Shimoliy Kipr

Shimoliy Kipr (turkcha: Kuzey Kıbrıs), rasmiy ravishda Shimoliy Kipr Turk Respublikasi (TRNC; turkcha: Kuzey Kıbrıs Türk Cumhuriyeti, KKTC) — qisman tan olingan davlat, Kipr orolining uchdan bir qismini egallagan, Kipr Respublikasining shimolida joylashgan. Faqat Turkiya tomonidan tan olingan va uning iqtisodiy, siyosiy va harbiy yordamiga juda bogʻliqdir. Turkiya Shimoliy Kipr koʻmagida oʻz qoʻshinlari kontingentini Shimoliy Kiprga joylashtirmoqda; Kipr Respublikasi va BMT uni bosqinchi kuch deb biladi. Respublika Islom hamkorlik tashkilotiga kuzatuvchi maqomiga ega.

Shimoliy Kipr Turk Respublikasi Kuzey Kıbrıs Türk Cumhuriyeti
Bayroq Gerb
Madhiya: İstiklal Marşı (Istiqlol marshi)
Poytaxt	Shimoliy Nikosiya
Eng katta shahar	Shimoliy Nikosiya
Rasmiy til(lar)	turkcha
Hukumat	Unitar yarim prezidentlik respublika
• Prezident	Mustafa Akıncı
• Bosh vazir	Ersin Tatar
Mustaqillik (Kiprdan)
• Sana	15-noyabr 1983-yil
Maydon
• Butun	3 355 km2
• Suv (%)	2,7%
Aholi
• 2017-yilgi roʻyxat	↗ 326 000
• Zichlik	93/km2
YIM (XQT)	2019-yil roʻyxati
• Butun	↗$4.234 milliard
• Jon boshiga	↗ $8,763
Pul birligi	Turk lirasi (₺)
Vaqt mintaqasi	UTC 2, 3
Telefon prefiksi	90 392
Internet domeni	.tr

Tarix

1960-yil — Kipr Respublikasining tashkil etilishi

Kipr Respublikasi Buyuk Britaniyadan mustaqillikka erishgandan keyin tashkil etildi. Yunon va turk jamoalariga yangi davlatni boshqarishda ishtirok etish uchun teng imkoniyatlar berildi. Ularga hukumat va hokimiyatning fuqarolik institutlarida oʻrinlar berildi. 1960-yilgi Kafolatlar shartnomasiga muvofiq, yangi davlat mavjudligining kafillari Buyuk Britaniya, Gretsiya va Turkiya edi.

1963-yil — jamoalararo ziddiyat va konstitutsiyaviy inqiroz

1963-yil dekabr oyida Kiprda hukumat inqirozi yuz berdi. Shu bilan birga, Kipr yunonlari va kiprlik turklar oʻrtasidagi munosabatlar keskinlashdi. Kipr turklari hukumat lavozimlaridan ayrildi. Mojaroning rivojlanishi jarayonida qishloqlarda yashagan turklar ixcham yashash joylarida yunonlar tomonidan toʻsib qoʻyildi. Bu holat 11 yil davom etdi, orol boʻlinguncha. Bu davrda jamoalar oʻrtasida koʻplab toʻqnashuvlar sodir boʻldi. Turkiya va Gretsiya bir necha bor urush yoqasiga kelib qolishgan, ayniqsa Kokkina (Erenköy) shahrida sodir boʻlgan voqea paytida.

1967-yil — greklar orol janubidagi turk hududlariga hujum qilishi

Keyinchalik, Kipr turklari 1963 yil oxiridan beri Kipr Respublikasida chiqarilgan barcha qonunlarni tan olmasligini eʼlon qilib, rasmiy „Turkiya muvaqqat maʼmuriyatini“ tuzdilar.

