Vikipediya

Foydalanuvchi:Progint/sandbox/Xodjali genotsidi

< Foydalanuvchi:Progint | sandbox
Progint/sandbox/Xodjali genotsidi
Urush yeri Xodjali Ozarbayjon

Xodjali genotsidi — 1992 yilda 25 fevraldan 26 fevralga oʻtar kechasi Armaniston qurolli kuchlari sobiq SSSR ning 366 motooʻqchi polki ishtirokida Xodjali shahrida etnik ozarbayjonlarga qarshi genotsid uyushtirildi. Armaniston otraydlari tomonidan Xodjali bosib olinganidan soʻng, u yerda qolgan tinch aholi deportatsiya qilindi. Bu ishlar tashkillashtirilgan koʻrinishda amalga oshirilgan.[1] Deportatsiya qilingan tinch aholi mulki Xonkandi saqlab qoʻyilgan. Bu NKR boshqaruvi tomonidan kerakli qaror mavjudligini yaqqol isbotlaydi. Xodjali tinch aholisi shu jumladan ayollar va bolalarni asirga olinishi va ushlab qolinishi Xodjalining butun tinch aholisini beminnat Ozarbayjonga qaytarishga tayyorligi haqidagi NKR noshqaruvining Deklaratsiyasiga zid kelardi. Asirlar oʻta qoniqarsiz sharoitlarda saqlangan, Xodjali tinch aholisiga qarshi zoʻravonlik harakatlari amalga oshirilgan.[1]

Xodjali aholisi qonunga xilof ravishda oʻz mulkidan mahrum qilingan, tinch aholi koʻchmas mulki Xonkandi va uning atrofida yashaydigan shaxslar tomonidan egallab olingan.[1] NKR rahbariyati Xodjalidan ketgan yoki deportatsiya qilingan aholi mulkini egallab olinishini qonuniylashtirdi, shaxsiy uylarga egalik qilish uchun orderlar berilishi tashkil etildi. Xodjaliga bostirib kelishda sobiq SSSRning 366 motooʻqchi polki ishtirok etgan.[1] „Memorial“ huquqlarni himoya qilish tashkiloti hulosasiga koʻra, harbiy motooʻqchi polkining harbiy operatsiyalarda hamda janglarda ishtirok etganligi, shuningdek, nizolashgan tomonlarning harbiy mulkini boshqa tomonga berilishi oʻrganib chiqilishi kerak.[1]

Xodjali genotsidi natijasida 613 tinch aholi yoʻq qilindi, ulardan 63 ta bolalar, 106 ayollar va 70 qariyalar edi, 8 oila toʻliq yakson qilindi, 25 bolalar ota va onasidan mahrum boʻldi, 130 bola esa ota yoki onasidan ayrildi.[2] Dushman oʻqidan 487 odam yaralandi, ulardan 76 bolalar edi, 1275 kishi asrga olindi. Asrga oilnganlardan 150 kishi shu jumladan 68 ayol va 26 bolalar taqdiri hozirgacha nomaʼlum.[3]

Xodjali genotsidini Ozarbayjonda asosan Ozarbayjon Milliy qahramoni Chingiz Mustafayev yoritilgan. Harbiy jurnalistning qisqa xizmat davrida Xodjalida sodir etilgan oʻgʻrilik va vahshiliyklarni tasmaga tushirdi. Xodjali himoyasi davrida Ozarbayjonning yetti milliy qahramoni ishtirok etgan.[4] Jangda Prezident tomonidan „Mardlik uchun“ medalini oʻlimidan soʻng berilgan Shoxrat Xasanov vafot etdi.[4] Ozarbayjon milliy qahramoni Allaxverdi Bagirov arman polkovniki Vitaliy Balasanyan yordami bilan uch kun ichida 1003 Xodjali asrlarini ozod qildi.

Bugungi kunda Xodjali genotsidini tan olsih — Ozarbayjon tashqi siyosatini asosiy yoʻnalishlaridan biridir. Bugungi kunda Xodjali genotsidini Ozarbayjondan tashqari Pokiston hamda Sudan tan olgan. Parlament darajasida fojeani Meksika, Kolumbiya, Chexiya, Bosniya va Gertsigoviniya, Djibuti, Peru, Gonduras, Panama, Iordaniya, Ruminiya va Shotlandiya tan olgan.[5] AQSHning 22 shtati Xodjali genotsidini tan olish haqidagi hujjatni qabul qilgan.

Ozarbayjonda bu fojea „Xodjali genotsidi“, boshqa mamlakatlarda esa „Xodjali qirgʻini“ deb ataladi. Dunyoning 6 mamlakatida Xodjali genotsidiga bagʻishlangan 9 yodgorlik qurilgan.

Zamin

tahrir

1991 yilning oktabiridan Xodjali qamalda boʻlgan.[4] 30 oktabr kuni avtomobil yoʻllari toʻsib qoʻyildi va yagona harakatlanish vositasi vertoleyot boʻlib qoldi.[4] 1992 yilning 28 yanvarida Xodjaliga soʻnggi vertolyot uchib keldi. Lekin Shusha osmonida vertolyot otib tushirilganidan soʻng va fojea natijasida 41 odam haloq boʻldi, natijada bu aloqa vositasi ham uzildi.[6][4] 2 yanvardan shaharda elektroenergiya taʼminoti toʻsib qoʻyildi.[4]

1992 yilning 2 yanvaridan boshlab Ayaz Mutalibov Ozarbayjon Respublikasi Prezidenti vazifalarini bajarishni davom ettirdi. Yangi tashkil topgan Armaniston Respublikasi separatistlar uchun ochiq Togʻli Qorabogʻni qurol-yaroq, yonilgʻi, mahsulot va boshqa moddiy texnik taʼminot bilan taʼminlaganini rasmiy ravishda inkor etdi. Lekin Levon Ter-Petrosyan keyinchalik separatistlarga texnika va pul bilan taʼminlaganini tan olgan boʻlsa ham, oʻz odamlarini jangga yuborganini inkor qildi. Armanistonga Ozarbayjon blokadasi hamda Ozarbayjon qoʻshnisi Turkiya tomonidan bosim uyushtirildi.[7] Fevralning boshida Ozarbayjonning Malibeyli, Garadagli hamda Agdaban qishloqlarini armanilar bosib oldi, u yerdagi aholi esa koʻchirildi, natijada 140 kishi jarohat oldi, 99 kishi vafot etdi.[8]

