Varshava

Varshava (polyakcha: Warszawa [varˈʂava]) — Polsha Respublikasining poytaxti, Varshava voyevodaligining maʼmuriy markazi. Mamlakatning eng katta shahri, siyosiy, iqtisodiy, madaniy va ilmiy markazi. Visla daryosining har ikki sohilida joylashgan. Iqlimi moʻtadil kontinental, oʻrtacha yillik yogʻin 558 mm; yanvarning oʻrtacha temperaturasi —3,5°, iyulniki 19°. Aholisi 1,79 mln. kishi (2019). Shahar 18 ta maʼmuriy rayonga boʻlingan. 

Varshava polyakcha: Warszawa
shahar
Bayroq Gerb
52°13′48″N 21°0′40″E
Mamlakat	Polsha
Voevodlik	Mazov voevodligi
Hukumat
• Shahar prezidenti	Rafal Tshakovskiy
Qachondan beri shahar	1300-yil
Maydon	517 km2 (200 kv mi)
Dengiz satxidan	103 m
Iqlim turi	yumshoq kontinental
Rasmiy til(lar)i	polyak
Aholisi  (2020-yil)	1 792 692
Zichligi	3467 kishi/km2
Milliy tarkib	polyaklar
Konfessiyaviy tarkib	katolik, provaslav, yahudiy
Etnoxoronim	varshavalik, varshavalkklar
Vaqt mintaqasi	UTC 1, yozda UTC 2
Telefon kodi	48 22
Pochta indeks(lar)i	00-001 - 04-999
Avtomobil kodi	WA, WB, WD, WE, WF, WH, WI, WJ, WK, WN, WT, WU, WW, WX, WY
Varshava

Tarixi

Varshava tarixiy manbalarda XIII asrdan boshlab tilga olinadi. XV-XVI asrlarda Mazoveskiy knyazligi, XVI asr oxiri — XIX asr boshigacha butun Polsha poytaxti, 1807—1813-yillar Varshava knyazligi, Vena kongressi (1814—15) qaroriga muvofiq, Varshava Rossiya tarkibiga kirgan Polsha qirolligining poytaxti. 19-asr oxiridan yirik sanoat shahri. 1915—18-yillarda Varshavani Germaniya qoʻshinlari bosib oldi. 1918-yil kuzidan mustaqil Polsha davlatining poytaxti. 1939-yil sentabrda Varshavani nemis qoʻshinlari egalladi. 1945-yil 17-yanvarda Varshava ulardan ozod qilindi. Oʻsha vaqtdan boshlab, shaharni tiklash ishlari boshlanib ketdi. Qayta tiklash ishlarining butun dunyo miqyosidagi ramzi sifatida Varshavaga jahon Faxriy mukofoti berilgan (1950). 1955-yilda Varshavada «Varshava shartnomasi» imzolandi.

Yangi davr

Ikkinchi jahon urushidan keyin shahar qayta tiklandi. Biroq, shaharning eng qadimgi qismi, yaʼni eski shahar, yangi shahar va Qirollik saroyi, shuningdek, unutilmas va meʼmoriy jihatdan qimmatbaho buyumlar tarixiy jihatdan qayta tiklandi, garchi ular har doim ham asl shaklida boʻlmasa ham. Misol uchun, eski shaharda ehtiyotkorlik bilan tiklangan jabhalar orqasida 1939-yilgacha boʻlgan tarixiy oʻtmishdoshlariga qaraganda butunlay boshqacha tartib va uskunalar bilan urushdan keyingi davr mezonlariga koʻra zamonaviy uylar yashiringan.

Iqtisod

Varshavaning Polsha YIM dagi ulushi — 15 % ni tashkil qiladi. Ishsizlik — 1,8 % (2008).

Sanoat

Mashinasozlik va metallsozlik (avto qurilish, elektrotexnika va boshqa), metallurgiya, kimyo, poligrafiya, tikuvchilik va oziqovqat sanoati tarmoqlari rivojlangan.

