ishchilari ish tashlashdi, tadbirkorlar esa butun mamlakat boʻylab talabalarning vatanparvarlik harakatini qoʻllab-quvvatlash maqsadida ish tashlashni qoʻllab-quvvatlashdi. Xitoy ishchilar sinfi 4-may harakati orqali siyosiy maydonga chiqdi.

Ishchilar sinfi qoʻllab-quvvatlashining paydo boʻlishi bilan 4-may harakati yangi bosqichga koʻtarildi. Harakat markazi Pekindan Shanxayga koʻchdi va ishchilar sinfi harakatning asosiy harakatlantiruvchi kuchi sifatida namoyon boʻldi. Shanxay ishchilar sinfi misli koʻrilmagan miqyosdagi ish tashlash uyushtirdi. Milliy ish tashlash koʻlamining kengayishi va uning ishtirokchilari sonining koʻpayishi mamlakat iqtisodiy hayotining falaj boʻlib qolishiga olib keldi. Bu Pekin hukumati uchun jiddiy xavf tugʻdirdi. Ishchi sinf talabalaroʻrnini egallab, qarshilik koʻrsatdi. Bu harakatning butun mamlakat boʻylab qoʻllab-quvvatlanishi millatchilik va milliy tiklanish ishtiyoqini aks ettirdi; bu ham toʻrtinchi may harakatining rivojlanishi va kengayishi uchun asos boʻldi. Benjamin I. Shvarts shunday deb qoʻshimcha qiladi: "Toʻrtinchi may tajribasining asosiy ishtiyoqi boʻlgan millatchilik, albatta, alohida mafkura emas, balki umumiy xususiyat edi"..[10]

Norozilik kunlari

[tahrir | manbasini tahrirlash]

1919-yil 4-may kuni ertalab Pekinda oʻn uchta mahalliy universitetning talabalar vakillari yigʻilib, beshta rezolyutsiya loyihasini ishlab chiqdilar:

  1. sobiq nemis imtiyozlari ostida Shandunning yaponlarga berilishiga qarshi norozilik.
  2. Xitoy ommasiga Xitoyning xavfli pozitsiyasini bildirish.
  3. Pekinda keng koʻlamli yigʻilishni tashkil qilish.
  4. Pekin talabalar uyushmasini yaratishga koʻmaklashish.
  5. 4-may kuni tushdan keyin Versal shartnomasi shartlariga norozilik bildirish uchun namoyish oʻtkazish.
Singhua universiteti talabalari yapon tovarlarini yoqib yuborishmoqda.
Pekin Universiteti talabalari 4-may harakati paytida hukumat tomonidan hibsga olinganidan keyin.

4-may kuni tushdan keyin Yenching universiteti, Pekin universiteti va boshqa universitetlarning 4000 dan ortiq talabalari Tyananmen maydonida toʻplanish uchun koʻp nuqtalardan yurishdi. Ular “Suverenitet uchun tashqaridan kurash, uydagi milliy xoinlardan qutulish”, “Yigirma bir talabni bekor qilish”, “ Versal shartnomasini imzolamaslik” kabi shiorlar bilan hayqirdilar.

Ular ittifoqchilarning Xitoyga xiyonatidan gʻazablanishdi, hukumatning Xitoy manfaatlarini himoya qilishga qodir emasligini qoraladilar va yapon mahsulotlarini boykot qilishga chaqirdilar. Namoyishchilar yaponiyaliklar bilan hamkorlik qilishda ayblagan uch xitoylik amaldorning iste'fosini talab qilishdi. Bu amaldorlarning turar joylarini yoqib, ularning ba'zi xizmatkorlarini kaltaklaganidan soʻng talaba namoyishchilar hibsga olingan, qamoqqa olingan va qattiq kaltaklangan.[11]

