Osmon sferasi

Astronomiya va astronomik navigatsiyada osmon sferasi deb kuzatuvchiga konsentrik boʻlgan katta radiusli tasavvuriy sferaga aytiladi. Kuzatuvchi osmonidagi barcha obyektlar osmon sferasiga proyeksiyalangan, deb qaralishi mumkin. Osmon sferasi astronomlar uchun muhim amaliy qurol boʻlib, kuzatuvlarda osmon jismlari joylashuvini chizishda asos boʻlib xizmat qiladi.

Osmon sferasi — osmon yorit-qichlarining vaziyatini kursatib be-ruvchi hayoliy va ixtiyoriy radiusli sfera. Yoritqichlarning oʻrnini va uning koʻrinuvchi harakatini oʻrganishda osmon koordinatalaridan foydalaniladi. Osmon sferasining tekislikdagi proyeksiyasi aylana. Kuzatuvchi Osmon sferasi markazida turadi va u turgan joyining uz meridiani mavjud buladi. Kuzatuvchi turgan nuqtadagi shoqulning yunalishi vertikal chiziq (ZZʼ) deb ataladi. Vertikal chiziqning Osmon sferasi bilan kuzatuvchining tepasida (ufq yuqorisida)kesishgan nuqtasi zenit (Z) va unga diametral qarama-qarshi tomonda kesishgan nuqtasi nadir (Zʼ) deyiladi. Z va Zʼ nuqtalaridan oʻtgan vertikal chiziqqa utkazilgan katta aylana vertikal aylana yoki vertikal deyiladi. Vertikal oʻqqa perpendikulyarqilib oʻtkazilgan katta aylana (SWNE) ufq tekisligidir. Kuzatuvchi Osmon sferasining faqat ufq tekisligidan yuqorida joylashgan yoritqichlarni kuzata oladi.

Osmon yoritqichlari sutka davomida Yer atrofida (olam oʻki RRʼ atrofida) koʻrinma harakatda boʻladi. Olam oʻqiga oʻtkazilgan perpendikulyar aylanalar sutkalik paralellar, ularning eng kattasi esa osmon ekvatori deyiladi.

Tarixi

Osmon sferasi gʻoyasi qadimgi davrlarda paydo boʻlgan; u osmonning gumbazli gumbazining mavjudligi haqidagi vizual taassurotga asoslangan edi. Bu taassurot, samoviy jismlarning juda katta masofasi natijasida inson koʻzi ularga boʻlgan masofalardagi farqlarni qadrlay olmasligi va ular bir xil masofada koʻrinishi bilan bogʻliq. Qadimgi xalqlar orasida bu butun dunyoni oʻrab turgan va uning yuzasida koʻplab yulduzlarni olib yuradigan haqiqiy sharning mavjudligi bilan bogʻliq edi. Shunday qilib, ularning fikricha, osmon sferasi Olamning eng muhim elementi edi. Ilmiy bilimlarning rivojlanishi bilan osmon sferasi haqidagi bu qarash yoʻqoldi. Biroq, qadim zamonlarda qoʻyilgan osmon sferasi geometriyasi rivojlanish va takomillashtirish natijasida zamonaviy shaklga ega boʻlib, u astrometriyada qoʻllanadi.

Osmon sferasining elementlari

Plumb chizigʻi va tegishli tushunchalar

Zenit, nadir va ufq oʻrtasidagi munosabatni koʻrsatadigan diagramma (turli taʼriflarda). Eʼtibor bering, zenit nadirga qarama-qarshidir. Plumb chizigʻi (yoki vertikal chiziq ) - samoviy sferaning markazidan oʻtadigan va kuzatish joyidagi plumb chizigʻining yoʻnalishiga toʻg'ri keladigan toʻg'ri chiziq. Plumb chizigʻi osmon sferasi yuzasini ikki nuqtada - kuzatuvchining boshi ustidagi zenit va kuzatuvchining oyogʻi ostidagi nodirda kesishadi.

Haqiqiy (matematik yoki astronomik) ufq - bu osmon sferasining katta doirasi, tekisligi plumb chizigʻiga perpendikulyar. Haqiqiy gorizont osmon sferasi yuzasini ikkita yarim sharga ajratadi: tepasi zenitda boʻlgan ko'rinadigan yarim shar va eng nodir qismida joylashgan ko'rinmas yarim shar. Haqiqiy ufq ko'rinadigan ufqga to'g'ri kelmaydi, chunki kuzatuv nuqtasining er yuzasidan ko'tarilishi, shuningdek atmosferadagi yorug'lik nurlarining egilishi tufayli.

Yoritgichning balandlik doirasi yoki vertikali osmon sferasining yorugʻlik, zenit va nadir nuqtalardan oʻtadigan katta yarim doirasidir. Almuqantarat ( arabcha: ٱl̊mukanṭarātu ‎“ teng balandliklar doirasi ”) — tekisligi matematik ufq tekisligiga parallel boʻlgan osmon sferasining kichik doirasi. Balandlik doiralari va almukantaratlar yoritgichning gorizontal koordinatalarini belgilaydigan koordinata panjarasini hosil qiladi.

Osmon sferasining kunlik aylanishi va tegishli tushunchalar

Dunyo oʻqi dunyoning markazidan oʻtadigan xayoliy chiziq boʻlib, uning atrofida osmon sferasi aylanadi. Mundi oʻqi osmon sferasi yuzasi bilan ikki nuqtada - shimoliy osmon qutbi va janubiy osmon qutbida kesishadi. Osmon sferasining aylanishi shimoliy qutb atrofida soat miliga teskari yoʻnalishda osmon sferasiga ichkaridan qaralganda sodir boʻladi.