Ta'lim

Varshavada 15 oliy oʻquv yurti, jumladan universitet (1918-yildan), politexnika instituti (1915), iqtisod va qishloq xoʻjaligi oliy oʻquv maktabi konservatoriya, Polsha fanlar akademiyasi, tibbiyot, nafis sanʼat va jismoniy tarbiya akademiyalari mavjud boʻlib, ular quyidagilardir:

Varshava Universiteti

• Varshava universiteti (Uniwersytet Warszawski)
• Varshava politexnika instituti (Politechnika Warszawska)
• Ijtimoiy psixologiya va gumanitar Fanlar universiteti (SWPS Uniwersytet Humanistycznospołeczny)
• Iqtisodiyot Varshava maktabi (Szkoła Główna Handlowa)
• Qishloq xoʻjaligi Oliy maktabi (Szkoła Główna Gospodarstwa Wiejskiego)
• Varshava tibbiyot akademiyasi (Akademiya Medyczna W warszawie)
• Frederik Chopin Musiqa Akademiyasi (Akademiya Muzyczna im. Fryderyka Chopina)
• Aleksandr Zelverovich nomidagi teatr akademiyasi (Akademiya Teatralna im. Aleksandr Zelwerowicza)
• S. Vyshinskiy nomidagi kardinal universiteti bilan. (Uniwersytet Kardynała Stefana Wyszyńskiego)
• Harbiy texnika akademiyasi (Wojskowa Akademiya Techniczna)
• Harbiy sanʼat Akademiyasi (Akademiya Sztuki Wojennej)
• Jismoniy tarbiya Akademiyasi (Akademiya Wychowania Fizycznego w Warszawie)

Umuman olganda, shaharda yarim millionga yaqin oʻquvchi (shahar aholisining 29%, 2002-yil boʻyicha), ulardan 255 000 — dan koʻprogʻi oliy oʻquv yurtlari talabalari hisoblanadi.

Transport

Varshavadagi elektrobus

Varshava shahrining ichki jamoat transporti koʻplab avtobus marshrutlari, uch oʻnlab chiziqlardan tashkil topgan tramvay tarmogʻi va metro tizimilaridan iborat. Sayohat chiptamatda yoki transportning oʻzida sotib olinishi mumkin boʻlgan chiptalar boʻyicha amalga oshiriladi (haydovchilar chiptalarni sotmaydi); barcha chiptalar universaldir, transport turlari boʻyicha boʻlinishlar yoʻq.

Shaharda Polshaning eng yirik xalqaro aeroporti (Frederik Chopin nomidagi Varshava aeroporti), Varshava/Modlin aeroporti (markazdan 49 kilometr shimolda) va ikkita temir yoʻl stantsiyasi mavjud.

Madaniyat

Koʻplab kutubxona, 20 dan ziyod muzey, teatrlardan Katta teatr, Xalq teatri mavjud. Meʼmoriy yodgorliklardan gotika uslubidagi Yan sobori (14-asr), Qasr maydonidagi (1643) Sigizmund III ustunlari (1644), Krasinskiylarning sobiq saroyi (17-asr), Vilyanuv (17-asr) va Lazenki (18-asr) bogʻ saroy ansambllari va boshqa saqlangan.

Sport

Futbol klublari

• «Legiya» (Legia Warszawa) — Varshava futbol jamoasi, Polsha oliy ligasida (Extraclass) ishtirok etadi. 1916-yilda tashkil etilgan. Polsha Chempioni: 1955, 1956, 1969, 1970, 1994, 1995, 2002, 2006, 2013, 2014, 2016, 2017. Polsha kubogi sohibi: 1955, 1956, 1964, 1966, 1973, 1980, 1981, 1989, 1990, 1995, 1996, 1997, 2008, 2011, 2012, 2013. Polsha Superkubogi egasi: 1989, 1994, 1997, 2008.
• «Poloniya» (Polonia Warszawa) — Varshava futbol jamoasi, 2012/2013, keyin moliyaviy muammolar toʻrtinchi ligasi koʻchib oʻtishga majbur boʻldi qadar oliy Polsha ligasi (Extraclass) amalga. 1911-yilda tashkil etilgan. Polsha Chempioni: 1948, 2000. Polsha kubogi sohibi: 1952, 2001. Polsha Superkubogi egasi: 2000.
• «Gvardiya» - Varshava futbol klubi. 1948-yilda tashkil etilgan. Polsha 1957 chempionatining kumush medali sohibi, 1959 va 1973 Polsha chempionatining bronza medali sohibi, 1954 Polsha Kubogi gʻolibi, 1974 Polsha Kubogi finalchisi va chempionlar Kubogi birinchi oʻyini ishtirokchisi. 2013 / 2014 mavsumida Polshaning futbol boʻyicha yettinchi ligasi A guruhida oʻynaydi.

