Aksaray

Aksaray- Aksarayning markaziy tumani bilan bir xil nomdagi shahar.

Tarixi

Aksarayning tarixi qadimgi asrlarga borib taqaladi. Xetlar davrida Garsaura deb atalgan turar-joy, Kapadokiyaning oxirgi shohi Arxelaos tomonidan qayta tiklangan. Shahar qayta qurilgan qirolga nisbatan Archaleis deb nomlangan. Kappadokiya qirolligi tugashi bilan aholi punkti Rim imperiyasi hududiga qoʻshildi. Klavdiy davrida Rim mustamlakasi boʻlgan aholi punkti Colonia Archelais sifatida tilga olingan. Rim ikkiga boʻlingandan soʻng aholi punkti Vizantiya, 1078-yildan keyin esa atrofdagi aholi punktlari bilan birga saljuqiylar tasarrufiga oʻtgan. Saljuqiylar tomonidan Kutalmishogʻlu maʼmuriyatiga berilgan turar-joy keyinchalik yangi tashkil etilgan Anadolu Saljuqiylar davlatiga qoʻshildi. Sulton II Kilich Arslan tomonidan shahar 1170-yilda qayta tiklangan va turar-joy saroy tufayli „Aksaray“ deb nomlangan. Sulton asosan shaharda yashaganligi va shaharda harbiy inshootlar sulton tomonidan qurilganligi sababli Doruzzafer, Dorribot va Dorulcihod unvonlari ham berilgan.

Anadolu Saljuqiylar davlatining kuchsizlanishi bilan qarorgohda Karamanogʻullari bekligi hukmronlik qildi. Bir muddat Eretna knyazligi va Karamanoʻgʻullari oʻrtasida qoʻl almashdi.1399-yilda Usmonli hukmronligi ostiga oʻtgan aholi punkti 1402-yildagi Anqara jangidan keyin yana Karamanogʻullari bekligi yerlariga qoʻshildi. Karamanogʻlu-Usmonli kurashidan soʻng,1468-yilda albatta, Usmonli hukmronligi ostida edi. Usmonli-Karamanogʻlu kurashi paytida turar-joylar katta zarar koʻrganligi sababli, aholining muhim qismi Usmonli imperiyasining hukmronligi bilan Istanbulga koʻchirildi. Majburiy koʻchirilishga duchor boʻlgan bu ommaning joylashishi bilan Istanbulning bugungi Aksaray tumani tashkil etildi.

1530-yilgi Usmonli yozuvlarida Karaman viloyatining Nigʻde Sanjagiga bogʻlangan mustaqil liva boʻlgan Aksarayda, 37 ta mahalla mavjud boʻlib, tahminlarga koʻra bu yerda 5000-6000 kishi boʻlgan. Usmonli imperiyasining birinchi rasmiy aholi roʻyxati faqat erkak aholini aniqlash uchun qilingan va bu roʻyxatga olish maʼlumotlariga koʻra Aksaray markazida 2322 erkak bor edi. XIX asrning oʻrtalarida turar-joy Nigʻde sanjagi bilan bogʻliq voqea sifatida tilga olingan. 1868—1869-yillardagi yilnomada aholi punktida 1020 ta xonadon borligi yozib qoldirilgan^[1]. Hukmronlikning dastlabki yillarida tashkil etilgan viloyat tashkilotining markaziy okrugiga aylandi. 1933-yilda Aksaray viloyati tugatilishi bilan yana Nigʻde viloyatining tumaniga aylandi. 1989-yilda qabul qilingan 3578-sonli qonun bilan Aksaray viloyatining qayta tashkil etilishi bilan bu viloyatning markaziy tumaniga aylandi.

Iqlimi

Aksaray viloyati oʻrta iqlim zonasida joylashgan boʻlib, sovuq kontinental iqlim tipiga ega. Yozi issiq va quruq, qishi esa sovuq va yomgʻirli. Yogʻingarchilik odatda bahor va qish fasllarida boʻladi^[2].

Diqqatga sazovor joylari

Shahar markazidagi tarixiy obidalar Saljuqiylar va hukmronlik davrlariga tegishli. Anadolu Saljuqiylar davridan qolgan Eğri minorasi, Kılıçarslan Hamamları va Saljuqiy koʻpriklari bor.

Karamanogʻullar davridan qolgan Karamanogʻlu masjidi (Ulu masjidi) va Zinciriye madrasasi bor.

Hukumat oʻz davrining eng goʻzal meʼmoriy namunalariga ega. Aksarayda, Aksaray hokimi Abdullah Sabri Karter tomonidan qurilgan koʻplab inshootlar mavjud. 1920-yillarda qurib bitkazilgan Aksaray hukumat idoralari, Aksaray hokimi saroyi, Aksaray Milliy kutubxonasi, Azmi milliy un zavodi hukumat meʼmorchiligining eng goʻzal va oʻziga xos namunalaridandir. Bularnung barchasi shahar markazida joylashgan.

Hasan togʻi Aksaray va Nigʻde oʻrtasidagi shahardan koʻrinib turgan 3000 metrlik vulqondir. Shahar atrofida tepaliklar ham bor. Aşıkli Höyük Aksaray shahridan 25 km (16 mil) sharqda joylashgan qabr tepalikdir. Yana bir tepalik Acemhöyük, Aksaray shahridan 18 km (11mil) shimoli-gʻarbda joylashgan ilk bronza davri manzilgohidir.

Qadimgi Rim va Vizantiya shahri Helvadere, Nora va Aksaray shahar markaziga ham yaqin.