Armanistonni Qorabogʻ bilan quruqlikdagi faqat bitta aloqa vositasi boʻlgan, bu vertolyot orqali Lachin darasidir. Xodjali Xankendidan 7 kilometr masofada, tahminan 6,000-10,000 aholisi boʻlgan, aeroprtga ega yagona shahardir. Bundan tashqari Grad raketa artileriyasi uchun baza hisoblanadi.[9][10] Xankendida armanilar yashagan baland binolarga 400 Grad raketalari otilgan. Fevral oxirida armani qurolli kuchlari kelayotgan hujum haqida maʼlum qildilar va Xodjalida otishmani toʻxtatish uchun Ozarbayjonga shart qoʻydilar.[10][11][12]

Xodjali ishgʻoli (bosqin)

tahrir
 
Xodjali shahri

1992 yilda 25 fevraldan 26 fevralga oʻtar kechasi Armaniston qurolli kuchlari 366 motooʻqchi polki ishtirokida Ozarbayjonning Xodjali shahriga hujum qilishdi va u yerda yashaydigan etnik ozarbayjonlarni vahshiylarcha oʻldira boshlashdi.[13] Xodjaliga hujum uch yoʻnalishdan olib borildi, shu sababli aholi Kardar daryosi tomoniga toʻgʻri oʻrmonlarga qochishga majbur boʻldi.[14] Oʻrmonda kuchdan qolgan va charchagan aholining katta qismi arman qurolli kuchlari tomonidan oʻta vahshiylik bilan oʻldirildi.[15]

„Memorial“ inson huquqlarini himoya qilish markazining hulosasida 1992 yilning 25 fevralidan 26 fevraliga oʻtar kechasi Xodjalida inson huquqlarini ommaviy ravishda buzilishi va okkupatsiyadan oldin u yerda 2-4 ming kishi shaharning bir necha yuz himoyachilar bilan yashaganligi taʼkidlangan.[1] Xodjalini himoya kuchlari, Ozarbayjon Ichki Ishlar Vazirligi politsiyasi hamda Ozarbayjon Milliy armiyasi askarlari himoya qilgan.[1]

Ikkala tomonning maʼlumotlariga koʻra, shaharda uch turdagi bronitexnika shuningdek, „Alazan“ raketalari boʻlgan. Xodjalini ishgʻol qilishda ishtirok etgan shaxslar hamda Togʻli Qorabogʻning „mansabdor shaxslari“ ikki turdagi „Grad“ reaktiv tizimlar mavjudligini taʼkidlashgan.[1]

Bosqin (ishgʻol) ishtirokchilari

tahrir

„Memorial“ kuzatuvchilari hujum qilishga aynan kim buyruq berganini hamda bu qilmishlar uchun kim javobgarligi haqida maʼlumot topa olmadilar. Lekin, Togʻli Qorabogʻdagi holat haqidagi arizani asos qilib olgan hamda Xodjalini bosib olish operatsiyasini rejalashtirib amalga oshirgan NKR boshqaruvi buning uchun javobgar degan hulosa qilsa boʻladi.[1]

366 motooʻqchi polki oʻrni

tahrir

Barcha qochoqlarning guvohligiga koʻra, shahar hujumida 366 motooʻqchi polki harbiylari ishtirok etgan, ayrimlari esa xatto shahar ichiga ham kirishdi.[1][4][16] Aholi qarshiligiga uchragan harbiy komanda tarkibining bir qismi erkin chiqish yoʻllarini taʼminlab bera olmadi.[17] Shu maqsadda Gyandjda joylashgan desant diviziyasi jalb qilindi. Lekin bu kuchlarning kelgunicha, tarkibi asosan genotsidda ishtirok etgan harbiy armanilardan tashkil topgan bu diviziyadan 103 kishi harbiy buyruqqa boʻysunmay Xodjalida qoldilar.[18][19][20] Polk boshqaruvi hamda polkni chiqib ketishi uchun javobgar shaxslarning jinoiy kelishuvi natijasida harbiy texnikaning bir qismi, shu jumladan bronlangan texnika armanilarga berib yuborildi.[21]

Maʼlumotlarga koʻra, armanilarga berib yuborilgan 366 polkning harbiy mashinalari shahar hujumida ishtirok etgan, ular oʻq ochishdi lekin shaharga kirmadi.[1] Harbiy xizmatchilarning armanilar tomonida operatsiyada ishtirok etishi uchun polkning boshqaruvi yozma buyruq bergan.[1]

Bosqinni kechishi

tahrir
 
Xodjali qochoqlari poyezdda, Agdam 1992 yil

25 fevral kuni soat 23:00 boshlab Xodjali zambarakdan oʻqqa tutilgan.[1] Birinchi navbatda yashash joylaridagi kazarmalar hamda himoya nuqtalari vayron qilindi. Piyoda otryadlari shaharga 26 fevral kuni 01:00-04:00 orasida kirib kelishdi. Armaniston qurollangan uyushmalar aʼzolarining taʼkidlashicha, Xodjali Gornizoning harbiy mudofasi tez orada yakson qilindi. Xodjalidagi vayronalar artileriya hujumi boʻlganini isbotladi, ular vaqtincha koʻcha urushi natijalariga oʻxshamasdi. Soʻnggi mudofa nuqtasi soat 07:00 da yoʻq qilindi. Bosqindan soʻng darhol aholining bir qismi Agdam tomonga qolgani esa Xodjaliga yoʻl oldi. Shahardan chiqib ketayotgan ayrim guruhlar orasida shahar gornizoni harbiylari ham boʻlgan.[1]

Aholi shaharni ikki yoʻnalishda tark etdi:[1]

  • Shaharning sharqiy qismidan daryo boʻylab shimoli — sharqiy yoʻnalishga, Askeranni chap tomonda qoldirgan holda (aynan shu yoʻlni Armanistonning mansabdor shaxslari „erkin koridor“ deb atashadi)
  • Askeranning oʻng tomonidan qoldirib, shaharning shimoliy tomonidan shimoli — sharqiy yoʻnalishiga (maʼlum boʻlishicha bu yoʻldan kam sonli qochoqlar oʻtgan).