Sport inshoatlari

1955—2007-yillarda faoliyat koʻrsatgan Varshavadagi eng yirik stadion boʻlgan «Oʻn yillik» stadioni buzib tashlanib, uning oʻrnida 2011-yilda ochilgan Milliy stadion (2012-yilgi futbol boʻyicha Yevropa chempionatiga tayyorgarlik koʻrish maqsadida qurilgan) qurilgan. U oʻz bagʻriga 59 520 tomoshabinni sigʻdira oladi.

Bundan tashqari, «Poloniya» stadioni, "Poloniya" (Polonia Varshava)ning uy arenasi, sigʻimi 7150 oʻrinli, shuningdek, "Legia" (Legia Varshava) jamoasining uy stadioni boʻlmish - «Pepsi Arena» (2011-yilgacha-Polsha armiyasi stadioni) 31 103 tomashabinga moʻjallangan.

Varshavada, shuningdek, ippodrom, bir nechta yopiq konki maydonlari, Stegniy konkida uchish yoʻli, yil davomida ishlaydigan oʻnlab basseynlar, tennis kortlari, yuzlab kichik va yirik sport maydonchalari mavjud.

Iqlimi

Varshava iqlimi oʻrta kontinental boʻlib, yumshoq qish hamda issiq va nam yoz bilan oʻtadi. Oʻrtacha qish harorati 2 °C dan-5 °C gacha, yoz esa 15 °C dan 20 °C gacha boʻladi. Varshava iqlimi oʻrta belbogʻda joylashgan shaharlar orasida eng qulay hisoblanib, kamdan-kam hollarda yuqori issiqlik harorat 30 °C boʻladi va qisqa davom etadi, -15 °C past sovuq havo kamdan-kam hollarda kuzatiladi. Kuz uzoq va issiq, bahor esa asta-sekinlik bilan keladi.

Varshava (norma 1981-2010) iqlimi
Koʻrsatkich	Yan	Fev	Mart	Apr	May	Iyun	Iyul	Avg	Sen	Okt	Noy	Dek	Yil
Mutlaq maksimal, °C	13,0	17,0	22,0	30,4	32,8	35,1	35,9	36,0	31,1	25,0	19,2	15,0	36,0
Oʻrtacha maksimal, °C	0,6	1,9	6,6	13,6	19,5	21,9	24,4	23,9	18,4	12,7	5,9	1,6	12,6
Oʻrtacha harorat, °C	−1,8	−0,6	2,8	8,7	14,2	17,0	19,2	18,3	13,5	8,5	3,3	−0,7	8,5
Oʻrtacha minimal, °C	−4,2	−3,6	−0,6	3,9	8,9	11,8	13,9	13,1	9,1	4,8	0,6	−3	4,6
Mutlaq minimal, °C	−31	−27,2	−22,2	−7,2	−2,8	1,6	5,0	3,0	−2	−9,6	−17	−22,8	−31
Yogʻingarchilik meʼyori, mm	27	26	31	34	56	69	73	64	46	32	37	34	529
Manba: «Ob-xavo va iqlim»

Ma'muriy bo'linishi

2002-yilda maʼmuriy islohotidan soʻng Varshava 1 gmindan tashkil topgan povyat boʻlib, u oʻz navbatida 18 dzelnits (tumanlar)ga boʻlinadi.

