Kontent qismiga oʻtish

Birlashgan Millatlar Tashkilotining Xavfsizlik Kengashi

Vikipediya, ochiq ensiklopediya
Qisqartma UNSC
Turi Asosiy organ
Ishga tushgan sanasi 24-oktabr 1945-yil
Tan olingan yili 1946-yil
Joylashuvi Nyu-York, AQSh
Prezidentlik Janubiy Koreya (2024-yil iyun)
Aʼzolari


Vebsayti un.org/securitycouncil

     Afrika davlatlari (3)      Osiyo-Tinch okeani davlatlari(3)      Sharqiy Yevropa davlatlari(2)      Lotin Amerikasi va Karib dengizi davlatlari(2)

     Gʻarbiy Yevropa va boshqa davlatlar(5)

Birlashgan Millatlar Tashkilotining Xavfsizlik Kengashi (UNSC) – Birlashgan Millatlar Tashkilotining (BMT) oltita asosiy organidan biri boʻlib, xalqaro tinchlik va xavfsizlikni taʼminlash, BMTning yangi aʼzolarini Bosh Assambleyaga qabul qilishni tavsiya etish va BMT Nizomiga kiritilgan har qanday oʻzgarishlarni tasdiqlash bilan shugʻullanadi[1][2][3][4]. Birlashgan Millatlar Tashkiloti Nizomida koʻrsatilgan vakolatlari tinchlikparvar operatsiyalarni oʻtkazish, xalqaro sanksiyalarni joriy etish va harbiy harakatlarga ruxsat berishni oʻz ichiga oladi. Birlashgan Millatlar Tashkilotining Xavfsizlik Kengashi BMTning aʼzo davlatlari uchun majburiy boʻlgan rezolyutsiyalarni chiqarish vakolatiga ega yagona organdir.

Birlashgan Millatlar Tashkiloti singari Xavfsizlik Kengashi ham Ikkinchi Jahon urushidan keyin Millatlar Ligasining dunyo tinchligini saqlashdagi kamchiliklarini bartaraf etish uchun tuzilgan. U oʻzining birinchi sessiyasini 1946-yil 17-yanvarda oʻtkazdi, ammo keyingi oʻn yilliklarda Amerika Qoʻshma Shtatlari va Sovet Ittifoqi (va ularning ittifoqchilari) oʻrtasidagi Sovuq urush tufayli katta darajada falaj boʻldi. Shunga qaramay, u Koreys urushi va Kongo inqiroziga harbiy aralashuvlar va Kipr, Gʻarbiy Yangi Gvineya va Sinay yarim orolida tinchlikparvarlik missiyalarini amalga oshirishga ruxsat berdi. Sovet Ittifoqi parchalanishi bilan Birlashgan Millatlar Tashkilotining tinchlikparvarlik saʼy-harakatlari keskin oshdi, Xavfsizlik Kengashi Quvayt, Namibiya, Kambodja, Bosniya va Gersegovina, Ruanda, Somali, Sudan va Kongo Demokratik Respublikasida asosiy harbiy va tinchlikparvar missiyalarni oʻtkazishga ruxsat berdi.

Xavfsizlik Kengashi oʻn besh aʼzodan iborat boʻlib, ulardan beshtasi doimiydir: Xitoy, Fransiya, Rossiya, Buyuk Britaniya va AQSh[5]. Bular Ikkinchi jahon urushida gʻolib boʻlgan buyuk davlatlar yoki ularning tan olingan vorisi davlatlaridir. Doimiy aʼzolar Xavfsizlik Kengashining har qanday muhim rezolyutsiyasiga, shu jumladan Birlashgan Millatlar Tashkilotiga yangi aʼzo davlatlarni yoki Bosh kotib lavozimiga nomzodlarni qabul qilish toʻgʻrisidagi rezolyutsiyalarga veto qoʻyishi (bloklashi) mumkin. Ushbu veto huquqi Bosh Assambleyaga majburiy boʻlmagan masalalar yoki ovozlarni oʻtkazib yubormaydi. Qolgan oʻn nafar aʼzo hududiy asosda ikki yil muddatga saylanadi. Tashkilot raisligi har oy oʻz aʼzolari oʻrtasida almashinib turadi.