Shunday qilib, tinch aholining kata qismi Xodjalini tark etdi, tahminan 200-300 kishi yertoʻlalarda berkinib shaharda qolishdi. Ishgʻol vaqtida bombardimon natijasida sanoqsiz koʻp odam oʻldirilgan. Arman tomoni tajribaga ega boʻla turib, oʻlganlar soni haqida maʼlumot berishdan bosh tortdi. (26 fevral kuni „Golfstrim“ uyushmasining televizion muhbiri Burganskiyning xabar qilishicha, aholining koʻpchiligi mudofa gornizoni boʻlinmalarining minomyot oʻqi bilan yakson qilindi, lekin Burganskiy xabaridagi hujumga aloqador ayrim maʼlumotlar boshqa manbalardan olingan maʼlumotga toʻgʻri kelmaydi va bu bilan shubha tugʻdiradi.[1]

Armaniston manbalariga koʻra hujum tomonidan yoʻqotishlar 10-12 kishini tashkil etgan.[1]

Aholini olib chiqish uchun „Boʻsh koridor“

tahrir
 
1992 yilda Agdamda Xodjali genotsidiga bagʻishlangan Shaxsey — vaxsey

Rasmiy maʼlumotlarga koʻra, Xodjalidan tinch aholini olib chiqish uchun „NKR“ shaharning sharqiy tomonidan va Agdam tomonga daryo boʻylab shimoli — sharqiy yoʻnalishda, chap tomondan Askeranni aylanib oʻtib „boʻsh koridor“ tashkil etildi. Kengligi 100-200 boʻlgan bu „koridor“ ayrim joylarda 300 metrga yetdi. „Koridor“ hududida joylashgan arman qurolli birlashma aʼzolari hamda qurolsiz birlashma aʼzolari „koridor“ dan oʻtayotgan tinch aholi va qurolsiz guruhlarga oʻt ochmaslikka vaʼda berishdi.[1]

Rasmiy maʼlumot va hujum ishtirokchilari xabarlariga koʻra, ishgʻol qilishdan avval Xodjali aholisi bronlangan harbiy moshinalardagi balandlatish vositasi yordamida bunday „koridor“ mavjudligi haqida xabardor qilindi. Lekin bunday maʼlumot berayotgan shaxslar aholining koʻpchiligi ovozning pastligi sababli bu ogohlantirishni eshitmaganligi mumkinligini taʼkidlashdi.

NKR rahbariyati bu bilan shuni tasdiqladiki, ishgʻoldan bir necha kun oldin, vertolyotdan „boʻsh koridor“ dan foydalanish haqidagi varaqalar otilgan. Lekin buni tasdiqlash uchun „Memorial“ kuzatuvchilariga bu varaqalarning xatto bir nusxasini ham koʻrsata olishmadi. Soʻrov qilingan Xodjali qochoqlari bunday maʼlumot haqida eshitmagan edi.[1]

„Memorial“ kuzatuvchilari Xodjali ishgʻoli vaqtida qochgan 60 yaqin kishini Boku va Agdamda soʻroq qilishdi. Soʻroq qilinganlardan faqat bittasigina „boʻsh koridor“ haqida xabar eshitganini aytdi (bu haqida Xodjali gornizonining askari maʼlum qildi). „Memorial“ kuzatuvchilari Xankendi markazida deputat Paruyr Xayrikyan bilan soʻrov oʻtkazishdi (suhbat Armaniston televideniyesi operatori tomonidan yozib olingan) asrga olingan Xodjali aholisi „Boʻsh koridor“ haqida hech narsa eshitmaganini aytishdi.[1]

Hujmdan bir necha kun avval, armaniston tomoni vakillari radio aloqasidan foydalanib muassasalarni bir necha bor rejalashtirilgan hujum haqida xabardor qilishdi va aholini shahardan darhol olib chiqishni taklif qilishgan.[1] Bu xabar olinib Bokuga yuborilgan, hamda „Boku ishchisi“ gazetasida tasdiqlangan.[1] Korridorning mavjudligi haqida „Russkaya misl“ gazetasining 03.04.1992 yilgi sonida ham yozilgan, shuningdek, bu haqida Xodjali ijroiya qoʻmitasi boshligʻi Elman Mamedov ham shunday yozgan:

Genotsid

tahrir

Shaharni tark etgan aholi taqdiri

tahrir

Hujum (bosqin) boshlanishi bilan, aholi xavotirda shaharni tark eta boshladi.[1] Aholini xatto eng zarur buyumlarni ham olishga imkoni boʻlmadi — aksariyat yengil ust-boshda qochgan (natijada ular turli darajadagi muzlashdan aziyat chekdi). Boku va Agdamda soʻrov qilingan koʻpchilik qochoqlarda xatto hujjat ham boʻlmagan. Aholining koʻpchiligi shaharni daryo boʻylab tark etgan (birinchi yoʻnalish — „Xodjaliga hujum“ boʻlimiga qarang). Ayrim qochoq guruhlar orasida shahar gornizonining harbiylari boʻlgan. Ozarbayjonning Agdam tumani atrofida odamlar „boʻsh koridor“ dan chiqishgan, lekin bu odamlarga qarata oʻt ochilgan va natijada ularning aksariyati halok boʻlgan. Tirik qolganlari esa har tomonga qochib ketishdi. Omon qolishga uringanlari esa arman postlariga duch kelishdi va oʻsha yerda otib tashlandilar. Qochoqlarning faqatgina bir qismi Agdamgacha yetib keldi, ayrimlari aynisa ayol va bolalar (aniq sonini aytishning imkoni yoʻq) togʻu-toshlardan oʻtib oʻsha yerda sovuqdan halok boʻlishgan, ayrimlari Pirdjamal va Naxchivanik qishloqlarida asrga olingan. Xojali aholisining aytishicha, asrga olinganlarning ayrimlari oʻldirilgan.[1]

Qochoqlar oʻldirilgan joylar, shuningdek jasadlar, Ozarbayjon boʻlimlarining vertolyotda jasadlarni olib ketish operatsiyalari barchasi videoga olingan. Videoga olingan tasmalarda jasadlar katta hudud boʻylab yoyilib yotgani koʻrinib turibdi. Filmda fojea joyidagi murdalarning aksariyati ayollar, qariyalar hamda yosh bolalar ekanligi koʻrinib turibdi. Shu bilan birga oʻldirilganlar orasida forma kiygan odamlar ham bor. Videoda asosan ular koʻrsatilgan.[1] Relyefning qiyinligi hamda jismoniy xususiyatlarni hisobga olganda, qochoqlar taxminan 7 yoki 8 soat ichida oʻldirilgan joyiga yetib kelgan („boʻsh koridor“ gacha parallel yoʻl 2 soat). Shunday qilib, qochoqlar ertalabdan oʻq ostida qolgan.

