Gonduras

Gonduras, Gonduras Respublikasi (República de Honduras) — Markaziy Amerikadagi davlat. Shimolidan Karib dengizi, janubi-g‘arbdan Tinch okeanining Fonseka qo‘ltig‘i o‘rab turadi. Maydoni:112088km2. Aholisi 9 587 522 kishi (2018). Poytaxti — Tegisigalpa shahri. Maʼmuriy jihatdan 18 departamentga, departamentlar okruglarga, okruglar munitsipiyalarga bo‘linadi.

Davlat tuzumi

Honduras — respublika. Amaldagi konstitutsiyasi 1965-yil 5-iyunda qabul qilingan; 1981- va 1982-yillarda tuzatishlar kiritilgan. Davlat va hukumat boshligʻi — prezident. U umumiy toʻgʻri va yashirin ovoz berish orqali ovozlarning oddiy koʻpchiligi bilan 4 yil muddatga saylanadi (ikkinchi muddatga saylanishi mumkin emas). Qonun chiqaruvchi hokimiyati bir palatali parlament — Milliy assambleya.

Tabiati

Sohili anchagina parchalangan. Karib dengizi gʻarbiy qirgʻogʻi boʻylab kambar, sharqiy qirgʻogʻi boʻylab kengroq (80 km gacha) pasttekislik, shimolisharqi boʻylab esa botqoq pasttekislik (Moskit sohili) bor. Honduras hududining 2/3 qismi 2865 m balandlikkacha boʻlgan togʻliklardan iborat boʻlib, koʻpgina daryolarning vodiylari alohida massivlarni hosil qiladi. Foydali qazilmalardan kumush, oltin, rangli metallar va temir rudalari, surma, boksit bor. Iqlimi tropik passat, pasttekislik va vodiylarda issiq (yanvarning oʻrtacha temperaturasi 22—26°), togʻliklarda esa iliq (10—24°). Togʻlarning shamolga roʻpara yon bagʻirlarida yillik yogʻin 3000-5000 mm, janubidagi vodiylarda qurgʻoqchil. Yirik daryolari — Ulua, Aguan, Patuka, Koko. Shimolida togʻlaterit, aksari ferralit tuprokli yerlarda 600-700 m balandlikkacha doimiy yashil sernam tropik oʻrmonlar, undan yuqorida dub, qaragʻay oʻrmonlari (hududining 63 %) va savannalar bor. Janubidagi togʻ-qizil tuprokli yerlarda sernam oʻrmonlar, vodiylarda kserofit butalar oʻsadi. Milliy bogʻlari: La-Tigra, Rio-Plateno.

Aholisining 90 % ispan-indeys duragaylari, 6 % indeyslar, 2 % negrlar, 2 % Yevropa mamlakatlaridan kelib Qolganlar. Rasmiy til — ispan tili. Shahar aholisi — 41,1 %. Asosiy din — katolik dini. Yirik shaharlari: Tegusigalpa, San-Pedro-Sula, La-Seyba.

Tarixi

Qadim zamonlarda Honduras hududida indeys qabilalari yashagan. 16-asrgacha Honduras hududi Igueras yoki Ibueras deb atalgan. Hondurasni 1502-yil Christopher Columbus ochgan. 1524-yildan uni ispanlar bosib olishga kirishdi va 1525-yilda toʻla-toʻkis oʻziga boʻysundirdi. 16-asr oʻrtalarida Honduras Gvatemala general-kapitanligi tarkibiga kiritildi. Mahalliy xalq ispan zamindorlari va kon egalari tomonidan qattiq jabr-zulmga duchor boʻldi. Ogʻir mehnatga bardosh bera olmay qirilib ketgan indeyslar oʻrni Afrikadan keltirilgan qul negrlar bilan toʻldirilgan. Honduras xalqi 1821-yil 15-sentabrda mustaqillikka erishdi. 1823—38-yillarda Markaziy Amerika Qoʻshma viloyatlari tarkibida boʻldi. 1824-yilda qullik bekor qilindi. 1839-yil Honduras respublikasining birinchi konstitutsiyasi qabul qilingan. Bu paytda chet el, ayniqsa, Buyuk Britaniya va AQSH kapitali Honduras iqtisodiyotiga kira boshladi. Honduras xalqining ogʻir mehnat sharoitiga qarshi koʻtargan gʻalayonlari (1905, 1907, 1911, 1912), xalq koʻzgʻolonlari AQSH qoʻshinlari tomonidan bostirildi. 1929—33 yillardagi iktisodiy tanglik xalq ahvolini yanada ogʻirlashtirdi. Natijada 1931—32-yillarda bir necha marta xalq qoʻzgʻolonlari boʻlib oʻtdi. 20-asr boshlaridan 80-yillar oxirigacha Hondurasda diktatorlik rejimlari va harbiy xuntalar hukmroshshk qildi. Nihoyat, 1997-yil 30-noyabrda boʻlib oʻtgan saylovda oʻrta va mayda ishbilarmonlarning Honduras liberal partiyasi rahbari Karlos Roberto Flores Fakusse gʻalaba qozondi va Honduras prezidenta etib saylandi; 1998-yil 27-yanvarda vazifasini bajarishga kirishdi. Milliy bayrami — 15 sentabr— Mustaqillik kuni (1821).