Ertasi kuni butun Pekinda talabalar ish tashlashdi va Xitoyning yirik shaharlarida talabalar, vatanparvar savdogarlar va ishchilar norozilik namoyishlariga qoʻshilishdi. Namoyishchilar gazetalar orqali mohirlik bilan murojaat qilishdi va harakatni butun mamlakat boʻylab olib borish uchun oʻz vakillarini yuborishdi. Iyun oyi boshidan Shanxaydagi ishchilar va ishbilarmonlar ham harakat markazi Pekindan Shanxayga koʻchganligi sababli ish tashlash boshladi. oʻn uchta universitet rektorlari talaba mahbuslarni ozod qilishni tashkil qildi va Pekin universiteti direktori Kay Yuanpei norozilik sifatida iste'foga chiqdi.

Gazetalar, jurnallar, fuqarolik jamiyatlari va savdo palatalari talabalarga yordam berishdi. Savdogarlar, agar Xitoy hukumati talablarni qabul qilmasa, soliq toʻlovlarini toʻlamaslik bilan tahdid qilishdi.[12] Shanxayda savdogarlar va ishchilarning umumiy ish tashlashi butun Xitoy iqtisodiyotini deyarli vayron qildi.[11] Kuchli jamoatchilik bosimi ostida Pekin hukumati hibsga olingan talabalarni ozod qildi va yaponiyaliklar bilan hamkorlikda ayblangan Cao Rulin, Chjan Zongsyan va Lu Zongyuni vazifasidan ozod qildi. Parijdagi Xitoy vakillari Versal shartnomasini imzolashdan bosh tortishdi. Toʻrtinchi May harakati dastlabki gʻalabani qoʻlga kiritdi, bu birinchi navbatda ramziy ma'noga ega edi. Chunki Yaponiya Shandun yarim oroli va Tinch okeanidagi orollar ustidan nazoratni toʻliq saqlab qoldi. Harakatning qisman muvaffaqiyati ham butun mamlakat boʻylab Xitoy ijtimoiy tabaqalarining tegishli motivatsiya va yetakchilar bilan muvaffaqiyatli hamkorlik qilish qobiliyatini namoyish etdi.[11]

Tarixiy ahamiyati

[tahrir | manbasini tahrirlash]
Pekinning Dongcheng tumanidagi 4-may harakati yodgorligi.

Olim Devid Vang aytganidek, “Yangi Madaniyat” va “Toʻrtinchi May Harakatlari”ni muhim burilish nuqtasi sifatida baholaydilar. Bu 1905-yilda davlat xizmati tizimining bekor qilinishi va agʻdarilishi va 1911-yilda monarxiyaning tugatilishi bilan birga “Xitoyning zamonaviylikka tomon burilish nuqtasi boʻldi.”[13] Biroq, an'anaviy xitoy qadriyatlariga qarshi kurash, ayniqsa, Millatchilar partiyasi tomonidan kuchli qarshilikka duch keldi. Ularning nuqtai nazaridan, harakat Xitoy an'analarining ijobiy elementlarini yoʻq qildi va toʻgʻridan-toʻgʻri siyosiy harakatlarga va paydo boʻlgan Xitoy Kommunistik partiyasi bilan bogʻliq boʻlgan radikal munosabatlarga katta e'tibor berdi. Boshqa tomondan, ikki asoschi Li Dachjao va Chen Duxiu harakatning yetakchilari boʻlgan Kommunistik partiya inqilob emas, maʼrifatparvar ziyolilarning rolini taʼkidlagan dastlabki bosqichga shubha bilan qaragan boʻlsa-da, harakatga koʻproq ijobiy qarashdi.[14] Kengroq ma'noda, Toʻrtinchi May harakati radikal ziyolilarning paydo boʻlishiga olib keldi, ular dehqonlar va ishchilarni Kommunistik partiyaga safarbar qilish va kommunistik inqilob muvaffaqiyatini mustahkamlaydigan tashkiliy kuchga ega boʻlishdi.[12]

