Aviahalokat
 | Bu maqola oʻzbek tilining imlo qoidalariga muvofiq yozilmagan. Qarang: VP:ORFO. |
Aviatsiya hodisasi — Xalqaro fuqaro aviatsiyasi toʻgʻrisidagi konventsiyaning 13-ilovasida havo kemasidan foydalanish bilan bogʻliq boʻlgan hodisa sifatida taʼriflangan boʻlib, u har qanday shaxs parvoz qilish niyati bilan havo kemasiga chiqqan paytdan boshlab barcha shu shaxslar tushgunga qadar sodir boʻladi. Qaysiki biror kishi halok boʻlgan yoki jiddiy jarohatlangan boʻlsa, havo kemasi jiddiy shikastlangan yoki konstruktiv buzilishlarga uchragan boʻlsa yoki havo kemasi yoʻqolib qolsa yoki toʻliq etib boʻlmaydigan holga kelib qolsa,[1]13-ilovada aviatsiya hodisasi havo kemasining ekspluatatsiyasi bilan bogʻliq boʻlgan, avariyadan tashqari, ekspluatatsiya xavfsizligiga taʼsir etuvchi yoki taʼsir qilishi mumkin boʻlgan hodisa sifatida tavsiflanadi[1].
Agar samolyot taʼmirlab boʻlmaydigan darajada shikastlangan, yoʻqolgan yoki toʻliq etib boʻlmaydigan holga kelsa, korpusning yoʻqolishi sodir boʻladi [2].
Birinchi aviahalokat 1785-yilning 15-iyunida Fransiyaning Vimereux shahri yaqinida Rozier sharining qulashi boʻlib, ushbu halokatda havo sharining ixtirochisi Jan-Fransua Pilatr de Rozier va boshqa yoʻlovchi Per Romaen halok boʻlgan [3]. 1908-yil 17-sentyabrda Virjiniya shtatining Fort-Mayer shahrida Rayt modeli A samolyotining qulashi natijasida uning hammuallifi va uchuvchisi boʻlmish Orvil Rayt jarohatlandi va yoʻlovchi signal korpusi leytenanti halok boʻldi. Tomas Selfridge [4].
Katta falokatlari
[tahrir | manbasini tahrirlash]200 yoki undan ortiq odam halok boʻlgan birinchi samolyot halokati 1974-yil 3-martda sodir boʻlgan, Turk Havo Yoʻllari 981 reysi halokatida esa 346 kishi halok boʻlgan. 2020-yil April holatiga koʻra, 200 va undan ortiq odam halok boʻlgan aviatsiya hodisasi 33 taga yetgan.
1945-yildan 2021- yilgacha fuqarolik avialayneri halokati eng koʻp boʻlgan 10 ta davlat qatoriga Qoʻshma Shtatlar, Rossiya, Kanada, Braziliya, Kolumbiya, Buyuk Britaniya, Fransiya, Indoneziya, Meksika va Hindiston kiradi. Buyuk Britaniyada Yevropada eng koʻp aviahalokat sodir boʻlganligi qayd etilgan, bu vaqt oraligʻida jami 110 ta aviahalokat sodir boʻlgan, Indoneziya esa Osiyoda eng yuqori oʻrinda boʻlib, 104 ta, Hindistonda esa 95 aviahalokat qayd etilgan[5].
1985-yildagi Japan Airlines 123-reysidagi halokatda 520 kishining halok boʻlishi yagona samolyot bortidagi eng katta qurbonlar, 1977-yilda toʻqnashgan ikkita Boeing 747 samolyotidagi 583 kishining oʻlimi bitta avariyada bir nechta samolyotlarning eng katta yoʻqotilishi hisoblanad
American Airlines 255-reysi halokatga uchradi (1979): AQShga ichki reysni amalga oshirayotgan DC-10 samolyoti Chikagodan havoga ko'tarilganidan ko'p o'tmay qulab tushdi. Falokat sabablaridan biri dvigatelning vayron bo'lishi bo'lib, bu samolyot boshqaruvini yo'qotishiga olib keldi.[6]
American Airlines 191 reysi halokati (1979): DC-10 bilan bog'liq yana bir yirik falokat. Samolyot Chikagodan havoga ko‘tarilayotganda dum qismi ajratilgani sababli halokatga uchragan.
