Eski oʻzbek tili
| Eski oʻzbek tili Chigʻatoycha | |
|---|---|
| Milliy nomi | Čaġatāy / جغتای |
| Mamlakatlar | |
| Mintaqalar | Markaziy Osiyo |
| Soʻzlashuvchilarning umumiy soni | 0 |
| Til oilasi |
Oltoy tillari oilasi (bahsli) |
| Alifbosi | eski oʻzbek yozuvi va arab-fors alifbosi |
| Til kodlari | |
| ISO 639-1 | chag 781 |
| ISO 639-2 | chg |
| ISO 639-3 | chg |
Turkiy, Eski oʻzbek tili, Chigʻatoy tili yoki Sharqiy turkcha[1] (Chagʻatoy turkchasi[2] Türkčä til[3]) – turkiy tillarning qarluq guruhiga mansub tillardan biri; mahalliy turkiy lahjalar negizida oʻzidan oldingi davrlar (masalan, Qoraxoniylar – 11-12-asrlar; Oltin Oʻrda – 13-14-asrlar)ning adabiy-lisoniy anʼanalari taʼsiri ostida shakllangan va 14-asr 2-yarmidan 19-asr oxirlarigacha mavjud boʻlgan yozma kitobiy til. Alisher Navoiy va Bobur adabiy tilni turkiy til deyishgan. „Chigʻatoy tili“ iborasi keyingi davrlarda ishlatilgan.
Tarixi
[tahrir | manbasini tahrirlash]Oʻzbek tili tarixini davrlashtirish va bunda eski oʻzbek tilining oʻrni va qaysi davr (yillar)ni qamrab olishi haqida yagona fikr mavjud emas. Oʻzbek tili tarixini davrlashtirish boʻyicha rus olimlaridan S.Ye. Malov, P. M. Melioranskiy, A. N. Samoylovich, A. K. Borovkov, A. M. Shcherbak, venger olimi Ya. Ekman, oʻzbek olimlaridan O. Usmonov, Gʻ. Abdurahmonov, U.Tursunov bilan B. Oʻrinboyev, A. Muxtorov bilan U. Sanaqulov va boshqalarning tadqiqotlari mavjud (ularning baʼzilarida „Eski oʻzbek tili“ termini oʻrnida „Turkiy“, „Chigʻatoy tili“, „Oʻrta Osiyo turkiy adabiy tili“ terminlari qoʻllangan).
Eski oʻzbek tili atamasi XX asrning 20chi yillaridan qoʻllanishi boshlangan atama hisoblanadi. Ushbu atamaning yuzaga kelishi bu yagona Turkiston gʻoyasini yoʻqotish va Oʻrta Osiyoda milliy davlatlarning tashkil etilishi bilan bogʻliqdir. Eski oʻzbek tili qadimgi turkiy tilning bevosita davomi va hozirgi oʻzbek tilining asosi hisoblanadi. Ayrim ilmiy manbalarda „chigʻatoy tili“ deb ham ataladi, ammo eski oʻzbek tilining Chigʻatoyga, moʻgʻullarga hech qanday aloqasi yoʻq, buning ustiga oʻsha davr yozuvchi va shoirlari oʻz tillarini turkiy (til) deb nomlaganlar. Qarluq, oʻgʻuz, qipchoq guruhlariga mansub turkiy tillar oʻrtasidagi mintaqaviy variantlashuv (oʻzgarishlar) va jadal, samarali aloqamunosabatlar tufayli kelib chiqqan turli lahjaviy shakllarni oʻz ichiga olgan eski oʻzbek tili umumlahjaviy (barcha lahjalar uchun umumiy) xususiyatga ega boʻladi. Bu xususiyat koʻplab arabcha, forscha oʻzlashmalar, shuningdek, arab grafikasining qoʻllanishi oqibatida yanada chuqurlashadi, murakkablashadi. Buning natijasida eski oʻzbek tilidagi asarlar Bosfordan Oltoy va Hindistongacha choʻzilgan hududda yashovchi turkiyzabon xalqlar tomonidan keng oʻqiladigan boʻlgan. Shuni aytish kerakki, arabcha, forscha soʻz va iboralarning koʻplab qoʻllanishi va uslubiy vositalar sababli kitobiy til jonli tildan jiddiy farq qilgan. Yozma adabiyotning kam tarqalgani tufayli lahja xususiyatlari saqlanib qolgan. Bunday xususiyatlar adabiy asarlarda ham maʼlum darajada oʻz aksini topgan. Fargʻona va Movarounnahrda yozilgan adabiy asarlar tili bilan Xorazmda yozilgan adabiy asarlar tili oʻrtasida maʼlum lahjaviy farqlar sezilib turgan.