Toʻrt kun ichida Agdamga taxminan 200 jasad olib kelingan. Jasadlarda oʻzgarish alomatlari boʻlgan. Agdamdagi tibbiyot muassasi xodimlari toʻrtta terisi shilingan va bitta boshi tanasidan kesilgan murdani aniqlashdi.[1] 181 murda (130 erkak, 51 ayol, 13 bola) sud tibbiyot ekspertizasidan oʻtkazganda 151 kishi oʻqdan hamda 20 kishi metal quroldan, 10 kishi esa olovdan vafot etgani aniqlandi. Shuningdek, Xodjalidan olib kelingan bir necha murda ustida sud tibbiyot ekspertizasi oʻtkazildi. „NKR“ boshqaruvi „Memorial“ kuzatuvchilariga 120-130 murda Agdamga kelishuvga koʻra olib kelinganligini takidlashdi. 96 murda Agdamda koʻmildi. Boshqalarning murdalari esa qarindoshlariga yetkazib berildi.[1]

„NKR“ rahbariyati hamda arman harbiy otryadlari aʼzolari tinch aholini „boʻsh koridor“ da oʻldirilishi, arman postlariga oʻt ochganlarga qarshi javoban oʻt ochishga majbur boʻlganini tushuntirishdi. Arman qurollangan otryad aʼzolari taʼkidlashicha Ozarbayjon boʻlinmalari himoyada quroldan foydalangan. Arman postlariga birinchi guruh qochoqlar yaqinlashdi. Qochoqlar orasidagi harbiylar arman postlariga qarata oʻt ochishdi. Otishma vaqtida bitta post yoʻq qilindi (2 kishi oʻldirildi, 10 kishi jarohatlandi). Lekin Ozarbayjonliklar bilmagan boshqa post qochoqlarga qarata yaqin masofadan oʻt ochishdi.[1]

Xodjali qochoqlarining takidlashicha (matbuotda ham takidlangan) aholi orasidagi harbiylar arman postlariga qarata oʻt ochishdi, lekin ular faqatgina qarshi javoban oʻt ochgan, armanilar birinchi boʻlib qurol ishlatgan. Ikkinchi yoʻldan yurgan qochoqlarga hamda Askerning oʻng tomonidagilarga qarata oʻt ochilgan. Agdamning tibbiy vagonida Xodjalidan koʻp sonli qurbonlar boʻlgan.[22] Roʻyxatga olish jurnalida 598 nafar jarohatlangan hamda muzlagan, terisi shilingan va boshi tanasidan judo qilingan kishilar haqida yozuvlar mavjud.[22] Xodjalida halok boʻlganlar soni faqatgina oʻqdan halok boʻlgan qochoqlar bilan emas, balki togʻlarda muzlab qolganlar bilan ham hisoblanadi. „Memorial“ kuzatuvchilari uch bolasidan judo boʻlgan ayol bilan suhbatlashishdi. „Qorabogʻ“ 26.03.92 dagi gazetasi maʼlumotlariga koʻra qoʻmita 476 halok boʻlganlar oilasiga yordam koʻrsatgan.[22][1]

Shaharda qolgan aholi taqdiri

tahrir

Shahar qurollangan arman otryadlari tomonidan bosib olinganida, u yerda 300 tinch aholi qolgan, ular orasida 89 turk — axisklar boʻlgan.[1] Aholi, bosqin ishtirokchilari, „NKR“ rahbariyati hamda Xodjali tumani ommaviy axborot vosita vakillari maʼlumotlariga koʻra, qolgan tinch aholi asrga olingan va uch kun ichida Xonkendining (hukm qilish va transport qoʻshinlari markaziga), „Krasnaya“ qishlogʻi hamda Askeran tumani qamogʻiga koʻchirildi.[1] NKR rahbariyati bilan kelishilib, ayrimlari xususiy arman oilasi uylariga olib ketilgan.[1]

„NKR“ rahbariyati maʼlumotlariga koʻra bir xafta ichida barcha ayol va bolalar Ozarbayjonga olib borilgan. Ikki tomondan olingan maʼlumotlarga koʻra, Xodjali bosib olingan vaqtda Agdamga ketayotgan va asrga olingan 700 aholi 28.03.1992 yilda Ozarbayjonga qaytarilgan.[1] Ularning aksariyati ayol va bolalar edi. Shu vaqtda Xodjalining bir necha aholisi maʼlumotlariga koʻra ayollar, bolalar hamda erkaklar „almashish vositasi“ sifatida olib qolingan. Bu maʼumotlar „Memorial“ vakillari tomonidan tasdiqlangan. 13 martgacha Xodjalilik ayollar va yosh qizlar Askeranda asir sifatida olib qolingan. Bundan keyin ham ayollar Askeranda kuch bilan ushlab turilgan, va bunga isbotlar mavjud.[1]

Asirlar va Xodjali himoyachilarini saqlash sharoitlari

tahrir
 
Majburiy koʻchirilganlar - Agdamdagi Xoʻdjali genotsidi guvohlari

„Memorial“ huquqni himoya qilish markazi kuzatuvchilari maʼlumotlariga koʻra, Xankendidagi Xodjalining tinch aholisi hamda Ozarbayjon birlashmalari aʼzolari qamoqxona markazida oʻta yomon sharoitlarda saqlangan.[1] Tashqi koʻrinishidan asrlar kuchdan qolgan, uzoq muddat och qolishgani hamda muntazam ravishda doʻpposlanganligi maʼlum boʻldi. Shuni taʼkidlash kerakki, kuzatuvchilar faqatgina bir nechta asrlar bilan uchrasha olishdi.[1]

Qamoq raisi mayor Xachayturyan asrlarga bir necha daqiqaga ham gaplashishga ruxsat bermadi.[1] Bunday imkoniyat faqatgina bir marotaba berilgan. Asrga olingan hamda keyinchalik almashtirilgan Xodjali aholisi va shahar mudofachilari muntazam ravishda doʻpposlanganini aytishdi.[1]

Allaxverdi Bagirov Xodjali genotsidi vaqtida jang joyida arman askar bosqinchi jasadlari va asrlarni ozarbayjon asrlariga almashgan Allaxverdi Bagirovning xizmati katta boʻldi.[1] Arman polkovnigi Vitaliy Balasanyanning yordamida uch kun ichida armanilar qoʻlidan 1003 asrni tortib oldi (ozod qildi). Allaxverdi Bagirov arman asrlarini avtobusda olib keldi va xoʻjayinlariga topshirdi.[1] U murdalarni kafanga oʻrab Agdam masjidida koʻmdi.[23] Agdamning Karagachi qabristoniga asirlar olib kelindi.[24] Harbiy operator Seyidaga Movsumli va Chingiz Mustafayevlar Allaxverdi Bagirov va Vitaliy Balasanyanlar muzokaralarini yozib olish imkoniyatiga ega boʻlishdi.[25][26]