Byaloldnka Belyani Bemova Joliboj Praga Pulnots Targuvek Sredmeste Volya Oxota Vloxi Ursus Mokotuv Vaver Praga Poludne Rembertuv Vesola Ursinuv Vilyanuv Asl nomi Oʻzbekcha nomi Aholisi (2017) Maydoni Mokotów Mokotuv 217 815 35,42 km² Praga Południe Praga Poludne (Janub) 178 447 22,38 km² Wola Volya 138 508 19,26 км² Ursynów Ursinuv 149 843 43,79 км² Bielany Belyaniy 131 957 32,34 км² Śródmieście Sredmestye 118 301 15,57 км² Bemowo Bemova 120 449 24,95 km² Ochota Oxota 83 592 9,72 km² Praga Północ Praga Pulnots (Shimol) 65 904 11,42 км² Białołęka Byalolenka 116 127 73,04 км² Wawer Vaver 74 932 79,7 км² Żoliborz Joliboj 50 825 8,47 км² Ursus Ursus 58 233 9,36 км² Włochy Vloxiy 41 243 28,63 км² Rembertów Rembertuv 24 105 19,30 км² Wesoła Vesola 24 811 22,94 км² Wilanów Vilyanuv 35 170 36,73 км² Jami 1 753 977 517,24 км²

Meʼmorchilik

Bugungi kunda Varshava Polsha poytaxtning boy tarixi tufayli turli xil meʼmoriy uslublarning aralashmasi hisoblanadi. II jahon urushi paytida eski shahar deyarli butunlay yoʻq qilindi va faqat urushdan keyingi yillarda qayta tiklandi. Misol uchun, qirol saroyi (Varshava tarixiy yuragi) faqat 1970 va 1980-yillarda qayta qurilgan va alohida taʼmirlash ishlari davom etmoqda. Varshava tarixiy markazi jahon merosi roʻyxatiga tarixiy meʼrosni yaxshilab tiklashning taxminiy naʼmunasi sifatida kiritilgan.

PXR vaqtlari stalinist imperiya tarzida binolarni tark etdi. PXR rejimining qulashi oqibatida bir nechta muhim tarixiy yodgorliklar qayta tiklandi. Soʻnggi oʻn yilliklarda shaharning koʻrinishi zamonaviy osmonoʻpar binolar va biznes markazlari bilan boyitildi.

Shaharning diniy binolari koʻplab katolik va bir nechta protestant cherkovlarini, shuningdek, Polshada koptik nasroniylikning markazi boʻlgan Trinity cherkovini oʻz ichiga oladi.

Diqqatga sazovor joylar

Rossiya bilan bogʻliq yodgorliklardan quyidagilar muhim:

• Varshava Aleksandr qalʼasi XIX asrning rus qalʼasi.
• Aleksandr-Nevskiy cherkovi 1920-yilda vayron qilingan shaharning eng baland binosi.
• Praga Magdalalik Maryam cherkovi (1867—1869-yil)Sankt Martinianatserkov Butrus va Madaniyat va ilm-fan Pavladvorets nomi bilan cherkov-hali shahar meʼmoriy dominant boʻlib qolmoqda 231 metr Stalin Heights,.
• Sovet askarlari qabriston-maqbarasi — Jvirka va Vigura koʻchasidagi yodgorlik majmuasi boʻlib, unda 21,5 ming kishi dafn etilgan. 1944—1945-yillarda shaharni nemis ishgʻolidan ozod qilishda vafot etgan qizil armiya askarlari.
• Nomaʼlum askarning qabri Marshal Jozef Pilsudskiy maydonidagi yodgorlik. Polsha askarlari xotirasiga bagʻishlangan, turli vaqtlarda Vataniga tushgan.
• Varshavadagi pravoslav qabristoni Varshavadagi Volskaya koʻchasida joylashgan 138/40 qabriston, shaharning eng qadimgi nekropollaridan biri hisoblanadi.