1974-yil — toʻntarish va turk bosqinchiligi

1974-yil iyul oyida Gretsiya harbiy xuntasi koʻmagida orolda harbiy toʻntarish sodir boʻldi: Prezident Makarios III hokimiyatdan chetlashtirildi va orol ustidan nazorat Gretsiyaning EOKA-B yashirin tashkiloti vakili Nikos Sampsonga oʻtdi (kiprning Gretsiyaga qoʻshilishi tarafdori — enozis). 1960-yilgi shartnoma qoidalaridan foydalangan holda va konstitutsiyaviy hokimiyatni tiklash bahonasida turk qoʻshinlari Kiprga bostirib kirdi. Darhaqiqat, kuchli harakat orolning boʻlinishiga olib keldi va ikkinchi darajali narsa shundaki, buning natijasida yunon harbiy xuntasi quladi va Makarios hokimiyatga qaytdi. Kipr oroli Kipr turklari tomonidan nazorat qilinadigan Shimolga va Kipr yunonlari tomonidan nazorat qilinadigan janubga boʻlindi.

1975-yil — federatsiyadan mustaqillikka qadar

Tinchlik shartnomasi shartlariga koʻra, federativ respublika tashkil etilishi koʻzda tutilgan va 1975 yilda Shimoliy Kipr Turk Federativ Davlati (tur. Kıbrıs Türk Federe Devleti) oʻzini oʻzi eʼlon qildi, rasmiy ravishda federatsiya tarkibida, lekin federatsiyani qayta koʻrib chiqish va uning nizomini amaldagi vaziyatga moslashtirish sharti bilan. Bu gʻoya Kipr Respublikasi tomonidan ham, xalqaro hamjamiyat tomonidan ham qoʻllab-quvvatlanmadi. Kipr Respublikasi bilan 8 yillik muzokaralardan soʻng, Shimoliy Kipr Turk Federativ Davlati 1983 yilda „Kiprdan mustaqilligini“ eʼlon qildi. Yangi davlat Shimoliy Kipr Turk Respublikasi (SHKTR) deb nomlandi. Shimoliy Kipr Turk Respublikasining mustaqillik deklaratsiyasi esa BMT tomonidan rad etildi. 1985-yil 5-mayda oʻtkazilgan referendumda Shimoliy Kipr Turk Respublikasi Konstitutsiyasi 70,2% koʻpchilik ovoz bilan qabul qilindi.

Ma‘muriy-hududiy boʻlinishi

Shimoliy Kipr Turk Respublikasi 5 tumanga yoki 5 ilche (tur. ilçe) boʻlingan.

Siyosiy tizimi

Shimoliy Kipr Konstitutsiyasiga koʻra, bu demokratik respublika boʻlib, besh yillik muddatga saylangan prezident tomonidan boshqariladi. Qonun chiqaruvchi organi Respublika Majlisi (tur. Cumhuriyet Meclisi) boʻlib, beshta saylov okrugida proporsional saylov yoʻli bilan saylanadigan 50 deputatdan iborat.

2005-yil fevralida boʻlib oʻtgan saylovlarda Kiprni birlashtirish tarafdori boʻlgan Turk Respublikachilar partiyasi parlamentdagi eng koʻp oʻrinni qoʻlga kiritdi, ammo mutlaq koʻpchilikni qoʻlga kirita olmadi.

2006-yil sentyabr oyi oxirida Shimoliy Kipr Respublikasi Prezidenti Mehmet Ali Talat yangi hukumatni tuzish qarorini tasdiqladi, unga Turkiya Respublikachilar partiyasi yetakchisi Ferdi Sabit Soyer boshchilik qildi. Shimoliy Kipr Turk Respublikasi Vazirlar Mahkamasi Turk Respublikachilar partiyasi va Ozodlik va Islohot partiyasi koalitsiyasi asosida tuzildi.

2009-yil 19-aprelda navbatdagi parlament saylovlari boʻlib oʻtdi, unda 44 foizdan koʻproq ovoz olgan konservativ muxolifatdagi Milliy birlik partiyasi (MBP, rahbari — Dervis Erogʻlu) gʻalaba qozondi. Turkiya Respublikachilar partiyasi (TRP) 30 foizga yaqin ovoz oldi. Demokratik partiya (DP) 10 foizdan sal ko‘proq ovoz oldi, qolgan ovozlarni ikki kichik partiya bo‘lib oldi.

2010-yil aprel oyida konservativ Milliy birlik partiyasi (MNB) nomzodi Dervis Erogʻlu prezidentlik saylovlarida gʻalaba qozondi.