Hozirgi oʻzbek va uygʻur tillari eski oʻzbek tilining „keyingi shakli“ hisoblanadi yoxud chagʻatoyning[4] bevosita davomi, shuning uchun uni baʼzan „eski oʻzbek tili“ deb ham atashadi. Eski oʻzbek tili badiiy ekspressivligi va terminologik jihatdan boyligi bilan ajralib turadi. Sheʼr va nasr janrlariga diniy, falsafiy va didaktik, ilmiy, huquqiy, rasmiy, epistolyar adabiyot uslublari kiradi.
Eski oʻzbek tilining ilk shakllanish davrida (13—14-asrlar) bu narsa yaqqol koʻrinar edi, keyinchalik esa bunday lahjaviy xususiyatlar aralashib ketadi. Masalan, Xorazmiyning „Muhabbatnoma“ va Said Ahmadning „Taashshuqnoma“ asarlarida oʻgʻuz lahjasi xususiyatlari, Qutbning „Xusrav va Shirin“ asarida qipchoq lahjasi xususiyati oʻz aksini topgan boʻlsa, 16-asrga oid „Boburnoma“da qarluq, oʻgʻuz va qipchoq lahjalarining xususiyatlari aralash hodda qoʻllangan. Shu tariqa lahja xususiyatlari astasekin yoʻqola borib, 15—16-asrlarda yagona, umumiy adabiy til xususiyatlari asosiy oʻrinni egallaydi. Eski oʻzbek adabiy tili ancha keng hududga yoyilib, uning barqarorlashgan meʼyorlari asosida yozuvchi va shoirlar 19-asr oxiri – 20-asr boshlarigacha ijod qilib keldilar.
Eski oʻzbek tili Alisher Navoiy davrida, uning asarlarida oʻz rivojining eng yuqori pogʻonasiga koʻtarildi. Shoir oʻzining oʻnlab nazmiy va nasriy asarlari bilan bu tilni kamolotga yetkazdi, uni davlat tili darajasiga olib chiqishga harakat qildi. U nafaqat oʻsha va keyingi davrlar oʻzbek adabiy tilining asoschisi, rivojlantiruvchisi, balki tadqiqotchisi hamdir. Navoiy oʻzining „Muhokamat ul-lugʻatayn“ asarida eski oʻzbek tili (turkiy)ni fors tiliga qiyoslash asosida uning fonetik, leksik va grammatik sohalarda rivojlangan til ekanligini nazariy jihatdan asoslab, koʻrsatib beradi. Boburning nasriy asari „Boburnoma“ Navoiyning nasriy asarlaridan tilining ancha soddaligi, jonli tilga yaqinligi bilan hatto hozirgi zamon oʻquvchisiga ham tushunarlidir. Alisher Navoiydan keyin yaratilgan nasriy asarlar va ayrim dostonlarda Eski oʻzbek tilining anʼanaviy meʼyorlaridan bir oz uzoqlashish, uni xalq tiliga yaqinlashtirish tamoyili kuzatiladi. Koʻplab sheʼriy asarlarda, gʻazallarda esa eski oʻzbek adabiy tili anʼanalari davom etadi.
XV asr oxiridan boshlab eski oʻzbek tilida eski uygʻur qoraxoniy adabiy anʼanalaridan uzoqlashish va zamonaviy oʻzbeklarning ajdodlari tili bilan yaqinlashish tendensiyasi kuzatildi. Bu vaqtga kelib, hozirgi oʻzbek tiliga oʻtish xususiyatlari adabiy tilning grammatik tizimida aks etdi. 19-asrning 2-yarmiga kelib nasriy asarlargina emas, nazmiy asarlar ham jonli tilga yaqinlashadi. Muqimiy, Furqat, Zavqiy va boshqalar shoirlarning asarlari ana shular jumlasidandir. Ayni shu davr, yaʼni 19-asr oxiri – 20-asr boshlari eski oʻzbek adabiy tilidan hozirgi oʻzbek adabiy tiliga oʻtish bosqichi hisoblanadi. Bu til SSSR davrida standart oʻzbek tili bilan almashtirilgunga qadar adabiy til sifatida ishlatilgan. Masalan, 1922-yilda Toshkentda eski oʻzbek tilida jadidlarning „Haqiqat“ jurnali nashr etilgan[5].