4-may harakati davrida kommunistik gʻoyalarga ega ziyolilar guruhi asta-sekin oʻsib bordi. Masalan, Chen Tanqiu, Chjou Enlay, Chen Duxiu va boshqalar asta-sekin marksizm targʻibotiga kirishdilar. Bu marksizmning sinikleştirilmesini ragʻbatlantirdi va Xitoy Kommunistik partiyasi va Xitoy xususiyatlariga ega sotsializmning tugʻilishi uchun zamin hozirladi.[15]

Xitoy kommunizmining tugʻilishi

[tahrir | manbasini tahrirlash]

Koʻp yillar davomida Xitoy Xalq Respublikasida 1919-yilgi namoyishlar va ularning keyinchalik bostirilishi borasida oʻzgarmas qarashlar shakllandi. Siyosiy oʻzgarishlarni muhokama qilish tobora koʻproq siyosiy reallikka aylandi. Chen Duxiu va Li Dachjao kabi nufuzli shaxslar soʻlga oʻtib, 1921-yilda Xitoy Kommunistik partiyasining asoschilariga aylanishdi.[16] Li Shitsen va Chju Tsyanji kabi dastlab voluntarist yoki nigilist boʻlgan shaxslar 1920-yillarda Xitoyning tobora notinch boʻlib borayotganini koʻrib, xuddi ulardek soʻlga oʻtishgan.[17]

1939-yilda Xitoy Kommunistik partiyasining yuqori martabali rahbari Mao Tszedun 4-may harakati ulkan kommunistik inqilobni amalga oshirishga olib boradigan bosqich ekanligini ta'kidladi:

Yigirma yil muqaddam 4-may harakati Xitoyda imperializm va feodalizmga qarshi burjua-demokratik inqilobning yangi bosqichini boshlab berdi. 4-may harakatidan kelib chiqqan madaniy islohot harakati inqilob ko'rinishlaridan biri edi. Oʻsha davrda yangi ijtimoiy kuchlarning oʻsishi va rivojlanishi bilan burjua-demokratik inqilobda kuchli lager, ishchilar sinfi, talabalar ommasi va yangi milliy burjuaziyadan iborat lager paydo bo'ldi. To'rtinchi may harakati paytida yuz minglab talabalar jasorat bilan jamiyatda oʻz oʻrnini egallashdi. Bu jihatdan 4-may harakati 1911-yilgi inqilobdan bir qadam oldinga chiqdi.[18]

Paul Fransning ta'kidlashicha, Xitoyda Versal shartnomasining yagona gʻolibi kommunizm edi. Chunki ommaviy gʻazabning kuchayishi bevosita Kommunistik partiyaning shakllanishiga olib keldi. Shartnoma, shuningdek, Yaponiyaning oʻz istilolarini yanada jasorat bilan davom ettirishiga olib keldi. Vellington Koo bu voqea 1919-yilda Xitoy va Yaponiya oʻrtasida urush boshlanishiga ham olib kelishini bashorat qilgan edi.[19]

gʻarb uslubidagi liberal demokratiya ilgari Xitoy ziyolilari orasida ma'lum darajada bahslarga sabab boʻlar edi. Shunga qaramay, Versal shartnomasidan keyin (bu Xitoy manfaatlariga xiyonat sifatida qaralgan) u oʻzining jozibadorligini yoʻqotdi. Vudro Vilsonning “Oʻn toʻrt moddali dastur”i axloqiylikdan kelib chiqqan boʻlishiga qaramay, gʻarb ikkiyuzlamachiligi sifatida koʻrilgan.[17]

Rossiyadagi Oktabr inqilobi

Koʻpgina xitoylik ziyolilar Qoʻshma Shtatlar boshqa davlatlarni Oʻn toʻrt bandga rioya qilishga ishontirish uchun koʻp ish qilmaganiga ishonishgan va Qoʻshma Shtatlar Millatlar Ligasiga qoʻshilishdan bosh tortganini kuzatishgan. Natijada ular Gʻarb liberal-demokratik modelidan yuz oʻgirishdi. 1917-yildagi Rossiya Oktabr inqilobining gʻalabasi bilan marksizm Xitoy intellektual tafakkurida, ayniqsa soʻlda boʻlganlar orasida oʻz ta'sirini oʻtkaza boshladi. Chen Duxiu va Li Dachjao kabi Xitoy ziyolilari marksistik ta'limotni jiddiy oʻrganishga kirishdilar..[20]