Xavfsizlik Kengashi rezolyutsiyalari odatda aʼzo davlatlar tomonidan ixtiyoriy ravishda taqdim etiladigan va BMTning asosiy byudjetidan mustaqil ravishda moliyalashtiriladigan harbiy kuchlardan iborat boʻlgan BMT tinchlikparvar kuchlari tomonidan amalga oshiriladi. 2021-yil noyabr oyi holatiga koʻra, 121 mamlakatdan 87 000 dan ortiq xodimlardan iborat 12 ta tinchlikparvar missiyasi boʻlib, ularning umumiy yillik byudjeti taxminan 6,3 milliard dollarni tashkil etadi[6].

Tarixi

[tahrir | manbasini tahrirlash]
Qoʻshimcha maʼlumotlar: Birlashgan Millatlar Tashkiloti tarixi

Birlashgan Millatlar Tashkiloti tashkil etilishidan oldingi asrda, Xalqaro Qizil Xoch Qoʻmitasi va Gaaga konvensiyalari kabi davlatlar oʻrtasidagi ziddiyatlarni tartibga solish uchun bir nechta xalqaro shartnoma tashkilotlari va konferensiyalar tuzilgan[7]. Birinchi jahon urushidagi halokatli qurbonlardan soʻng, Parij Tinchlik konferensiyasi xalqlar oʻrtasidagi totuvlikni saqlash uchun Millatlar Ligasini tuzdi[8]. Ushbu tashkilot baʼzi hududiy nizolarni muvaffaqiyatli hal qildi va pochta, aviatsiya va afyun nazorati kabi sohalar uchun xalqaro tuzilmalarni yaratdi, ularning baʼzilari keyinchalik BMT tarkibiga kiritiladi[9]. Biroq, Liga mustamlakachi xalqlar (oʻsha paytda dunyo aholisining yarmi) uchun vakillikka ega emas edi va bir qancha yirik davlatlar, jumladan, AQSh, SSSR, Germaniya va Yaponiyaning muhim ishtiroki yoʻq edi. U 1931-yilda Yaponiyaning Manchjuriyaga bostirib kirishiga, 1935-yildagi Ikkinchi Italiya-Efiopiya urushiga, 1937-yilda Yaponiyaning Xitoyni bosib olishiga va Ikkinchi Jahon urushiga aylangan Adolf Gitler davridagi fashistlarning ekspansiyalariga qarshi harakat qila olmadi[10].

Chiang Kai-shek, Franklin D. Roosevelt va Winston Churchill 1943-yil Ikkinchi jahon urushi payti Qohira konferensiyasida uchrashishdi.
Buyuk Britaniya Bosh vaziri Winston Churchill, AQSH Prezidenti Franklin D. Roosevelt va Sovet Ittifoqi Bosh kotibi Iosif Stalin Yalta konferensiyasida, 1945-yil fevral.

1942-yil Yangi yil kuni Prezident Franklin D. Roosevelt, Bosh vazir Winston Churchill, SSSRdan Maksim Litvinov va Xitoy Respublikasi Bosh vaziri T. V. Soong Atlantika xartiyasi va London deklaratsiyasiga asoslangan qisqa hujjatni imzoladilar, keyinchalik ushbu hujjat Birlashgan Millatlar Tashkiloti Deklaratsiyasi deb nomlana boshladi[11][12]. Ertasi kuni yana 22 davlat vakillari oʻz imzolarini qoʻshib qoʻyishdi[13]. „Birlashgan Millatlar Tashkiloti“ atamasi birinchi marta 26 hukumat Deklaratsiyani imzolaganida rasmiy ravishda qoʻllangan. 1945-yil 1-martgacha 21 ta qoʻshimcha davlat deklaratsiyani imzoladi[14]. „Toʻrt davlat“ atamasi ittifoqdosh boʻlgan toʻrtta yirik davlatga: AQSH, Buyuk Britaniya, Sovet Ittifoqi hamda Xitoy Respublikasiga nisbatan yaratilgan[15]. Keyinchalik, Birlashgan Millatlar Tashkiloti Xavfsizlik Kengashining ijroiya organi asosiga aylandi[16].