Jasadlarni yegʻish

tahrir

Xodjali voqealari vaqtida aholi Agdam yoʻnalishida emas, togʻ va oʻrmonlar tomoniga qochishdi, sababi arman qurolli otryadlari Agdam yoʻlidagi Garagaya tepaligini egallab olishdi. Askeran tomonidan Xodjaliliklarga yordam bera olmagan qoʻshin guruhi xodjaliliklarga yordam berish rejasini tuzishdi va Garagaya operatsiyasini boshlashdi. Bu operatsiya yuqori rahbariyat tomonidan tayyorlangan. Xodjali voqealari boshlanganida Garagaya armanilarda boʻlgan. Faqatgina 26 fevralda tirik qolgan odamlardan holat haqida maʼlumot olib, mahalliy Agdam batalyoni tinch aholini ozod qilish operatsiyasini boshladi. Shundan soʻng Shelli qishlogʻi yoʻnalishi boʻylab tinch aholi ozod etildi. Garagaya operatsiyasi natijasida 200 ga yaqin aholi asirlikdan ozod etildi, 100 ortiq murda Agdamga olib kelindi. Xodjaliliklarning murdalari Garagayaning qarshi tomonida Askerandan bir oz oldindan boshlandi. Bu hududlar armanilar boshqaruvi ostida boʻlgan.[27]

 
Xodjaliliklar murdalari asosan shaharda va Askeran, Katuka hamda Naxichevanikda boʻlgan

Agdam batalyoni komandirlaridan biri Allaxverdi Bagirov hamda Askeran batalyoni komandiri Vitaliy Balasyan oʻrtasidagi muzokaralar natijasida, xodjaliklarning qolgan murdalari yegʻildi.[27][28] Shunday qilib, voqealardan ikki kun oʻtgandan soʻng, qarshi tomon bilan muzokaralardan soʻng, Allaxverdi Bagirov Askeran batalyoni komandiri bilan uchrashdi va Ozarbayjon tomoni murdalarni olib ketishini va syomka olib borishini aytib oʻtdi (oʻsh paytda Bagirov bilan birga harbiy operator Seyidaga Movsumov boʻlgan).[29] Vitaliy avval syomkalarga qarshi edi, lekin ikki arman askari ozarbayjonliklarni hamma joyda kuzatib yurishi va faqatgina ularning ruxsati bilan suratga olish sharti bilan rozi boʻldi. Kelishuvdan soʻng ular armanilarning moshinasiga oʻtirib toʻgʻri Xodjaliga ketishdi. Ular bilan ikki yuk moshinasi yoʻlga chiqdi. Moshinada bitta Xodjali mudofa batlyon guruhi boʻlgan. Ular murdalarni yegʻishi kerak edi. Askeran togʻi oldidagi Askeran koʻprigiga yetganda, koʻprik tagi va atrofi toʻla murda ekanligini koʻrishdi. Aksariyatining boshi tanasidan judo qilingan, koʻzi oʻyilgan, yuzidan terisi shilingan, vahshiylik bilan qiynoqlarga solingani maʼlum boʻldi. Movsumov har qancha suratga olishga urinmasin, unga yoʻl qoʻyishmadi. Ozarbayjon askarlari murdalarni yegʻa boshlashdi. Oʻlganlar orasida chaqaloqlar, qizlar, qariyalar boʻlgan. Ayrimlari arqon va zanjirlarga bogʻlangan edi.

Bir oz oldinga yurganda koʻp sonli Ozarbayjon askarlari murdalarini koʻrishdi.[30] Ular jang holatida oʻlishgan. Ular orasida Alif Xajiyev murdasi ham bor edi. Uning yuzi kurtka bilan yopilgan edi, shuning uchun armanilar uni tanishmadi va olib ketishga ruxsat berishdi. Armanilar ham murdalar orasida alla kimni yaʼni Adil Guliyevni qidirishdi.[30] Armanilar Seyidaga Movsumovga Adil Guliyev jasadini koʻrsatib soʻraganda, u uing jasadi emasligini aytdi. Alif Xadjiyev murdasidan nariroqda quloqlari kesilgan qariya murdasi bor edi.[27] Boshqa joyda butun bir oila jasadlari yotgan edi. Yoʻl yuzida qari eri va xotin sim bilan bogʻlangan, erkakning boshi tanasidan judo qilingan, ayolning esa qulogʻi va burni kesib tashlangan edi. Seyidaga Movsumov hammasini tasmaga yozib olishga harakat qildi. Jasadlar Gargarchay daryosi sohillaridan togʻlarigacha yotgan edi.[30][31] Askarlar Gargarchayga yetganida, armanilar koʻprikdan daryoga bir yuk moshina jasad otib yuborishdi.

Movsumov va jasadlarni yegʻgan askarlar tepaga koʻtarilganida, ular vertolyotda Chingiz Mustafayev kelganini koʻrishdi.[28] Armanilar vertolyotni yoqib yuborishdi.[28][30] Chingiz jang maydonida dushmanlarga qarama-qarshi qolib Naxchivanik tomonidan tasmaga tushirdi.

Mustafayevdan tashqari Movsumov u yerda boshqa muxbirlarni ham koʻrdi. Ulardan biri „Sahar“ gazetasi muxbiri Shamil Sabiroglu edi, boshqasi esa xorijiy jurnalist. Chingiz Mustafayevning soʻzlariga koʻra, u 28 fevral kuni birinchi marotaba kelganida radiusi 500 metr boʻlgan joyda butun maydon murdalarga toʻla boʻlgan.[30] Mustafayev havodan jasadlarni yegʻayotgan ozarbayjon askarlarini koʻrdi.[32] Hudud arman harbiylari tomonidan nazorat qilinganligi sababli uchuvchilar avval qoʻna olmadi.[27][33] Va nihoyat qoʻnganida oʻq ovozlari eshitildi va vertolyot yana havoga koʻtarildi. Mustafayev bilan kelgan militsiya xodimlari barcha toʻrtta jasadni olib ketishdi. Chingiz Mustafayev va u bilan birga kelgan besh kishi bu hududda qolishdi (Askeran — Naxchivanik yoʻli orasida 25 metr, choʻchqa fermasi oldida) va suratga olishni boshlashdi.[32] Mustafayevning gapiga koʻra ularning oldidan ikkita armanilarga toʻla moshina oʻtib ketdi. Mustafayev aytishicha uning oldidagi ikkita odam bunday jasadlarni koʻrib hushidan ketib qoldi, koʻpchilikning yuragi xuruj boʻldi.[33] Soʻng vertolyot kelib Chingiz Mustafayevni olib ketdi.[30]