Alifbosi
[tahrir | manbasini tahrirlash]Eski oʻzbek tili alifbosi arab-fors alifbosiga asoslangan boʻlib, Kona Yëziq (eski yozuv) deb atalgan.
| Alohida shakli | Oxirida | Oʻrtasida | Boshida | Nomi | Harfning hozirgi koʻrinshi |
|---|---|---|---|---|---|
| ﺍ | ﺎ | ﺍ | alif | ', a, i, u | |
| ﺀ | — | hamza | o, a | ||
| ﺏ | ﺐ | ﺒ | ﺑ | be | b |
| ﭖ | ﭗ | ﭙ | ﭘ | pe | p |
| ﺕ | ﺖ | ﺘ | ﺗ | te | t |
| ﺙ | ﺚ | ﺜ | ﺛ | se | s |
| ﺝ | ﺞ | ﺠ | ﺟ | jim | j |
| ﭺ | ﭻ | ﭽ | ﭼ | chim | ch |
| ﺡ | ﺢ | ﺤ | ﺣ | hoy-i hutti | h |
| ﺥ | ﺦ | ﺨ | ﺧ | xe | x |
| ﺩ | ﺪ | ﺩ | dol | d | |
| ﺫ | ﺬ | ﺫ | zol | z | |
| ﺭ | ﺮ | ﺭ | re | r | |
| ﺯ | ﺰ | ﺯ | ze | z | |
| ﮊ | ﮋ | ﮊ | je (zhe) | j | |
| ﺱ | ﺲ | ﺴ | ﺳ | sin | s |
| ﺵ | ﺶ | ﺸ | ﺷ | shin | sh |
| ﺹ | ﺺ | ﺼ | ﺻ | sod | s |
| ﺽ | ﺾ | ﻀ | ﺿ | dod | z |
| ﻁ | ﻂ | ﻄ | ﻃ | to (itqi) | t |
| ﻅ | ﻆ | ﻈ | ﻇ | zo (izgʻi) | z |
| ﻉ | ﻊ | ﻌ | ﻋ | ayn | ' |
| ﻍ | ﻎ | ﻐ | ﻏ | gʻayn | gʻ |
| ﻑ | ﻒ | ﻔ | ﻓ | fe | f |
| ﻕ | ﻖ | ﻘ | ﻗ | qof | q |
| ک | ک | ﻜ | ﻛ | kof | k |
| ﮒ | ﮓ | ﮕ | ﮔ | gof | g |
| نگ | ـنگ | ـنگـ | نگـ | nungof | ng |
| ﻝ | ﻞ | ﻠ | ﻟ | lam | l |
| ﻡ | ﻢ | ﻤ | ﻣ | mim | m |
| ﻥ | ﻦ | ﻨ | ﻧ | nun | n |
| ﻭ | ﻮ | ﻭ | vav | v, oʻ, u | |
| ﻩ | ﻪ | ﻬ | ﻫ | hoy-i havvaz | h, a |
| ﻯ | ﻰ | ﻴ | ﻳ | yo | y, e, i |
Unlilar
[tahrir | manbasini tahrirlash]| Holda | Oxirida | Oʻrtasida | Boshida | hozirgi koʻrinshi | Harfning nomi |
|---|---|---|---|---|---|
| ا | ـٰا | ـٰاـ | آٰ | O | Alif |
Qaysi soʻz bor boʻlishidan qatʼi nazar, O unlisi doimo alif bilan yoziladi. Soʻz boshida baʼzan „عٰا“ ketma-ketligi boʻlishi mumkin, bu ham O tovushini hosil qiladi, lekin bu juda kam uchraydi va faqat arabcha soʻzlarda mumkin.
| Holda | Oxirida | Oʻrtasida | Boshida | hozirgi koʻrinshi | Harfning nomi | |
|---|---|---|---|---|---|---|
| Agar turkiy tildan boʻlgan feʼl | ا | ـا | ـا | آ | A | Alif |
| Turkiy tillardan olingan soʻzlar | ه | ـه | Alif hoyi Havvaz | |||
| Fors va arab tilidan kelib chiqqan soʻzlar | ـَ | اَ | Zabar |
Fors va arab soʻzlarida „A“ tovushi zabar bilan ifodalanadi. Zabar baʼzi turkiy soʻzlardagi „A“ harfini ifodalash uchun ham qoʻllanadi, lekin bu odatda ikkinchi boʻgʻin bilan chegaralanadi va faqat boshqa shevalarda tarixan yumshoq unlilarga ega boʻlgan va unlilar uygʻunligini saqlab qolgan turkiy soʻzlarda uchraydi.