1943-yil Moskva konferensiyasi va Tehron konferensiyasidan soʻng, 1944-yil oʻrtalarida Ittifoqchi „Katta toʻrtlik“ SSSR, Buyuk Britaniya, AQSh va Xitoy Respublikasi delegatsiyalari Vashingtondagi Dumbarton Oaks konferensiyasida BMT tuzilishi va tarkibini muhokama qilish uchun uchrashdilar[17]. Birlashgan Millatlar Tashkiloti Xavfsizlik Kengashi tezda asosiy masalaga aylandi. Fransiya, Xitoy, Sovet Ittifoqi, Buyuk Britaniya va AQSh Xavfsizlik Kengashining doimiy aʼzolari etib saylandi. Qoʻshma Shtatlar Braziliyani oltinchi aʼzo sifatida qoʻshishga harakat qildi, ammo Sovet va Britaniya delegatsiyalari rahbarlari bunga qarshi chiqdi[18]. Dumbartonda va navbatdagi muzokaralarda eng munozarali masala doimiy aʼzolarning veto huquqi boʻlib chiqdi. Sovet delegatsiyasi har bir davlat mutlaq veto huquqiga ega boʻlishi kerak, bu masalani hatto muhokama qilinishiga ham toʻsqinlik qilishi kerak, inglizlar esa, davlatlar oʻzlari ishtirok etgan nizolar boʻyicha rezolyutsiyalarga veto qoʻyish imkoniga ega boʻlmasligi kerak, deb taʼkidladilar. 1945-yil fevraldagi Yalta konferensiyasida AQSH, Buyuk Britaniya va Rossiya delegatsiyalari „Katta beshlik“ ning har biri kengashning har qanday harakatlariga veto qoʻyishi mumkin, lekin protsessual rezolyutsiyalarga emas, yaʼni doimiy aʼzolar rezolyutsiya boʻyicha munozaralarga toʻsqinlik qila olmaydilar, degan fikrga kelishdi[19].

1945-yil 25-aprelda San-Fransiskoda BMTning Xalqaro tashkilot boʻyicha konferensiyasi boshlandi, unda ellikta hukumat va Birlashgan Millatlar Tashkilotining Nizomini ishlab chiqishda ishtirok etgan bir qator nodavlat tashkilotlar ishtirok etdi[20]. Konferensiyada Avstraliya delegatsiyasidan H. V. Evatt Xavfsizlik Kengashining doimiy aʼzolarining veto huquqini yanada cheklashni ilgari surdi[21]. Kuchli vetoni rad etish konferensiya muvaffaqiyatsizlikka olib kelishidan qoʻrqib, uning taklifi oʻnga qarshi yigirma ovoz bilan rad etildi[22].

Birlashgan Millatlar Tashkiloti 1945-yil 24-oktyabrda Xavfsizlik Kengashining oʻsha paytdagi beshta doimiy aʼzosi va boshqa 46 imzolagan davlatning koʻpchilik ovozi bilan Nizomni ratifikatsiya qilgandan soʻng rasmiy ravishda vujudga keldi[20]. 1946-yil 17-yanvarda Xavfsizlik Kengashi birinchi marta Buyuk Britaniyaning London shahridagi Church Houseda yigʻildi[23]. Keyinchalik, 1946–1951-yillarda u Birlashgan Millatlar Tashkilotining Lake Successdagi muvaqqat shtab-kvartirasida sessiyalar oʻtkazdi va sessiyalar 1949-yilda jurnalist Edmund Chester tomonidan CBS orqali jonli efirda namoyish etildi[24][25][26].