Madaniyatda ta'siri

[tahrir | manbasini tahrirlash]

4-may harakati Konfutsiy madaniyatiga qarshi chiqish va yangi madaniyatni targʻib qilishga eʼtibor qaratdi. “Yangi madaniyat” harakatining davomi sifatida “4-may” harakati madaniyat sohasiga katta ta’sir koʻrsatdi. “Yangi madaniyat” harakatida ilgari surilgan “demokratiya” va “ilm-fan” shiorlari eski madaniyatga hujum qilish va yangi madaniyatni targʻib qilish uchun moʻljallangan edi. Bu maqsadni Devid Vangning jumlasi bilan ifodalash mumkin: “Bu Xitoyning adabiy zamonaviylikka tomon burilish nuqtasi boʻldi”.[13]

Oʻsha paytdagi ishtirokchilar, masalan, Xu Shix bu davrni Xitoy Uygʻonish davri deb atashgan. Chunki unda ilm-fan va tajribaga katta e'tibor berilgan.[21] Xitoy adabiyotida Toʻrtinchi May harakati suv havzasi sifatida qaraladi, shundan soʻng xalq tili (bayhua) qoʻllanishi adabiy asarlarda adabiy xitoy tilidan foydalanishga almashtirildi va oxir-oqibat uning oʻrnini bosdi. Intellektuallar oʻz fikrlarini ogʻzaki til yordamida ifodalashga intildilar, garchi bu oʻzgarish aslida asta-sekinlik bilan sodir boʻlsa ham. Xu Shix allaqachon soʻzlashuv tilidan foydalanish haqida bahs boshlagan edi. 1917-yilda yozgan “Adabiyot islohoti boʻyicha dastlabki munozara” essesida adabiyotdagi zamonaviy xalq tili, faqat xalq tilida yozilgan birinchi qissasi Lu Xunning “Ah Qning chin hikoyasi” 1921-yilgacha nashr etilmagan.

Koʻproq oddiy odamlar ham yangi madaniyatlar bilan aloqada boʻlishga va xorijiy madaniyatlardan oʻrganishga harakat qila boshladilar. Jozef Chen shunday dedi: "Ushbu intellektual ferment allaqachon Xitoyning yangi yoshlari dunyoqarashini oʻzgartirishga ta'sir qilgan.".[22] 4-may harakatidan keyin Xitoyning zamonaviy ayollar adabiyoti insonparvarlik ruhiga ega adabiyotni rivojlantirdi, ayollarni tajriba, tafakkur, estetika va nutq sub'ekti sifatida qabul qildi. 

Toʻrtinchi may harakati sharafiga 4-may Xitoyning materik qismida Yoshlar kuni, Tayvanda esa Adabiyot kuni sifatida nishonlanadi.

Diplomatiyadagi ta'siri

[tahrir | manbasini tahrirlash]

Toʻrtinchi may harakatining birinchi toʻgʻridan-toʻgʻri ta'siri Beiyang hukumatining Xitoy uchun noqulay boʻlgan shartnomalarni imzolashdan bosh tortishi edi. 

Iqtisodiyotdagi ta'siri

[tahrir | manbasini tahrirlash]

Harakat paytida Yaponiyaga qarshi nafrat paydo boʻldi. Chunki Parij tinchlik shartnomasi unga Shandun yarim orolini bosib olish huquqini bergan edi. Jamiyatning koʻplab tabaqalari va talabalar yapon mahsulotlariga boykot e'lon qilish uchun birlashdilar. Boykot toʻlqini Yaponiya mahsulotlari toʻxtatilganda, Xitoyning milliy sanoati rivojlanadi va Xitoy milliy iqtisodiyotining jadal rivojlanishiga yordam beradi degan umidlarga olib keldi.  