Ihlara- Aksaray shahridan 40km (25 mil) uzoqlikdagi kanyon. Ihlara kanyonida vodiy devorlariga oʻyilgan va IX asr va undan oldingi freskalar bilan bezatilgan qadimiy cherkovlar mavjud. Shahardagi Ervah qabristonida XIV asr islom olimi Somuncu Baba va professor Jemaleddin Aksarayi qabrlari bor. Zinciriye madrasasi 1345-yilda Karamanoğulları bekligi tomonidan qurilgan Saljuqiylarga xos darvoza madrasasidir.

Karamanogʻlu masjidi shahar markazida joylashgan katta masjiddir. Egʻri minorasi — Saljuqiylar minorasi 1221—1236-yillarda, Alouddin Keykubad I hukmronligida qurilgan. Oliy cherkov, shahardan 3km (2 mil) uzoqlikda tik qoyada joylashgan.

Iqtisodiyoti

Aksaray viloyatining iqtisodiyoti qishloq xoʻjaligi va chorvachilikka asoslangan boʻlib, viloyat umumiy ishchi kuchining 70% ni tashkil qiladi. Viloyatda arpa, qand lavlagi, anjir, makkajoʻxori, kartoshka, piyoz, loviya, zigʻir, kanop, uzum va olma asosiy mahsulotlar boʻlib, bugʻdoy yetishtirish yetakchi oʻrinda turadi. Qishloq xoʻjaligidan tashqari anʼanaviy xoʻjalikning bir qismi sifatida gilamchilik va gilamdoʻzlik ham amalga oshirilgan. Shaharda sanoat obyektlari ham mavjud^[3].

Ihlara vodiysi va Kapadokiyaning boshqa diqqatga sazovor joylari yaqin.

Qiziqarli joylar

Shahar markazidagi tarixiy ashyolar Saljuqiylar, Qoramaniylar va respublika davrlariga tegishli. Anadolu saljuqiylar davriga oid Eğri minora, Qilicharslon hammomlari, Saljuqiy koʻpriklari bor.

Karamanoʻgʻullari davridan Karamanoʻgʻli masjidi (Ulu masjidi) va Zinciriye madrasasi qolgan.

Respublikaning birinchi davrining eng goʻzal meʼmorchilik namunalariga ega Aksaroyda oʻsha paytdagi Aksaray hokimi Abdulla Sabri Karter tomonidan buyurtma qilingan koʻplab asarlar mavjud. 1920-yillarda qurib bitkazilgan Aqsaray hukumat saroylari, Aqsaray hokimi saroyi, Aqsaray milliy kutubxonasi, Azmi milliy un zavodi respublika davri meʼmorchiligining eng goʻzal va oʻziga xos namunalaridandir. Bu ishlarning barchasi shahar markazida joylashgan. Hasan togʻi – Aksaray va Niğde oʻrtasidagi shahardan koʻrinib turgan 3000 metrlik vulqon. Shahar atrofida qoʻrgʻonlari ham bor. Oshiqli Höyük – Aksaray shahrining sharqida Andoza:Konversiya qabriston. Yana bir höyük, Acemhöyük, Aksaray shahrining shimoli-gʻarbidagi Andoza:Konversiya erta bronza davriga oid turar joy.

Helvadere shahridagi qadimgi Rim va Vizantiya shahri „Nora“ ham Aksaray shahar markaziga yaqin joylashgan.

Ihlara kanyon Aksaray shahridan Andoza:Konversiya uzoqlikda joylashgan. Ihlara kanyonida vodiy devorlariga oʻyilgan va freskalar bilan bezatilgan qadimiy cherkovlar mavjud boʻlib, ular 9-asr va undan oldingi davrlarga oid. Shahardagi Ervah qabristonida 14-asr islom olimi Somuncu Baba va professor Jamoliddin Aksarayining qabrlari bor. Zinciriye madrasasi Saljuqiylarga xos darvozali madrasa boʻlib, Qaraman beklari tomonidan 1345-yilda qurilgan.

Karamanogʻlu masjidi shahar markazida joylashgan katta masjiddir. Eğri Minora, [[I. Bu Saljuqiy turklari 1221–1236 yillarda Aloaddin Keykubod hukmronligida qurilgan minoradir. Oliy cherkov shahardan Andoza:Konversiya tik qoya ustida joylashgan.

Manbalar

↑ Kaya, M., XX. Yüzyıl Başlarında Niğde Sancağı’nın Nüfusuna Dair. Türkiyat Araştırmaları Dergisi,. URL:https://web.archive.org/web/20180427065033/http://sutad.selcuk.edu.tr/sutad/article/download/325/315. Erişim: 2016-12-05
↑ „aksaraybld.iklim“. 27 nisan 2015da asl nusxadan arxivlangan.
↑ „Aksaray Belediyesi“. www.aksaray.bel.tr. 14 kasım 2018da asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 18 mayıs 2021.

Havolalar

Aksaray munitsipaliteti 18 Aralık 2008 tarihinde
Aksaray viloyati 12 Ekim 2008 tarihinde
Aksaray YerliNET 20 Şubat 2020 tarihinde

Andoza:Turkiyadagi viloyat markazlari

[aksaray4-1] Kaya, M., XX. Yüzyıl Başlarında Niğde Sancağı’nın Nüfusuna Dair. Türkiyat Araştırmaları Dergisi,. URL:https://web.archive.org/web/20180427065033/http://sutad.selcuk.edu.tr/sutad/article/download/325/315. Erişim: 2016-12-05

[2] „aksaraybld.iklim“. 27 nisan 2015da asl nusxadan arxivlangan.

[3] „Aksaray Belediyesi“. www.aksaray.bel.tr. 14 kasım 2018da asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 18 mayıs 2021.

[1]

[2]

[3]