Aleksandriya Ariana

Aleksandriya Ariana miloddan avvalgi 330-yilda Buyuk Aleksandr boshchiligidagi yunon qoʻshinlarining Fors va Oʻrta Osiyoga yurishi mobaynida asos solingan aholi punkti. Shahar parchalanib borayotgan Ahamoniylar davlatining sharqiy satrapliklarida Aleksandr tomonidan asos solingan koʻplab shaharlarning birinchisi sanaladi. Qadimiy shahar qoldiqlari zamonaviy Afgʻonistonning Hirot hududida, qadimiy Ariya va Ariana hududlarida joylashgan. Tarixchilar Aleksandr qal’asining Ahamoniylarning Artakoana qal’asi bilan bogʻliqligi masalasini uzoq vaqt muhokama qilgan. Hirotda hech qanday qazish ishlari olib borilmaganligi sababli, Aleksandriya Ariananing aniq joylashuvi nomaʼlum.

Tarixi

Aleksandriya Ariananing qurilishi, Aleksandr tomonidan asos solingan boshqa koʻplab aholi punktlari singari, uning biograflari Arrian, Diodor Sitsiliyalik va Kvint Kursiy Ruf tomonidan tilga olinmagan. Ular faqat Aleksandr Ariana orqali Girkaniyadan Baqtriya tomon yurganini va keyin mintaqada Ahamoniylarning sobiq satrapi Satibarzanes boshchiligidagi qoʻzgʻolonni bostirish uchun qaytib kelganini qayd etgan. Lekin bu shahar Aleksandrning bematistlari (masofa oʻlchovchilari) tomonidan tilga olingan, ular geograflar Eratosfen va Elder Pliniyning asarlarida keltirilgan^[1]. Shaharning yunoncha nomi „Oriylar orasidagi Aleksandriya“ (Ἀλεξάνδρεια ἡ ἐν Ἀρ[ε]ίοις) yoki „Oriylar Aleksandriyasi“ (Ἀλεξάνδρεια ἡ ἐν Ἀρείων) degan maʼnoni bildiradi.

Geograf Strabonning soʻzlariga koʻra, Ariyada uchta shahar boʻlgan, ularning har biri oʻz asoschisi nomi bilan atalgan: Aleksandriya Ariana, Artakoana va Axaya deb nomlanuvchi aholi punkti^[2]. Artakoana (baʼzan Artakoana yoki Artakabana deb ham ataladi) Ariyadagi Ahamoniylar satrapligining asosiy qal’asi boʻlib, Satibarzanes qoʻzgʻoloni paytida jang maydoni vazifasini bajargan boʻlishi mumkin^[1]. Ayrim tarixchilar, xususan, Vilgelm Tomaschek Artakoana va Aleksandriya Ariana bitta shahar ekanligini taʼkidlaydi. Tomaschekning fikricha, Artakoana birinchi navbatda, qal’aga, Aleksandriya Ariana esa kamroq mustahkamlangan quyi shahar boʻlgan. Strabon, Isidor Xaraksskiy, Pliniy va Ptolemey kabi qadimiy manbalar Artakoana va Aleksandriya oʻrtasidagi farqni aniq koʻrsatganligi sababli, olimlarning fikriga koʻra, bu ikkalasi alohida-alohida ikki shahar boʻlgan^[2]. Garchi Artakoananing joylashuvi nomaʼlum boʻlsa-da, u Aleksandriya Ariana asos solganidan keyin bir necha asrlar davomida mavjud boʻlgan boʻlishi mumkin^[1].