2015-yilda Ero‘g‘li Kiprning birlashishi tarafdori bo‘lgan partiyasiz nomzod Mustafo Akinjiga yutqazib, ikkinchi muddatga saylovda g‘alaba qozona olmadi.

2020-yil oktyabr oyida Mustafo Akinji MBP sobiq bosh vaziri Ersin Tatarga saylovda yutqazdi.

Xalqaro maqomi

Turkiyadan tashqari dunyoning hech bir davlati Shimoliy Kipr Turk Respublikasini mustaqil davlat sifatida rasman tan olmaydi. 1983-yilda Pokiston va Bangladesh Shimoliy Kipr Turk Respublikasini tan oldi, ammo BMT Xavfsizlik Kengashining 541-rezolyutsiyasi va xalqaro bosimdan soʻng ular oʻz tan olishlarini bekor qildilar. Islom Konferensiyasi Tashkiloti Shimoliy Kipr Respublikasiga federal davlatning bir qismi (ingl.constituent state) va kuzatuvchi maqomini berdi. 2019-yil may oyida Turkiya Turkiy kengashni Shimoliy Kipr Turk Respublikasiga ham kuzatuvchi maqomi berishga chaqirdi.

2022-yil oktabr oyida Rossiya Tashqi ishlar vazirligi vakili Mariya Zaxarova ushbu masala boʻyicha Rossiya pozitsiyasini quyidagicha takrorladi: "(biz) BMT Xavfsizlik Kengashining 541 (1983) va 550 (1984) rezolyutsiyalariga sodiqmiz, ular jahon hamjamiyatining barcha aʼzolarini „Kipr Respublikasidan boshqa hech qanday Kipr davlatini tan olmaslikka“ yoʻnaltiradi".

Birlashish muzokaralari

Orolni birlashtirish boʻyicha muzokaralar uzoq vaqtdan beri davom etmoqda, ammo hali oʻz samarasini bermadi. Soʻnggi urinish 2004 yil 26 aprelda BMT shafeligida orolda oʻtkazilgan referendumda muvaffaqiyatsizlikka uchradi. Kipr yunonlarining 75 foizi, kiprlik turklardan farqli oʻlaroq, aniq rejaga qarshi ovoz berdi, aksariyati BMT Bosh kotibi Kofi Annan tomonidan taklif qilingan reja asosida birlashishni qoʻllab-quvvatladi.

Birlashgan Millatlar Tashkiloti tomonidan taklif qilingan Kiprni tartibga solish rejasi (Annan rejasi — Ingl. Annan Plan) orolda yagona Kipr Respublikasi oʻrniga ikki jamoa va ikki zonali davlatni yaratishni nazarda tutgan. Ushbu rejaga koʻra, Turkiya orolda oʻz harbiy kontingentini saqlab qolish huquqini oldi. Bundan tashqari, u Shimoliy Kipr Turk Respublikasi va Turkiya oʻrtasida ilgari tuzilgan shartnomalarni qonuniylashtirishni nazarda tutgan, xususan, turk qoʻshinlariga Kiprning barcha bandargohlaridan foydalanish va orol boʻylab harakatlarni amalga oshirish va Kiprning butun hududi boʻylab Turkiya havo kuchlarining parvozlarini amalga oshirish huquqini bergan. Shu bilan birga, birlashgan Kiprning barcha davlat tuzilmalari 95% yunon tomoni tomonidan moliyalashtirilishi kerak edi. Yunonlarning orolning shimoliy qismida mulkni boshqarish huquqi ikki jamoaning turmush darajasi teng boʻlgunga qadar cheklangan.

Demetris Kristofyas prezident etib saylanganidan soʻng, 2008-yil sentyabr oyidan boshlab, orolni birlashtirish boʻyicha ikki jamoa oʻrtasida muzokaralar boshlandi. Bu muzokaralarga prezidentlar Demetris Kristofyas va Mehmet Ali Talat boshchilik qildi. Muzokarada Annanning rejasi asos qilib olindi. Muzokaralar bir yarim yildan ortiq davom etmoqda va shu vaqt ichida bahsli masalalarning aksariyati kelishib olindi.