Tanqid va qarshilik

[tahrir | manbasini tahrirlash]

Harakat katta ta'sirga ega boʻlsa-da, oʻsha paytdagi koʻplab ziyolilar an'anaviy chaqiriqlarga qarshi chiqdilar va koʻplab siyosiy arboblar buni e'tiborsiz qoldirdilar. "Bu cheklangan toʻrtinchi may individualistik ma'rifati shaxsni milliy davlat jamoasiga qarshilikka olib kela olmadi, chunki toʻliq miqyosli, zamonaviy Gʻarb individualizmi potentsial ravishda qabul qilindi.".[23]

Gomindan rahbari Chiang Kay-shek millatchi va konfutsiychi sifatida 4-may harakatining gʻoyalariga qarshi edi. Antiimperialist sifatida u Gʻarb gʻoyalari va adabiyotiga shubha bilan qaradi. U 4-may ziyolilarini yoshlar axloqini buzayotganlikda tanqid qildi.[24] Millatchilar partiyasi Chiang hukmronligi ostida hokimiyatga kelganida, u qarama-qarshi kun tartibini amalga oshirdi. “Yangi hayot” harakati konfutsiychilikni targʻib qildi, gomindan esa Xitoy taʼlim tizimini gʻarb gʻoyalaridan tozalab, oʻquv dasturiga konfutsiychilikni kiritdi. Darsliklar, imtihonlar, darajalar va oʻquv instruktorlari barcha universitetlarda davlat tomonidan nazorat qilingan.[25]

Ba'zi konservativ faylasuflar va ziyolilar har qanday oʻzgarishlarga qarshi chiqdilar, lekin koʻplari Gʻarbning chaqirigʻini qabul qildilar yoki olqishladilar, biroq yangi tizimlarni import qilingan emas, balki Xitoy qadriyatlariga asoslashni xohladilar. Bu shaxslar orasida Liang Shuming, Liu Shipei, Tao Xisheng, Xiong Shili, Chjan Binglin va Lu Xunning ukasi Chjou Zuoren bor edi.[26] Keyingi yillarda boshqalar, jumladan, Lin Yutang, Qian Mu, Xu Fuguan va Yu Yingshi kabi turli-tuman shaxslarni tanqid qilishdi. Li Changchji 4-may harakati chet el madaniyatini koʻchirgan va oʻz madaniyatining mohiyatini yoʻqotgan deb hisoblardi. (Ta Kung Pao, 1942). Bu Vera Shvarczning soʻzlariga toʻgʻri keladi: “Tanqidiy fikrlaydigan ziyolilar milliy ishonchni soʻndirishda, yoki oddiyroq aytganda, yetarlicha xitoylik emaslikda ayblandilar”.[27]

Xitoylik musulmonlar 4-may harakatini e'tiborsiz qoldirib, "Vansyandagi oddiy islom maktabi"da mumtoz xitoy tilini, Qur'on va arab adabiyotini hamda rasmiy ravishda majburiy boʻlgan zamonaviy fanlarni oʻrganishda davom etishdi.[28] Ha Decheng Qur'onning klassik xitoycha tarjimasini yaratdi.[29] Musulmon generali Ma Fusyan tomonidan moliyalashtirilgan Ningxia islom maktablarida arab tili, xalq tilidagi xitoy tili, klassik xitoy tili va Qurʼon oʻqitilgan.[30]

Neotraditionalizmga qarshi Gʻarb fikri

[tahrir | manbasini tahrirlash]