Izohlar

[tahrir | manbasini tahrirlash]

Manbalar

[tahrir | manbasini tahrirlash]
  1. ↑ „Article 108 of Charter of the United Nations“. 2019-yil 10-aprelda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2017-yil 4-sentyabr.
  2. ↑ „Article 4 (2) of Charter of the United Nations“. 2019-yil 10-aprelda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2017-yil 4-sentyabr.
  3. ↑ „Article 24 (1) of Charter of the United Nations“. 2019-yil 10-aprelda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2017-yil 4-sentyabr.
  4. ↑ „Article 7 (1) of Charter of the United Nations“. 2019-yil 10-aprelda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2017-yil 4-sentyabr.
  5. ↑ „Article 23 (1) of the Charter of the United Nations“ (en). www.un.org. United Nations (1945-yil 26-iyun). 2019-yil 10-aprelda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2018-yil 10-dekabr.
  6. ↑ „Data for November 2021“ (en). United Nations Peacekeeping. 2022-yil 11-iyulda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2022-yil 19-iyun.
  7. ↑ Kennedy 2006, s. 5.
  8. ↑ Kennedy 2006, s. 8.
  9. ↑ Kennedy 2006, s. 10.
  10. ↑ Kennedy 2006, s. 13–24.
  11. ↑ United Nations, Dept of Public Information. Everyone's United Nations (en). UN, 1986 — 5-bet. ISBN 978-92-1-100273-7. Qaraldi: 2020-yil 5-dekabr. 
  12. ↑ Tandon, Mahesh Prasad; Tandon, Rajesh. Public International Law (en). Allahabad Law Agency, 1989. 
  13. ↑ „Declaration by United Nations“. United Nations. 2015-yil 3-iyulda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2015-yil 1-iyul.
  14. ↑ Osmańczyk 2004, s. 2445.
  15. ↑ Urquhart, Brian (16 July 1998). "Looking for the Sheriff". The New York Review of Books (New York Review of Books, 16 July 1998) 45 (12). https://www.nybooks.com/articles/1998/07/16/looking-for-the-sheriff/. Qaraldi: 2019-06-07. Birlashgan Millatlar Tashkilotining Xavfsizlik Kengashi]]
  16. ↑ Gaddis 2000.
  17. ↑ Video: Allies Study Post-War Security Etc. (1944). Universal Newsreel. (1944).
  18. ↑ Meisler 1995, s. 9.
  19. ↑ Meisler 1995, ss. 10–13.
  20. ↑ 20,0 20,1 „Milestones in United Nations History“. Department of Public Information, United Nations. 2012-yil 11-yanvarda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2013-yil 22-noyabr.
  21. ↑ Schlesinger 2003, s. 196.
  22. ↑ Meisler 1995, ss. 18–19.
  23. ↑ „What is the Security Council?“. United Nations. 2022-yil 1-sentyabrda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2021-yil 15-yanvar.
  24. ↑ Rosenthal, A. M.. „U.N. Vacates Site at Lake Success; Peace Building Back to War Output“ (en-US). The New York Times (1951-yil 19-may). 2022-yil 26-iyulda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2022-yil 26-iyul.
  25. ↑ „"The United Nations Headquarters in Long Island's Lake Success" First Special Session of the United Nations General Assembly in 1947 at Lake Success on untappedcitites.com“ (2021-yil 19-may). 2021-yil 19-mayda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2023-yil 16-yanvar.
  26. ↑ „United Nations in Action: Photograph of Edmund Chester, Larry LaSueur, Lyman Bryson at the interim headquarters of the UN General Assembly Lake Success, NY, March 8,1949 ongettyimages.com“ (2017-yil 2-mart). 2023-yil 13-yanvarda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2023-yil 16-yanvar.

Havolalar

[tahrir | manbasini tahrirlash]
 Vikiomborda Birlashgan Millatlar Tashkilotining Xavfsizlik Kengashi
haqida turkum mavjud


Manba xatosi: <ref> tags exist for a group named "izoh", but no corresponding <references group="izoh"/> tag was found 

"https://uz.wikipedia.org/w/index.php?title=Birlashgan_Millatlar_Tashkilotining_Xavfsizlik_Kengashi&oldid=5190790" dan olindi