2010-yil 18-aprelda Shimoliy Kipr Turk Respublikasi Prezidenti lavozimiga saylovlar boʻlib oʻtdi. Bu saylovlarda asosiy daʼvogarlar Milliy birlik partiyasidan konservativ Darvish Erogʻlu va amaldagi prezident Mehmet Ali Talat edi. Saylovlarning birinchi bosqichi va ovozlarning dastlabki sanalishidan so‘ng 50,38% ovoz olgan Darvish Ero‘g‘lu sezilarli farq bilan g‘alaba qozondi. Mehmet Ali Talat 42,8% ball oldi. Darvish Eroʻgʻlu saylovdagi gʻalabasidan soʻng Kipr muammosini hal qilish uchun muzokaralarni davom ettirishga tayyorligini maʼlum qildi. U yangi jamoa tuzilib, may oyining ikkinchi yarmidan boshlab muzokaralar davom etishiga vaʼda berdi.

2014-yil fevral oyida tashlandiq Nikosiya aeroporti hududida Kipr Prezidenti Nikos Anastasiadias va Shimoliy Kipr Turk Respublikasi Prezidenti Darvish Eroʻgʻlu oʻrtasida uchrashuv boʻlib oʻtdi. Qoʻshma bayonotda tomonlar yagona davlat, federal, ikki zonali va ikki jamoa boʻladigan birlashgan Kiprni yaratish uchun harakat qilishlarini taʼkidladilar. Biroq 2014-yil oktabr oyida turk tadqiqot kemasi harbiy kemalar hamrohligida eksklyuziv iqtisodiy zona va Kipr shelfidagi foydali qazilmalarni seysmik qidiruv ishlarini boshlaganidan keyin bu masala bo‘yicha muzokaralar yana to‘xtatildi.

Xalqaro sanksiyalar

Shimoliy Kiprga qarshi bir qancha sohalarda xalqaro sanksiyalar mavjud. Shimoliy Kiprga qarshi iqtisodiy embargo Birlashgan Millatlar Tashkiloti tomonidan qoʻllab-quvvatlanadi va uning Yevropa Ittifoqi tomonidan qoʻllanishi 1994-yilda qabul qilingan Yevropa Sudi qaroriga mos keladi.

Shimoliy Kiprga qarshi sanksiyalar Kipr yunonlari tomonidan faol ravishda ilgari surilmoqda. Kipr turk hamjamiyatiga murojaat qilishdan bosh tortgan tashkilotlarga Umumjahon pochta ittifoqi, Xalqaro fuqaro aviatsiyasi tashkiloti va Xalqaro havo transporti assotsiatsiyasi kiradi. Iqtisodiy embargo 1994-yilda Shimoliy Kipr tomonidan berilgan oziq-ovqat sertifikatlari Yevropa Ittifoqi tomonidan qabul qilinishi mumkin emas deb eʼlon qilingan Yevropa sudining qaroridan keyin sezilarli darajada yomonlashdi. Shimoliy Kiprdan tovarlar eksporti va reyslar Turkiya orqali amalga oshiriladi. Kipr turklari sport va madaniyat sohasida ham sanktsiyalarga duch keladilar; ularning jamoalari xalqaro musobaqalarda qatnasha olmaydi, ularning sportchilari boshqa davlat vakili boʻlmasa, xalqaro musobaqalarda qatnasha olmaydi, koʻplab musiqachilar va guruhlar Shimoliy Kiprda chiqish qilishdan bosh tortadilar.

Xalqaro aloqalari

Shimoliy Kipr Turk Respublikasi BMTga aʼzo davlatlar tomonidan rasman tan olinmagan, Turkiya bundan mustasno (Turkiyaning oʻzi Kipr Respublikasi hukumatining qonuniyligini tan olmaydi). Shu bilan birga Shimoliy Kipr Turk Respublikasi Islom hamkorlik tashkilotiga kuzatuvchi maqomida kiritilgan.