Toʻrtinchi may harakati an'anaviy xitoy madaniyatini yoʻq qilishda qisman muvaffaqiyat qozongan boʻlsa-da, [31] Xitoyning urf-odatlari va qadriyatlari millatning asosiy poydevori boʻlishi kerakligini qat'iyat bilan ta'kidlaydigan tarafdorlar hali ham bor edi. Gʻarb sivilizatsiyasining bu muxoliflaridan uchta neotraditsional fikrlash maktabi kelib chiqdi: milliy mohiyat, milliy xususiyat va konfutsiylikning zamonaviy dolzarbligi. Har bir tafakkur maktabi gʻarbiy individualizm, materializm va utilitarizm qadriyatlarini Xitoyning rivojlanishi uchun noadekvat yoʻl sifatida qoraladi. Har bir maktab oʻziga xos maqsadlarga ega edi. “Milliy mohiyat” maktabi anʼanaviy madaniyatning Xitoy milliy taraqqiyotiga xizmat qilishi mumkin boʻlgan jihatlarini kashf etishga intildi. Bunday an'anaviy jihatlar konfutsiychilik bilan parallel ravishda paydo boʻlgan turli falsafiy va diniy amaliyotlardan iborat edi. Xususan, Xitoy buddizm dinini qoʻshni mamlakatlardan, Hindiston va Nepaldan olib keldi. "Milliy xarakter" maktabi vakillari 4-may harakatining asosiy maqsadi boʻlgan an'anaviy oila tizimini targʻib qilishdi. Bu maktabda islohotchilar gʻarbliklarni axloqsiz sifatida koʻrdilar. Nihoyat, konfutsiychilikning zamonaviy ahamiyati konfutsiy qadriyatlari Gʻarbnikidan yaxshiroq degan tushunchaga asoslangan edi. Gʻarb madaniyatining ratsional tahlilga asosiy e'tiborini qaratganiga javoban, Xitoyning neotraditionalistlari bu notoʻgʻri, ayniqsa dunyoning amaliy, oʻzgaruvchan muhitida notoʻgʻri ekanligini ta'kidladilar. Eng muhimi, bu uchta neotradialistik fikr toʻrtinchi may harakatining asosiy mavzusi boʻlgan shaxsni hisobga olmadi.[14]