Siyosiy partiyalari, kasaba uyushmalari

Honduras liberal partiyasi, 1891-yilda tuzilgan; Honduras milliy partiyasi, 1891-yilda asos solingan; Yangilanish va milliy birlik partiyasi, 1978-yilda tuzilgan; Xristian-demokratik partiya, 1977-yilda tashkil etilgan; Honduras kommunistik partiyasi, 1954-yilda tuzilgan. Honduras mehnatkashlari konfederatsiyasi, 1964-yilda tashkil etilgan; Honduras dehqonlar milliy uyushmasi, 1962-yilda asos solingan; Honduras mehnatkashlari birlashgan federatsiyasi, 1981-yilda tuzilgan; Honduras erkin kasaba uyushmalari markaziy federatsiyasi, 1957-yilda tuzilgan.

Xoʻjaligi

Gonduras — Lotin Amerikasidagi qoloq agrar mamlakatlardan biri. Iqtisodiyotining asosi — qishloq xoʻjaligi. Iqtisodiy faol aholining yarmidan koʻprogʻi qishloq xoʻjaligida band. Yalpi ichki mahsulotning 23 % ini qishloq, oʻrmon xoʻjaligi va baliqchilik, 19 % ini sanoat beradi. Asosiy ekinlari: banan, kofe, tamaki, shakarqamish, sholi, paxta, makkajoʻxori, loviya, tariq. Yaylov chorvachiligi rivojlangan: qoramol, choʻchqa, qoʻy, yilqi boqiladi. Tropik daraxt yogʻochlari tayyorlanadi. Baliq ovlanadi, Fonseka qoʻltigʻidan krevetka tutiladi.

Sanoati

Sanoati zaif rivojlangan va mayda konchilik korxonalaridan iborat. Kumush, qoʻrgʻoshinrux rudalari, oltin qazib olinadi. Bir yilda oʻrtacha 1,1 mlrd. Kilovatt-soat elektr energiya hosil qilinadi. Oziq-ovqat, toʻqimachilik, neftni qayta ishlash, sellyuloza-qogʻoz korxonalari ham bor.

Transporti

Temir yoʻllarning uzunligi — 996 km, avtomobil yoʻllari uzunligi — 14,2 ming km. Tegusigalpa va San-Pedro-Sulada xalqaro aeroportlar bor. Honduras chetga banan, kofe, yogʻoch, dengiz mahsulotlari, qand-shakar, qalay, rux, kumush chiqaradi. Chetdan mashina va asbob-uskuna, oziq-ovqat, keng isteʼmol mollari, kimyo sanoati mahsulotlari, yoqilgʻi, oʻgʻit keltiradi. Tashqi savdodagi asosiy mijozlari: AQSH, Germaniya, Yaponiya. Pul birligi — lempira.

Maorifi, ilmiy va madaniy-maʼrifiy muassasalari

7 yoshdan 12 yoshgacha boʻlgan bolalarga majburiy taʼlim joriy qilingan. Boshlangʻich maktabda ham, oʻrta maktabda ham oʻqish muddati — 6 yil. Qishloq xoʻjaligi, texnika va tijorat maktablari bor. Tegusigalpa milliy universiteti, Honduras akademiyasi, geografiya va tarix akademiyasi, geogr. milliy instituti, antropologiya va tarix instituti, bir qancha ilmiy jamiyatlar, Milliy kutubxona, universitet kutubxonasi, Tegusigalpada milliy muzey mavjud.

Matbuoti, radioeshittirishi va telekoʻrsatuvi. Hondurasda bir necha gaz. va jur, lar, jumladan, „Gaseta“ (kundalik gaz., 1830-yildan), „Prensa“ („Matbuot“, kundalik gaz., 1964-yildan), „Tribuna“ („Minbar“, kundalik gazatasi, 1977-yildan), „Tyempo“ („Vaqt“, kundalik gazetasi, 1970-yildan) gazetalari, „Komersio“ („Savdo“, 1970-yildan) jurnal chiqadi. Honduras milliy radiosi 1976-yil, telekompaniyasi 1959-yil tijorat kompaniyasi tarzida tuzilgan.

Adabiyoti

Adabiyoti mustaqillik eʼlon qilingandan soʻng ispan tilida rivojlana boshladi. 19-asr shoirlari X. T. Reyes, T. Agilus, X. Sisneros va b. ispan mumtoz adabiyoti namunalariga ergashdilar. Honduras adabiyotidagi birinchi roman — „Anxelina“ni K. Gutyerros 1898-yilda yaratdi. 19-asr oxiri — 20-asr boshlarida atoqli adib F. Tursios modernizm ruhida roman va sheʼrlar yezdi. Shoir A. Gilyen Sela ijtimoiy muammolarni qalamga oldi, shoir va yozuvchi R. E. Valye vatanparvarlik mavzularida ijod qildi. Ikkinchi jahon urushidan keyin K. Barrera, X. Karkamo sheʼrlarida, K. Isagirre, R. Amador romanlarida ijtimoiy norozilik ohanglari yangradi.

Meʼmorligi va tasviriy sanʼati

Hondurasda 16-asrdan reja asosida shaharlar (Komayagua, Tegusigalpa) qurila boshladi, uylar bir qavatli boʻlib, 20-asr oʻrtalaridagina ayrimlari zamonaviy uslubda qurildi. 19-asr oxirlari va 20-asr boshlarida tarixiy, turmush koʻrinishlari mavzularida manzara, portret ishlovchi mahalliy rassomlar yetishdi (P. S. Syera, K. Suniga Figeroa). M. A. Ruis, X. A. Velaskes kabi rassomlar xalq hayotini, Honduras shahar va qishloqlari qiyofasini realistik aks ettirdilar. Yirik realist rassom A. Kanales oʻz asarlarida ishchi va dehqonlar hayotining mashaqqat va fojialarini yorqin koʻrsatib berdi.