Turkiya SHKTR hududida oʻz elchixonasini, SHKTR Turkiyada — elchixona va konsulliklarni saqlaydi. Bir qator boshqa mamlakatlarda SHKTRning norasmiy vakolatxonalari mavjud boʻlib, ular norasmiy elchixonalardir. Shimoliy Kipr Turk Respublikasining diplomatik vakolatxonalari va konsullik idoralari bir qancha davlatlarda joylashgan. Boshqa mamlakatlarda Shimoliy Kipr Turk Respublikasi manfaatlarini Turkiya himoya qiladi. Avstraliya, AQSH, Buyuk Britaniya, Germaniya, Fransiya va umuman Yevropa Ittifoqining Lefkosa shahrida oʻz vakolatxonalari bor. AQSh va Buyuk Britaniya elchilarining qarorgohlari Shimoliy Nikosiyada joylashgan, ammo ular orolning boʻlinishidan oldin u yerda boʻlganligi sababli, bu Shimoliy Kipr Turk Respublikasining tan olinishini anglatmaydi.

Inson huquqlari boʻyicha Yvropa sudining qarori

2014-yil 12-mayda Inson huquqlari bo‘yicha Yevropa sudi Turkiyaning Kiprga maʼnaviy zarar uchun 30 million yevro to‘lashi kerakligi va turk ishgʻol qilgan maʼmurlari tomonidan hibsga olingan va keyin bedarak yoʻqolgan grek kiprliklarning qarindoshlariga etkazilgan va Karpasiya yarim orolida bloklangan yunon aholisiga maʼnaviy zarar uchun 60 million yevro toʻlash haqida qaror chiqardi. Shunday qilib, Yevropa sudi orolda faqat bitta davlat tuzilishini, hududining bir qismi Turkiya tomonidan bosib olingan Kipr Respublikasini tan olishini yana bir bor tasdiqladi. Turk matbuoti bu xabarni „Anqaraga bosh og‘rig‘i?“ sarlavhasi bilan qarshi oldi. Turkiya tashqi ishlar vaziri Ahmet Dovuto‘g‘lu uning mamlakati Inson huquqlari bo‘yicha Yevropa sudi qarorini amalga oshirish niyatida emasligini aytdi.

Iqtisodiyoti

Shimoliy Kipr Turk Respublikasi iqtisodiyotida xizmat koʻrsatish sohasi (YaIMning 70% gacha), qishloq xoʻjaligi (YaIMning 10%i) va yengil sanoat (YaIMning 20%i) ham bor. Asosiy biznes joylaridan biri bu taʼlim: Shimoliy Kiprda 6 ta xususiy universitet, koʻp sonli kollej va maktablar, masalan, Kireniya ingliz maktabi mavjud. Shimoliy Kipr Turk Respublikasi iqtisodiyotining yana bir ustunini tibbiy yordamning xususiy sektori deb atash mumkin.

Transporti va Aloqasi

Shimoliy Kipr Turk Respublikasi Turkiyaning harbiy va iqtisodiy yordamiga qaram. Barcha eksport-import operatsiyalari (va aloqa) Turkiya orqali amalga oshiriladi. Xalqaro telefon qoʻngʻiroqlarini amalga oshirish uchun „ 90 392“ telefon kodidan foydalaniladi, unda Turkiyaning „ 90“ xalqaro telefon kodining raqamlari va odatiy turk hududi kodlari qoʻllanadi. Respublikada ikkita uyali aloqa operatori mavjud: Kuzey Kıbrıs Turkcell va KKTC Telsim.

Qurolli Kuchlari

Shimoliy Kipr Turk Respublikasida 18 yoshdan 40 yoshgacha boʻlgan erkaklardan harbiy xizmatga chaqirish yoʻli bilan tuzilgan 3,5 mingga yaqin kishilik Xavfsizlik kuchlari (toʻrtta piyoda polk, jami 7 ta jangovar batalyon) mavjud. Bundan tashqari, birinchi bosqichda 11 ming kishi, ikkinchi bosqichda 10 ming kishi, uchinchi bosqichda 5 ming kishi taʼminlanadi. SHKTRga Turk Qurolli Kuchlari brigada generali rahbarlik qiladi va ichki qoʻshinlar va chegara qoʻshinlari rolini bajaradi.