Iran Air 655 reysi halokati (1988): Eron yo'lovchi samolyoti Fors ko'rfazida AQSh kreyseri tomonidan urib tushirildi. Bortdagi 290 kishining barchasi halok bo‘lgan.
TWA Flight 800 halokati (1996): Nyu-Yorkdan Parijga uchayotgan Boeing 747 Atlantika okeani ustida havoda portladi. Tabiiy ofat sabablari hali aniq belgilanmagan.
Xavfsizligi
[tahrir | manbasini tahrirlash]
Yuz yildan ortiq vaqt mobaynida amalga oshirilgan ishlar tufayli aviatsiya xavfsizligi sezilarli darajada yaxshilandi. Hozirgi vaqtda ikkita yirik kompaniyalar samolyotlarni ishlab chiqaradi: AQShdagi Boeing va Evropaning Airbus kompaniyasi. Ushbu ishlab chiqaruvchilarning ikkalasi ham aviatsiya xavfsizligi uskunalaridan foydalanishga katta eʼtibor berishadi, xavfsizlik bu kompaniyalar uchun asosiy savdo nuqtasi, chunki ular aviatsiya sanoatidagi yomon xavfsizlik tajribasi korporativ omon qolish uchun tahdid ekanligini tan olishadi.
Tijorat samolyotlarida talab qilinadigan baʼzi asosiy xavfsizlik qurilmalari:
- Favqulodda vaziyatda yoʻlovchining samolyotdan tez chiqishiga yordam beradigan evakuatsiya slaydlari [7]
- Kompyuterlashtirilgan avtomatik tiklash va ogohlantirish tizimlarini oʻz ichiga olgan ilgʻor avionika [8]
- Turbinali dvigatellari chidamlilik va ishdan chiqish mexanizmlari [9]
- Quvvat va gidravlika yoʻqolganidan keyin ham tushirilishi mumkin boʻlgan qoʻnish moslamasi [10]
Manbalar
[tahrir | manbasini tahrirlash]- ↑ 1,0 1,1 „Annex 13 to the Convention on International Civil Aviation“. The Investigation Process Research Resource Site (1993-yil 12-oktyabr). Qaraldi: 2018-yil 19-iyul.
- ↑ „Definitions of Key Terms: Industry Definitions“. AirSafe.com (2017-yil 2-iyul). Qaraldi: 2018-yil 20-iyul.
- ↑ Flammarion, Camille (writing as Fulgence Marion) „The Necrology of Aeronautics“, . Wonderful Balloon Ascents; or, The Conquest of the Skies. Cassell, Peter & Galpin, 1870 — 181–86-bet. Translated from the original French by the publisher.
- ↑ „A Visual Timeline of What Inspired the Wright Brothers – First Fatal Airplane Crash in 1908“. thoughtco.com. Qaraldi: 2017-yil 6-iyul.
- ↑ „Fatal civil airliner accidents by region 1945-2020“ (en). Statista. Qaraldi: 2021-yil 8-aprel.
- ↑ https://aviation-safety.net/
- ↑ Huber. „How Things Work: Evacuation Slides“. airspacemag.com. Smithsonian Institution (2007-yil noyabr). Qaraldi: 2012-yil 9-may.
- ↑ „Advanced Avionics & GPS Instruction“. Vector Sport Aviation. 2021-yil 13-iyunda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2020-yil 12-avgust.
- ↑ Brain. „How Gas Turbine Engines Work“. HowStuffWorks (2000-yil aprel). Qaraldi: 2020-yil 12-avgust.
- ↑ Brain. „How Airplanes Work“. HowStuffWorks (2011-yil 26-may). Qaraldi: 2012-yil 9-may.