„A“ harfi bilan tugagan turkiy kelib chiqishi feʼl va feʼl qoʻshimchalari oxirida „Hoyi Havvaz“ harfi oʻrniga Alif qoʻllanib yoziladi.
Oʻzbek tilining oʻzi unlilar uygʻunligini yoʻqotgan boʻlsa-da, bu alifbo orqali eski oʻzbek tilida saqlanib qolgan. „Orqaga“ unli uygʻunligi soʻzlarida „A“ ni ifodalash uchun Alif harfi ishlatiladi. Tarixan „old“ unli uygʻunligi boʻlgan soʻzlarda „Aʼ“ ifodasi uchun Zabar harfi ishlatiladi. Bu muhim, chunki uygʻur tilida bu farq yanada mustahkamroq va Alif ham, Zabar ham barcha vaziyatlarda turli xil tovushlarni chiqaradi, bu emas. Oʻzbek tiliga oʻxshab aralash. Shuning uchun ham eski oʻzbek tilida „A“ harfini ikki xil tarzda yozish tillararo uygʻunlik uchun muhim edi.
| Holda | Oxirida | Oʻrtasida | Boshida | hozirgi koʻrinshi |
|---|---|---|---|---|
| ے | ـے | ـېـ | اېـ | E |
Bu faqat fors va turkiy soʻzlarning birinchi boʻgʻinida uchraydi. Arab tilida bu mavjud emas. Tarixan bu xat „ای“ harfidan farqli ravishda yozilmagan, ammo oʻquvchiga sodda boʻlishi uchun zamonaviy formatda berilgan.
| Holda | Oxirida | Oʻrtasida | Boshida | hozirgi koʻrinshi | Harfning nomi | |
|---|---|---|---|---|---|---|
| normal holatlar | ی | ـی | ـیـ | ایـ | I | Yo |
| Juda kam uchraydigan ikkinchi boʻgʻinli turkiy soʻzlar | ـِو | Zer Vov | ||||
Bu har qanday va barcha boʻgʻinlarda uchraydigan oddiy unli.
Baʼzan ikkinchi boʻgʻinda „i“ harfi ketma-ketligi „i“ni ifodalash uchun ishlatiladi. Bu faqat turkiy soʻzlarda boʻlib, juda kam hollarda uchraydi. Bunga misol qilib „Xotun خٰاتِون“, „oʻrik اۄرِوک“ „Boyin بۄیِون“, „Yomgʻir یٰامغِور“ va „Oltin آٰلتِون“ kabi soʻzlarni keltirish mumkin. Bu muhim oʻzgarishning saqlanishiga sabab, uygʻur tilida ikkinchi boʻgʻinda kelgan bu „vov“ harfi aslida oʻz talaffuzini saqlab qolganligi, uygʻur tilidagi bu soʻzlarning „Xotun“, „oruk“, „Boʻyun“, "„ talaffuz qilinishidir. Yomgʻur“ va „Oltun“. Eski oʻzbek yozuvi turkiy tillarni oʻzaro tushunishni birinchi oʻringa qoʻyish uchun uygʻunlashtirishga yordam berganining yana bir usuli bu.
| Holda | Oxirida | Oʻrtasida | Boshida | hozirgi koʻrinshi |
|---|---|---|---|---|
| ۄ | ـۄ | ـۄـ | اۄ | O' |
Bu maxsus eslatmalarsiz oddiy xat. U faqat fors va turkiy soʻzlarning birinchi boʻgʻinida uchraydi. Arabcha soʻzlarda uchramaydi. Tarixiy yozuvda bu harf „او“ dan farqlanmaydi. Ushbu sahifada uni zamonaviy tamoyillarga koʻra farqlash uchun maxsus xat berilgan.
| Holda | Oxirida | Oʻrtasida | Boshida | hozirgi koʻrinshi | Harfning nomi |
|---|---|---|---|---|---|
| و | ـو | ـوـ | او | U | Vov |
Bu oddiy xat boʻlib, qanday koʻrinsa ham yoziladi. U har qanday boʻgʻinda mavjud boʻlishi mumkin.
Faqat arab va fors tillariga xos unlilar.