Manbalar

[tahrir | manbasini tahrirlash]
  1. ↑ Schwarcz, Vera. The Chinese Enlightenment: Intellectuals and the Legacy of the May Fourth Movement of 1919 (en). University of California Press, 1986 — 9–11-bet. ISBN 978-0-520-06837-7. 
  2. ↑ Hayford (2009).
  3. ↑ 3,0 3,1 3,2 Mitter (2004).
  4. ↑ Sugano, Tadashi (1986). „日中軍事協定の廃棄について“ (PDF). Nara Journal of History (yapon). 4-jild, № 12. 34-bet. 2022-02-21da asl nusxadan (PDF) arxivlandi. Qaraldi: 2022-06-13. {{cite magazine}}: Unknown parameter |trans_title= ignored (|trans-title= suggested) (yordam)
  5. ↑ Joseph T. Chen, The May Fourth Movement in Shanghai; the Making of a Social Movement in Modern China (Leiden,: Brill, 1971)
  6. ↑ Leo Ou-fan Lee, Voices from the Iron House: A Study of Lu Xun (Bloomington: Indiana University Press, 1987), pp 53-77; 76-78.
  7. ↑ Jonathan D. Spence. The Gate of Heavenly Peace: The Chinese and Their Revolution, 1895-1980. (New York: Viking Press, 1981), pp. 117-123 ff..
  8. ↑ The Cambridge History of Chinese". John King Fairbank, Denis Crispin Twitchett, p.451
  9. ↑ Guoqi Xu. Strangers on the Western Front: Chinese Workers in the Great War. (Cambridge, Massachusetts: Harvard University Press, 2011. ISBN 9780674049994), pp. 1-9, and passim.
  10. ↑ Schwartz, Benjamin I.. Reflections on the May Fourth Movement (en). Harvard University Press, 1973 — 10-bet. ISBN 978-1-68417-175-0. 
  11. ↑ 11,0 11,1 11,2 Wasserstrom. „Chinese Students and Anti-Japanese Protests, Past and Present“. World Policy Journal. 2013-yil 5-noyabrda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 18-nov 2008-yil.
  12. ↑ 12,0 12,1 Hao. „May 4th and June 4th Compared: A Sociological Study of Chinese Social Movements“. Journal of Contemporary China. Qaraldi: 2008-yil 21-noyabr.
  13. ↑ 13,0 13,1 Wang, David Der-wei. A New Literary History of Modern China (en). Harvard University Press, 2017-05-22 — 2-bet. ISBN 978-0-674-97887-4. 
  14. ↑ 14,0 14,1 Schoppa, R.Keith. Revolution and Its Past: Identities and Change in Modern Chinese History. Upper Saddle River, New Jersey: Pearson Prentice Hall, 2006 — 177–179-bet. 
  15. ↑ Chan, Adrian. Chinese Marxism. Continuum Publishing, 2003. ISBN 978-0826473073. 
  16. ↑ Patrick Fuliang Shan, “Li Dazhao and the Chinese Embracement of Communism,” in Shiping Hua (ed.), Chinese Ideology, Routledge, 2022, 94-110.
  17. ↑ 17,0 17,1 Lin, Yu-Kai. Remembering May Fourth: The Movement and its Centennial Legacy. Brill, 2020 — 58 & 114-bet. ISBN 978-90-04-42488-3. 
  18. ↑ The May Fourth Movement (May 1939)
  19. ↑ French, Paul. Betrayal in Paris: How the Treaty of Versailles led to China's Long Revolution. Penguin, 2016 — 74–78-bet. 
  20. ↑ Patrick Fuliang Shan, “Assessing Li Dazhao’s Role in the New Cultural Movement,” in A Century of Student Movements in China: The Mountain Movers, 1919-2019, Rowman Littlefield and Lexington Books, 2020, pp.3-22.
  21. ↑ Hu Shih, The Chinese Renaissance: The Haskell Lectures, 1933. (Chicago: University of Chicago Press, 1934).
  22. ↑ Chen, Joseph T.. The May Fourth Movement in Shanghai: The Making of a Social Movement in Modern China (en). BRILL, 1971 — 18–20-bet. ISBN 978-90-04-02567-7. 
  23. ↑ Chen, Xiaoming. From the May Fourth Movement to Communist Revolution (en). SUNY Press, 2008-06-05 — 8-bet. ISBN 978-0-7914-7986-5. 
  24. ↑ Joseph T. Chen. The May fourth movement in Shanghai: the making of a social movement in modern China. Brill Archive, 1971 — 13-bet. Qaraldi: 2010-yil 28-iyun. 
  25. ↑ Werner Draguhn, David S. G. Goodman. China's communist revolutions: fifty years of the People's Republic of China. Psychology Press, 2002 — 39-bet. ISBN 0-7007-1630-0. Qaraldi: 2011-yil 9-aprel. 
  26. ↑ Charlotte Furth, "Culture and Politics in Modern Chinese Conservatism," in Charlotte Furth, ed., The Limits of Change: Essays on Conservative Alternatives in Republican China. (Cambridge, Massachusetts: Harvard University Press, Harvard East Asian Series 84, 1976). ISBN 0674534239.
  27. ↑ Schwarcz, Vera. The Chinese Enlightenment: Intellectuals and the Legacy of the May Fourth Movement of 1919 (en). University of California Press, 1986 — 9–11-bet. ISBN 978-0-520-06837-7. 
  28. ↑ Stephane A. Dudoignon. Intellectuals in the Modern Islamic World: Transmission, Transformation and Communication. Routledge, 27-sentabr 2006-yil — 251–-bet. ISBN 978-1-134-20597-4. 
  29. ↑ Stephane A. Dudoignon. Intellectuals in the Modern Islamic World: Transmission, Transformation and Communication. Routledge, 27-sentabr 2006-yil — 253–-bet. ISBN 978-1-134-20597-4. 
  30. ↑ Stephane A. Dudoignon. Intellectuals in the Modern Islamic World: Transmission, Transformation and Communication. Routledge, 27-sentabr 2006-yil — 256–-bet. ISBN 978-1-134-20597-4. 
  31. ↑ Chow, Tse-tsung. The May Fourth Movement: Intellectual Revolution in Modern China. Harvard University Press, 2013 — 173-bet. ISBN 978-0-674-28340-4. 