Saroylar

Chapskiylar saroyi	Qirol saroyi	Vilyanuvsk saroyi
Ostrojskiy saroyi	Prezident saroyi	Uyazdov qasri
Lazenkov saroyi	Branitskiylar saroyi	Krasinsklar saroyi

Aholisi

Varshava shahar aholisining oʻsishi va evolutsiyasi uzoq vaqt davomida shahar savdo yoʻllari va trans-Yevropa migratsiyasining tranzit nuqtalaridan biri boʻlganligi bilan ajralib turadi. Bu holat aholining soni va milliy tarkibiga taʼsir koʻrsatishi mumkin emas edi. Shunday qilib, ilgari, shahar shakllanishidan oldin, sanoat va xizmatlar markazi sifatida aholi asosan savdo guruhlaridan iborat edi. 1897-yilgi aholi roʻyxatiga koʻra, 638 000 aholining 219 000 nafari (bu taxminan 34 %) yahudiylar boʻlgan. Aholining koʻp qirraliligi va koʻp millatliligi shahar madaniyatiga alohida taʼsir koʻrsatdi. Varshava, 300 yildan ortiq tarixga ega boʻlib, "Sharqiy Parij", "ikkinchi Parij"laqabini oldi. Ayollar va erkaklar nisbati: ~ 54% ayollar va ~46% erkaklar.

Yil	Soni
1700	30 000
1750	25 000
1770	40 000
1792	100 000
1800	63 400
1830	139 700
1850	163 600
1882	383 000
1897	638 000

Yil	Soni
1900	686 000
1925	1 003 000
1939	1 300 000
1945	422 000
1956	1 000 000
1960	1 139 200
1970	1 315 600
1975	1 436 100
1980	1 596 100

Yil	Soni
1990	1 611 800
2002	1 707 100
2004	1 676 600
2005	1 694 825
2006	1 700 536
2011	1 708 491
2012	1 715 517
2013	1 724 404
2014	1 735 442

Yil	Soni
2015	1 744 351
2016	1 753 977
2017	1 764 615
2018	1 777 972
2019	1 790 658
2021	1 860 281

Faxriy fuqarolari

• Ioann Pavel II (1920—2005) — Rim papasi (1978—2005).
• Mariya Sklodovska-Kyuri (1867—1934) — polsha-fransuz eksperimental olimi (fizik, kimyogar), oʻqituvchi, jamoat arbobi. Ikki karra Nobel mukofoti sovrindori.
• Yozef Pilsudskiy (1867—1935) — Polsha davlat va siyosat arbobi, qayta tiklangan Polsha davlatining birinchi rahbari, Polsha armiyasining asoschisi
• Ignacy Yan Paderewski (1860—1941) - polshalik pianinochi, bastakor, davlat va jamoat arbobi.
• Yozef Xaller (1873—1960) - polshalik general.
• Lucian Jeligovskiy (1865—1947) - polshalik general va siyosatchi.
• Maksim Vaygan (1867—1965) - fransuz harbiy rahbari.
• Gerbert Klark Guver (1874-) 1964) — AQSHning oʻttiz birinchi prezidenti.
• Ferdinand Foch (1851—1929) — fransuz harbiy rahbari, Fransiya marshali.
• Aleksandr Geyshtor (1916—1999) — polshalik tarixchi, Polsha Fanlar akademiyasi prezidenti.
• Rishard Kachorovskiy (1919—2010) - Polsha davlat arbobi.
• Franciszek Kaminskiy (1902—2000) - Polsha armiyasi diviziyasi generali *Vladislav Bartoshevskiy (1922—2015) - polshalik tarixchi, publitsist, diplomat, davlat arbobi.

Galereya

Milliy muzey	Madaniyat va fan saroyi	Sirena — Varshava ramzi
Eski shahar	POLIN muzeyi	Praga

Qardosh shaharlar

Varshava quyidagi shaharlar bilan qardosh tutingan:

Shahar	Mintaqa	Mamlakat	Yil
Koventri		Birlashgan Qirollik	(1957)
San-Diego		AQSh	(1960)
Chikago		AQSh	(1960)
Madrid		Ispaniya	(1981)
Dyuseldorf		Olmoniya	(1989)
	Il-de-Frans	Fransiya	(1990)
Toronto		Kanada	(1990)
Xamamatsu		Yaponiya	(1990)
Berlin		Olmoniya	(1991)

Havolalar

• http://www.um.warszawa.pl/en (Wayback Machine saytida 2014-02-22 sanasida arxivlangan)
• Sayyohlar uchun Varshava shari haqida maʼlumot ^(rus.)