Oʻsha kuni Bagirov askarlari 85 jasadni olishda ishtirok etishdi, ularning orasida Alif Xadjiyev hamda Adil Guliyev jasadlari boʻlgan, keyinchalik ularga Milliy Qahramon unvonini berishdi.[29] Kechki payt Agdam yaqinida bu guruhlarni Röytersin fotomuxbiri Frederik Langen rasmga oldi.[34] "The New York Times gazetasiga intervyusida Langen shunday dedi:

Hammasi boʻlib Bagirov askarlari Katuk, Naxchianik, Askeran va Xodjalidan 180 yaqin jasad yegʻildi. Ularning aksariyati tanib boʻlmas holatda edi.[28]

2 mart kuni Chingiz Mustafayev xorijiy jurnalistlar bilan birga harbiy harakatlar joyiga kelganida, jasadlarning ahvoli yanada dahshatli ahvolda edi. „Izvestiya“ gazetasiga intervyusida Mustafayev bir necha kunda ularning ahvoli yanada yomonlashganini aytib oʻtdi.[32]

Genotsid qurbonlari

tahrir

Koʻpgina Ozarbayjon va xorijiy ommaviy axborot vositalarida Xodjali genotsidi natijasida 63 bola, 106 ayol, 70 qariya oʻldirilganligi qayd etilgan.[36][37] Xoʻdjalining 613 aholisi oʻldirildi, 8 oila toʻliq yoʻq qilindi, 25 bola otasi va onasida mahrum boʻldi, 130 bola yoki otasi yoki onasidan mahrum boʻldi.[37] Dushman oʻqidan 76 bola halok boʻldi, 487 yaralandi, 1275 tasi asrga olindi. 150 kishi garovga olindi, ularning orasida 68 ayol, 26 bola boʻlgan.[37] Ularning taqdiri bugungi kungacha nomaʼlum.

Ozarbayjon Parlamentining qonun va huquqlarni himoya qilish boʻlimi guruhi rahbari Namik Aliyevning taʼkidlashicha 23 aprelda Xodjali voqealarini oʻrganish natijasida Agdamda 213 nafar Xodjali qurbonari koʻmilgan.[38] Agdamning vaqtinchalik kasalxonasiga tushgan ayrim jasadar kombatlar sifatida qabul qilingan.[38] "Helsinki Watch taʼkidlashicha 180 nafar Xodjali aholisi daraksiz yoʻqolgan.[39]

„Qora bogʻ“ kitobi muallifi Tomas Vaalning fikricha, vojea natijasida 485 kishi muzlab halok boʻldi.Ozarbayjonning rasmiy hisoblariga koʻra, 25-26 fevral kunlari haloq boʻlganlar soni 613 kishi, ulardan 63- bolalar, 106 ayol, 70 qariyalar edi.[40]

Xodjali aholisi mulki

tahrir

Xodjali shahrini tark etayotgan aholi eng kerakli buyumlarini ham olib keta olmadilar.[1] Xodjali aholisiga xatto mulkining bir qismini ham olib ketishga yoʻl qoʻyishmadi.[1] Koʻp uylarning eshigida ularning yangi egalarining familiyalari yozib qoʻyilgan edi. „Memorial“ kuzatuvchilari hech narsa bilan oldi olinmagan morodyorlikning guvohi boʻlishdi.[1] Shaharda qolgan mulk, Xankendi aholisi va atrofida yashaydigan aholi tomonidan talon-taroj qilindi.[1] NKR oliy boshqaruvi buyrugʻiga koʻra, muhtoj armanilar Xodjalidagi uylarga koʻchirilgan va ularga orderlar berilgan.[1]

Xodjali genotsidi davrida guvohlarning xotirasida qolganlar

tahrir
 
1992 yil Boku poyezdida Xodjali genotsidi natijasida halok boʻlganlar va yaralanganlar olib kelindi. Jasadlar tez yordam mashinalarida ham olib kelingan

33 yoshli ishchi Nigyar Azizovaning „Helsinki Watch“-a (Human Rights Watch) ga aytishicha, odamlarni oʻldira boshlanganidan soʻng ular orqaga qaytib turli tomonlarga qocha boshlashdi.

Keyinchalik asrga olingan yosh Ozarbayjon ayoli „Helsinki Watch“ ga shunday deydi:

Xodjali genotsidi guvohi Xasan Allaxyarovning aytishicha:

Xodjali genotsidi guvohi Xichran Alekberovning aytishicha:

Xodjali genotsidi guvohi Baloglan Allaxyarovning aytishicha:

Xodjali genotsidi guvohi Nazilya Axmedova ertalab 8:00 da qochayotganida oyogʻidan yaralandi:

Xodjali jangida ishtirok etgan Ozarbayjonning Milliy Qahramonlari

tahrir

Xodjali himoyasida yettita milliy qahramon ishtirok etdi.[4] Guvoh, keyin esa Xodjali jangida oʻldirilgan Shoxrat, Ozarbayjon Prezidenti tomonidan „Qahramonlik uchun“ medali bilan taqdirlangan.[4]