Qoʻshimcha oʻqish uchun

[tahrir | manbasini tahrirlash]

 

  • Chen, Joseph T. "The May Fourth Movement Redefined." Modern Asian Studies 4.1 (1970): 63-81 online.
  • Chow, Tse-Tsung. [or Zhou, Cezong]. The May Fourth Movement. Intellectual Revolution in Modern China (Harvard University Press, 1960), a standard scholarly history 1917-1921. online
  • Hao, Zhidong, "May 4th and June 4th Compared: A Sociological Study of Chinese Social Movements." Journal of Contemporary China 6.14 (1997): 79-99.
  • Lee, Haiyan, "Tears that Crumbled the Great Wall: The Archaeology of Feeling in the May Fourth Folklore Movement." Journal of Asian Studies 64.1 (2005): 35-65.
  • Hayford, Charles (2009), „May Fourth Movement“, in Pong, David (muh.), Encyclopedia of Modern China, II-jild, Detroit: Scribner's, 565–69-bet
  • Ping, Liu, "The Left Wing Drama Movement in China and Its Relationship to Japan." Positions: East Asia Cultures Critique 14.2 (2006): 449-466.
  • Mitter, Rana. A Bitter Revolution: China's Struggle with the Modern World. Oxford; New York: Oxford University Press, 2004. ISBN 0192803417. 
  • Schoppa, R. Keith, "Constructing a New Cultural Identity: The May Fourth Movement." Revolution and Its Past: Identities and Change in Modern Chinese History (Upper Saddle River, New Jersey: Pearson Prentice Hall), 2006, 162-180.
  • Schwarcz, Vera: The Chinese enlightenment: intellectuals and the legacy of the May Fourth Movement of 1919 (1986). Berkeley: University of California Press.
  • Spence, Jonathan D. The Search for Modern China. ISBN 0-393-30780-8 New York: Norton, 1999.
  • Wang, Q. Edward. "The May Fourth Movement: A centennial anniversary—Editor's introduction" Chinese Studies in History (2019), Vol. 52 Issue 3/4, p183-187.
  • Wang, Q. Edward. "The Chinese Historiography of the May Fourth Movement, 1990s to the Present," Twentieth Century China, 44#2 (May 2019), 138–49.
  • Wang, Q. Edward. “May Fourth Movement,” Oxford Bibliographies online a survey of international scholarship
  • Wasserstrom, Jeffrey N., "Chinese Students and Anti-Japanese Protests, Past and Present" World Policy Journal 22.2 (2005): 59-65.
  • Widmer, Ellen, and David Wang ed. From May fourth to June fourth: fiction and film in twentieth-century China (1993) online
  • Youngseo, Baik. "1919 in dynamic East Asia: March First and May Fourth as a starting point for revolution." Chinese Studies in History (2019), Vol. 52 Issue 3/4, p277-291; March 1 was a similar event in Korea.
  • Zarrow, Peter, "Intellectuals, the Republic, and a new culture", in Zarrow, China in war and revolution, 1895-1949 (Routledge, 2005) pp. 133–143.
  • Zarrow, Peter, "Politics and culture in the May Fourth Movement", in Peter Zarrow, China in war and revolution, 1895-1949 (Routledge, 2005) pp. 149–169.

Havolalar

[tahrir | manbasini tahrirlash]
"https://uz.wikipedia.org/w/index.php?title=To‘rtinchi_may_harakatlari&oldid=5189530" dan olindi