Joylashuvi

Aleksandriya Ariana Afgʻonistonning zamonaviy Hirot shahri yaqinida joylashgani fakti boʻyicha umumqabul qilingan fikr mavjud^[3]. Ushbu farazni fors-islom mutafakkirlari Tabariy, Hamza al-Isfahoniy va Qudoma ibn Jaʼfar qoʻllab-quvvatlaydi, ular Hirotga Aleksandr tomonidan asos solinganligini qayd etishadi, biroq uni Aleksandr tomonidan asos solingan shaharlar uchun umumiy arabcha nom boʻlgan Iskandariya deb atashmaydi^[2]. Vohada joylashgan Hirot shahri juda unumdor yerlar bilan oʻralgan boʻlib, bu esa mintaqaning aksariyat qismiga qaraganda koʻproq oʻtroq hayot tarziga imkon bergan^[1]. Harirud daryosi sharqdan Araxosiyaga va shimoldan Balxga boradigan savdo yoʻllarining markazi boʻlgan. Shuningdek, daryo vodiysi kengligi hech qachon 25 kmdan oshmaganligi sababli u strategik tor nuqta boʻlib xizmat qilgan^[1] ^[4]. Hududning strategik va iqtisodiy ahamiyati Aleksandr davridayoq maʼlum boʻlgan: Satibarzanes Doro III davrida Ahamoniylar davlati sharqidagi araxosiyalik Barsaentes va baqtriyalik Bess bilan birga uchta eng yuqori martabali amaldorlardan biri boʻlgan^[4].

Tarixchilar Aleksandriya Ariananing aniq oʻrnini topa olmagan, chunki Hirot va uning atrofidagi joylarda keng miqyosda qazishmalar olib borilmagan^[2]. Shimoli togʻlar bilan oʻralgan, janubida daryoga chiqish imkoniyatiga ega boʻlgan va markazdagi qal’a koʻrinishida boʻlgan eski Hirot shahri, odatda, Aleksandriya Ariananing eng ehtimoliy joyi sifatida koʻriladi. Hozirgi qal’a dastlab islom fathidan keyin qurilgan va oʻshandan beri koʻp marta qayta qurilgan^[1]. Qal’aning tepasi Makedoniya qal’asi uchun eng ehtimoliy joy deb hisoblanadi, lekin katta oʻlchamdagi tuproq ishlari tufayli qazish ishlari oʻtkazish ehtimoli juda past^[5].

Manbalar

↑ ^1,0 ^1,1 ^1,2 ^1,3 ^1,4 ^1,5 Fraser 1996.
↑ ^2,0 ^2,1 ^2,2 ^2,3 Cohen 2013.
↑ Tarn 1948.
↑ ^4,0 ^4,1 Vogelsang, W. J. (2012) [2003]. "HERAT ii. HISTORY, PRE-ISLAMIC PERIOD". Encyclopædia Iranica. XII. 205–206 b. Archived from the original on 4 January 2023. https://web.archive.org/web/20230104221212/https://www.iranicaonline.org/articles/herat-ii. Qaraldi: 4 January 2023.
↑ Lézine 1963.

Adabiyotlar

Cohen, Getzel. The Hellenistic Settlements in the East from Armenia and Mesopotamia to Bactria and India. Berkeley: University of California Press, 2013. ISBN 9780520953567. Qaraldi: 2023-yil 4-yanvar.
Erastothenes. Eratosthenes' "Geography". Princeton: Princeton University Press, 2010. DOI:10.1515/9781400832217. ISBN 9781400832217.
Fraser, Peter M.. Cities of Alexander the Great. Oxford: Clarendon Press, 1996. ISBN 6610763887. Qaraldi: 2023-yil 4-yanvar.
Lézine, Alexandre (1963). "HÉRAT: Notes de Voyage" (fr). Bulletin d'études Orientales 18: 127–45. http://www.jstor.org/stable/41603273. Qaraldi: 4 January 2023. Aleksandriya Ariana]]
Tarn, William Woodthorpe. Alexander The Great. Cambridge: Cambridge University Press, 1948. ISBN 9780521225847.

[FOOTNOTEFraser1996-1] 1,0 ^1,1 ^1,2 ^1,3 ^1,4 ^1,5 Fraser 1996.

[FOOTNOTECohen2013-2] 2,0 ^2,1 ^2,2 ^2,3 Cohen 2013.

[FOOTNOTETarn1948-3] Tarn 1948.

[Vogelsang-4] 4,0 ^4,1 Vogelsang, W. J. (2012) [2003]. "HERAT ii. HISTORY, PRE-ISLAMIC PERIOD". Encyclopædia Iranica. XII. 205–206 b. Archived from the original on 4 January 2023. https://web.archive.org/web/20230104221212/https://www.iranicaonline.org/articles/herat-ii. Qaraldi: 4 January 2023.

[FOOTNOTELézine1963-5] Lézine 1963.

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]