Osmon ekvatori - osmon sferasining katta doirasi boʻlib, uning tekisligi dunyo oʻqiga perpendikulyar boʻlib, osmon sferasi markazidan oʻtadi. Osmon ekvatori osmon sferasini ikki yarim sharga ajratadi: shimoliy va janubiy.

Yoritgichning ogʻish doirasi - bu dunyo qutblaridan oʻtadigan osmon sferasining katta doirasi va berilgan yorugʻlik.

Kundalik parallel - samoviy sferaning kichik doirasi, uning tekisligi samoviy ekvator tekisligiga parallel va shuning uchun dunyo oʻqiga perpendikulyar. Yoritgichlarning koʻrinadigan kundalik harakatlari kundalik parallellar boʻylab sodir boʻladi. Shimoliy osmon yarim sharining yoritgichlari osmon sferasi ichidagi kuzatuvchi uchun shimoliy samoviy qutb atrofida soat miliga teskari yoʻnalishda, janubiy samoviy yarim sharning yoritgichlari esa janubiy osmon qutbi atrofida soat yoʻnalishi boʻyicha harakatlanadi. Burilish doiralari va kunlik parallellar osmon sferasida yulduzning ekvatorial koordinatalarini belgilaydigan koordinata panjarasini hosil qiladi.

"Plumb chizig'i" va "Osmon sferasining aylanishi" tushunchalarining kesishmasida tugʻilgan atamalar

Osmon ekvatori matematik ufqni sharqiy nuqtada va gʻarbiy nuqtada kesib oʻtadi. Sharqiy nuqta - aylanuvchi osmon sferasi nuqtalari ufqdan koʻtarilgan nuqta. Sharqiy nuqtadan oʻtadigan balandlikning yarim doirasi deyiladi birinchi vertikal.

Osmon meridiani osmon sferasining katta doirasi boʻlib, uning tekisligi plumb chizigʻi va dunyo oʻqi orqali oʻtadi. Osmon meridiani osmon sferasi yuzasini ikkita yarim sharga ajratadi: sharqiy yarim shar va g'arbiy yarim shar.

Peshin chizigʻi - osmon meridiani tekisligi va matematik gorizont tekisligining kesishish chizigʻi. Peshin chizigʻi va samoviy meridian matematik ufqni ikki nuqtada kesishadi: shimoliy nuqta va janubiy nuqta . Shimoliy nuqta - bu dunyoning shimoliy qutbiga yaqinroq boʻlgan nuqta.

Quyoshning samoviy sfera boʻylab yillik harakati va tegishli tushunchalar

P, Pʼ - osmon qutblari, T, Tʼ - tengkunlik nuqtalari, E, C - kun toʻxtash nuqtalari, P, Pʼ - ekliptika qutblari, PPʼ - osmon oʻqi, PPʼ - ekliptika oʻqi, ATQTʼ - osmon ekvatori, ETCT - ekliptika Ekliptika - bu osmon sferasining katta doirasi boʻlib, u boʻylab Quyoshning koʻrinadigan yillik harakati sodir boʻladi. Ekliptika tekisligi osmon ekvatori tekisligi bilan e = 23°26' burchak ostida kesishadi.

Ekliptikaning samoviy ekvator bilan kesishgan ikkita nuqtasi tengkunlik nuqtalari deb ataladi. Bahorgi tengkunlik nuqtasida Quyosh yillik harakatida osmon sferasining janubiy yarimsharidan shimolga oʻtadi; kuzgi tengkunlik nuqtasida - shimoliy yarim shardan janubgacha. Bu ikki nuqtadan oʻtuvchi toʻg'ri chiziq tengkunlik chizigʻi deb ataladi. Ekliptikaning tengkunlik nuqtalaridan 90° masofada joylashgan va samoviy ekvatordan eng uzoqda joylashgan ikkita nuqtasiga kun statsionar nuqtalari deyiladi. Yozgi kunning shimoliy yarimsharda, qishki kunning janubiy yarimsharda joylashgan. Ushbu toʻrtta nuqta Gipparx davrida joylashgan yulduz turkumlariga mos keladigan burj belgilari bilan belgilanadi ( tendoshlik kunlarini kutish natijasida bu nuqtalar siljidi va endi boshqa yulduz turkumlarida joylashgan): bahor tengkunlik - Qo'y (♈) belgisi, kuzgi tengkunlik - tarozi belgisi (♎), qishki kun - Uloq belgisi (♑), yozgi kun - Saraton belgisi (♋) .

Ekliptika oʻqi - ekliptika tekisligiga perpendikulyar boʻlgan osmon sferasi diametri. Ekliptika oʻqi osmon sferasi yuzasi bilan ikki nuqtada kesishadi -shimoliy yarim sharda joylashgan ekliptikaning shimoliy qutbi va janubiy yarimsharda joylashgan ekliptikaning janubiy qutbi. Ekliptikaning shimoliy qutbi ekvatorial koordinatalarga ega RA = 18 h 00 m, Dec = 66 ° 33' va Drako yulduz turkumida joylashganva janubiy qutb - RA = 6 h 00 m, Dec = -66 ° 33. ' Dorado yulduz turkumida.

Ekliptik kenglik doirasi yoki oddiygina kenglik doirasi - bu ekliptikaning qutblaridan oʻtadigan osmon sferasining katta yarim doirasi.