  • Alesker Novruzov himoya guruhidagi birinchilardan edi, keyinroq u batalyon jangchisi boʻldi, otishni bilgan va qurolni ishlata olgani uchun qolganlarni oʻrgatdi. Xodjali himoyasi qoʻmita aʼzolari armanilarning oʻt ochish nuqtalarini yoʻq qilishdi, arman guruhlarini yoʻq qilish uchun rejalar tuzib ularni amalga oshirishgan. Ertalabki soat 5 da Alesker guruhi himoya nuqtalarida armanilarning keng miqiyosdagi bosqinlarini ushlab qolishdi. Ular dushman hujumini toʻxtatishdi va ularni yakson qilib yaqiniga yoʻlatishmadi. Lekin qurol va oʻqlar tugab qarshi turishning iloji qolmadi.[41] Guruh komandiri Alesker Novruzov yagona besh qavatli binodan ortga chekinishga buyruq berdi. Bu besh qavatli bino yaqinida yaralandi va hushsiz holda asrga olindi. Uni turli qiynoqlarga solib qurbon qilishdi.[42][43] Ozarbayjon Respublika prokuraturasining tergov guruhi bu holat haqida yetarlicha maʼlumot va tushuntirishlarga ega.[44] Shuningdek, guvohlar tomonidan berilgan maʼlumotlar ham mavjud, bu maʼlumotlar bir necha bor gazetalarda chop etilgan va kitoblarda yozilgan.[44]
  • 1992 yilning 25 fevralida Elif Xadjiyev va uning koʻmakchilari dushmalaga jiddiy qarshilik koʻrsatishdi, lekin kuchlar teng emas edi. Elif Xadjiyev yangi kuchlar bilan odamlarning hurmati va ishonchi uchun ortga chekinmadi.[44] Birinchi navbatda u aholini tinchroq va xavfsizroq joylarga koʻchirmoqchi edi.[44] Agdam tumanining bir qismini qonli tun qopladi.[44] Shunday xavfda ham ayrimlar Alif Xadjiyevni kutishardi, lekin bunday hollarda u shiddat bilan ortga oʻgirildi.[44] Avtomatik oʻq Alif Xadjiyevning yuragiga tegadi.[44] Uning jasadi besh kun davomida maymunjon butasi tagida qolib ketadi.[45] Uning Nazim ismli ishchisi, Xadjiyev oʻldirilganida buta tagiga qoʻyib, kurtka bilan yopib qoʻyadi, Nazim Alif Xadjiyevning jasadini olayotganida bir Armani „Agar bu jasad Alif Xadjiyevnikiligini bilib qolsalar, sizlarga uni bermaydilar“ deydi.[45] Shuning uchun Xadjiyevning jasadini mashinada olib ketib berkitib qoʻyishadi.
  • 1991 yilda Tofik Xuseynov tashabbusiga koʻra „Xodjali mudofa batalyoni“ ni tashkil qiladi[4] 1992 yilning 25 fevralidan 26 fevraliga oʻtar kechasi u dushmanlar bilan oxirigacha kurashadi va aholini xavfsizroq joyga olib chiqadi. U soʻnggi oʻqigacha kurashadi, oxirida oʻzini hamda yonidagi 10 armanilarni granata bilan portlatadi.[46]
  • 1992 yilning 25 fevralidan 26 fevraliga oʻtar kechasi Ingilan Ismailov yaralangan hamda oʻlgan kishilarni tashir ekan, jasorat koʻrsatadi va aramilardan qasd olish imkoniyatlarini qidiradi. Gunohsiz insonlar uchun qasd olish uchun u Agdam atrofida kurashadi. Uning soʻnggi jangi Dashbashi choʻqqisida boʻldi. Choʻqqiga chiqish uchun 25 arman askarlarini yoʻq qildi, oʻzi esa mardonavor halok boʻldi.[4]
  • 1992 yil 18 fevralda Xodjalidan ayollarni qutqarib olib chiqqan Adil Guliyev 11 jangda ishtirok etdi. Blokadani yorib oʻtish uchun u arman postiga yaqinlashdi. Postda ular arman bosqinchilariga koʻz ochishga bermay 21 kishini oʻldirishdi. Xonaga kirganida u va uning doʻsti Ilgar oʻq yedi. Adil Guliyev uni pana joyga olib oʻtmoqchi boʻldi, lekin dushman uni oyogʻidan yaraladi. Ilgar hayotdan koʻz yumadi, Djabbor esa dushmanlarini oʻldiradi. Bu jangda Djabbar va Xafiz yaralanadi. Yaralangan Adil Guliyevga xirurgik operatsiya kerak edi, lekin bu paytda kasalxonaga olib borish yoki doʻxtir olib kelishni iloji boʻlmagan. Yaralangan jangchilar, katta qiyinchiliklarni kechib oʻtib postga olib keladilar[47] 1992 yilning 25 fevralida jangdagi doʻstlari uni zambilga qoʻyib Guliyevni Xodjali genotsididan qutqarishga harakat qilishdi. Xodjalining barcha aholisi uning odamlarni qutqarishdagi bebaho xizmatlarini anglashardi. Uni Ketik qishlogʻiga olib kelishadi. Lekin togʻ jangida ular armanilarning pistirmasiga tushishadi. Adil Guliyevni olib ketayotganlarni barchasi oʻldiriladi, bitta oʻq esa Adilning oʻziga tegadi. Besh kundan soʻng, 2 martda Adil Guliyevning jasadini olib ketishadi.[47]
  • 1992 yilning 26 fevralida Fizuli Rustamov avtomat bilan qurollanib Naxchvanli qishlogʻi yaqinidagi Ketik qishligʻida qizlar va ayollar armanilarga asirga tushmasligi uchun jangga kiradi. U ikki marotaba ayol, bola va qariyalarni arman harbiylari qoʻlidan qutqaradi va ularni toʻgʻri Agdamga yuboradi. Rustamov odamlarni uchinchi marotaba qutqarmoqchi boʻlganida koʻp sonli armanilar uni yaralashdi. Uning doʻstlari katta qiyinchilik bilan Agdamdagi kasalxonaga olib borishdi lekin hayotini saqlab qola olishmadi.[4]
  • 1992 yilning 26 fevralida Shoxrat Xasanov, mudofa batalyoni aʼzosi sifatida arman qurolli kuchlariga qarshi kurashadi.[4] Armanilar u jarohatlanganidan soʻng asirga olishdi. Uni qiynoqlarga solib oʻldirishdi, avval uni qoʻli va oyogʻini kesib tashlashdi, soʻng koʻzlarini oʻyib olishdi, va shu tarzda oʻldirishdi. Shoxrat Xasanov jasadi bir oydan soʻng topildi va Bokudagi Shohidlar bogʻida koʻmildi.[4]

Reaksiyalar

tahrir

Ozarbayjon reaksiyasi

tahrir

Jurnalist Tomas De Vaal takidlashicha, Ayaz Mutelibov oʻzining siyosiy raqiblarini shu voqealarda aybladi, lekin keyinchalik oʻz soʻzlaridan voz kechdi.[48] 3 marta oʻtgan Ozarbayjon Parlamenti kengashida, oppozitsiya deputatlari teleoperator Chingiz Mustafayevning filmini koʻrsatishni talab qilishdi. Boshqaruv rejimi bunday vahshiylikni koʻrib dahshatga tushdilar. 6 mart kuni Xalq Fronti boshqaruvi Mutalibovga talab qoʻyishdi, shundan soʻng, u isteʼfoga chiqdi. Yangi saylangan spiker Yakub Memmedov rasmiy holda hukumatni boshqara boshladi.[49][50][51]