[tahrir | manbasini tahrirlash]Quyidagilar arab va fors tillariga xos boʻlib, afsuski, ularning joylashuvi yodga olinishi kerak.
| Holda | Oxirida | Oʻrtasida | Boshida | hozirgi koʻrinshi | Harfning nomi | |
|---|---|---|---|---|---|---|
| Bu arab va fors tillarida
tarixiy qisqa unli. uning joylashuvi yodga olinishi kerak. |
ـِه | ـِ | اِ | I | Zer | |
| Bu arab va fors tillarida
tarixiy qisqa unli. uning joylashuvi yodga olinishi kerak. Yakuniy shaklga ega emas |
ـُ | اُ | U | Pish | ||
| Agar arabcha qoʻshimcha
soʻz „an“ bilan tugasa, „lutfan لُطفاً“ yoki „zotan ذاتاً“ kabi bu harf bilan yoziladi. |
اً | ـاً | -an | Tanvin | ||
Undosh tovushlar
[tahrir | manbasini tahrirlash]Hozirgi oʻzbek tilida „ژ“ harfi ham, „ج“ harfi ham bir-biridan farq qiladigan tovushlarni hosil qiladi, lekin afsuski, bu zamonaviy alifboda koʻrsatilmagan.
„ݣ“ harfi tarixan „نگ/نک“ ketma-ketligi bilan yozilgan, ammo bu etimologik jihatdan toʻgʻri emas. Bu harf ilk bor oʻrta asr turkiy adabiy davrida ixtiro qilingan boʻlib, turkiy soʻzlarga xos boʻlib, fors va arab tillarida uchramaydi.
Eski òʻzbek tilining undoshlari juda fonetik va izchil. Oʻrgatish yoki yodlash kerak boʻlgan yagona undosh tovushlar bu arabchadir. Bu undosh tovushlar: ع، ح، ف، ث، ذ، ص، ض، ط، ظ. Arab tilidagi ildiz tizimini hisobga olsak, bu undoshlarni yodlash va joylashtirish qiyin emas. Agar siz bitta uch harfli ildizni bilsangiz, undosh tovushlarning barchasini bir oz boshqacha (lekin oʻxshash) maʼnoga ega boʻlgan kelajakdagi soʻzning ildizini bilish orqali bilishingiz mumkin. Zamonaviy Eronda arab tilini bilmaydigan maʼruzachilar haligacha oʻzlari koʻrmagan arabcha soʻzlarning toʻgʻri yozilishini bashorat qila oladilar, chunki ular oʻtmishda bir xil 3 undoshli oʻxshash soʻzga duch kelishgan.
Manbalar
[tahrir | manbasini tahrirlash]- ↑ János Eckmann (1966). Thomas A. Sebeok. ed. Uralic and Altaic Series. 60. Indiana University Publications. p. 6.
- ↑ János Eckmann (1966). Thomas A. Sebeok. ed. Uralic and Altaic Series. 60. Indiana University Publications. p. 4.
- ↑ Paul Bergne. Birth of Tajikistan: National Identity and the Origins of the Republic. I.B.Tauris, 29 June 2007 — 24, 137-bet. ISBN 978-0-85771-091-8.
- ↑ The Turkic languages. Edited by Lars Johanson and Eva A. Csato. London and New York: Routledge,2006,p.357, 379
- ↑ Бабаджанов Б. М., Коматцу Х. Журнал «Haqīqat» как зеркало религиозного аспекта в идеологии джадидов (русский) // TIAS Central Eurasian Research Series. — 2007. — № 1. — ISBN 978-4-904039-02-1.
Adabiyotlar
[tahrir | manbasini tahrirlash]- Borovkov A. K., Alisher Navoi kak osnovopolojnik uzbekskogo literaturnogo yazika. – Sb.: „Alisher Navoi“, M-L., 1948;
- Щcherbak A. M., Grammatika starouzbekskogo yazika, M-L., 1962;
- Mutallibov S., Morfologiya va leksika tarixidan qisqacha ocherk, T., 1959;
- Abdurahmonov Gʻ., Shukurov Sh., Oʻzbek tilining tarixiy grammatikasi, T., 1973;
- Tursunov U., Oʻrinboev B., Oʻzbek adabiy tili tarixi, T., 1982;
- Muxtorov A., Sanaqulov U., Oʻzbek adabiy tili tarixi, T., 1995.
- OʻzME, Abduvahob Madvaliyev, Ergash Umarov.
Havolalar
[tahrir | manbasini tahrirlash] |