1993 yilda Ozarbayjon Prezidenti Haydar Aliyev tashabbusiga koʻra 26 fevral genotsid kuni deb tan olindi.[52] Haydar Aliyevning 498 sonli 1997 yilning 25 fevralidagi qaroriga koʻra, soat 17:00 Ozarbayjon Respublikasi hududida genotsid qurbonlari xotirasiga bir daqiqa sukut saqlash eʼlon qilindi.[4] Xodjali genotsidi munosabati bilan 2002 yilning 25 fevral kuni ozarbayjon xalqiga murojatida Haydar Aliyev shunday dedi:

2014 yilda Ozarbayjon Prezidenti Ilhom Aliyev genotsid haqida quyidagilarni aytib oʻtdi:

2017 yilda 40 mingdan ortiq odam umumxalq yurishda ishtirok etdi, bu yurish Bokudagi Azadlig maydonidan Xatain tumanida qurilgan „Ona yigʻisi“ yodgorligigacha davom etgan.[55][56]

Aramaniston Reaksiyasi

tahrir
 
Zori Balayan

NKR Oliy Qoʻmitasi Xodjaliga bosqinchilik vaqtida zoʻravonlik voqealariga afsuslarini bildirdi. Lekin, Xodjali okkupatsiyasi bilan bogʻliq jinoyatlarni tekshirishga kelsak, hech narsa koʻrsatilmadi. „Memorial“ kuzatuvchilari bilan suhbatlashgan mansabdor shaxslar Xodjali okkupatsiyasi davomida vahshiyliklar sodir boʻlganini rad etishmadi, bunga sabab qilib Armaniston qurolli kuchlari qatorida, hamda ozarbayjon tomonidan oʻldirilganlarda jinoiy oʻtmishli shaxslar boʻlgan deyishdi.[1]

Terrorchi akasi Monte Melkoyanga atab kitob yozgan muallif Markar Melkoyanning aytishicha, „shahar strategik maqsad boʻlgan, lekin shu bilan birga bu oʻch olish edi“. Muallif shuningdek, ikki arman otraydlari „Arabo“ hamda „Aramo“ jangchilarini roʻlini tavsiflaydi va Xodjali tinch aholisini qanday vahshiylik bilan oʻldirganini batafsil yozgan. Uning soʻzlariga koʻra Xodjalining ayrim aholisi olti mil yurib havfsiz joyga deyarli yetib kelishgan, lekin (arman) askarlari ularni quvib yetishdi. „Soʻng pichoqlarini olib odamlarni soʻya boshlashgan“.[57][58]

Yozuvchi — jurnalist David Xerdiyan oʻzining „Vo imya kresta“ kitobida Xodjalida ozarbayjon turkalari ustidan armanilar uyushtirgan vahshiyliklar haqida magʻrurlik bilan yozadi. Kitobidagi 19 dan 76 betgacha Xodjali genotsidi haqida shunday yozadi:


Yozuvchi — shoir Zori Balayan „ Ruhlarimizni hayotga qaytarish“ kitobida Xodjalida 1992 yil 26 fevral kuni uyushtirgan genotsid haqida quyidagicha yozadi:

Xodjalidagi voqealar Armaniston prezidenti Serj Sarkisyan noqoqnuniy separatist „mudofa kuchlari qoʻmitasi“ boshqargan paytda sodir boʻlgan, va shuning uchun bu sohada uning fikrlari eng muhim fikrlardan hisoblanadi. Sarkisyanning quyidagi fikrlari Xodjalida sodir etilgan jinoyatlarni bajarganlar ustidan hech qanday shubha tugʻdirmaydi:

Minglab odamlarning oʻlimiga pushaymonmisiz degan savolga Serj Sarkisyan hech qanday xijolatsiz shunday javob beradi:

Xodjalidagi genotsid faktini tan olgan kam sonli Armanistonliklar orasida, huquq himoyachisi Mikael Danielyan hamda jurnalist Vaxe Aetyanni keltirish mumkin.[61][62][63]

Boshqa mamlakatlar reaksiyasi

tahrir
  •   Canada 2007 yilda Kanadaning Ommaviy havfsizlik Vaziri Monte Kvinter Xodjalidagi genotsid haqida birinchi marotaba eshitishini va jahon hamjamiyati bu hodisani tan olishi muhim ekanligigni takidladi.[64]
  •   Mexico 2011 yilda Meksika Parlamenti deputati Markos Peres Xodjalida sodir boʻlganlarni genotsid deb atadi va „Xodjalini yer yuzidan tabiiy ofatlar emas, balki inson qoʻllari yoʻq qildi“ deb aytgan.[65]
  •   Turkey 2012 yilda Turkiyaing Milliy Harakat Partiyasi lideri Devlet Axcheli shunday deydi: „Bizning buyuk xalqimiz qardoshlarimizning hurmati va yashash huquqiga tajovuz qilgan armanilar qilmishiga jirkanchlik va lanat bilan qaraydi“. 2016 yilda Turkiya prezidenti Redjep Tayip Erdogan oʻz chiqishida shunday deydi: „Insoniyat saboq chiqarishi kerak boʻlgan hodisa bu Xodjalidagi genotsiddir“[66][67]
  •   Israel 2013 yilda Isroil prezidenti Reuven Rivlin BMT ning Bosh Assambleyasidagi Xolokost qurbonlariga bagʻishlangan chiqishida Xodjali fojeasini ham takidlab oʻtdi va uni dunyoda sodir etilgan genotsida hamda ommaviy qatl qilinishlar safiga qoʻshdi.[68]
  •   Moldova 2013 yilning 4 iyulida Moldova parlamenti deputati hamda ombudsmen Aureliya Grigoriu Xodjalidagi genotsidni tan olishga chorladi. Jumladan u shunday deydi: „Xodjali voqealariga aybdorlarni jinoiy javobgarlikka tortish uchun mahsus tribunal tashkil qilish vaqti keldi“.[69]
  •   Russia 2016 yilda Rossiya Federatsiyasi davlat Duma deputati Dmitriy Savelyev oʻzining ochiq xatida shunday yozadi: „Agar Xodjalida sodir etilgan kabi fojealar esdan chiqib ketsa, bu yangi fojealarga olib keladi“.[70]
  •   Europe 2016 yilda Evropa Ittifoqining Siyosat masalalari boʻyicha Italiya senatidan aʼzosi Demokratik partiya vakili senator Paolo Paleotti Senatning umumiy majlisida Xodjali genotsidini Armaniston va Ozarbayjon oʻrtasidagi Togʻli Qorabogʻ mojarosining eng fojelai hodisasi deb atadi.[71]
  •   Ukraine 2017 yilda Ukraina va Ozarbayjon parlamentlararo doʻstligi guruhining raisi hamda deputat Maksim Kuryachiy Xodjali fojeasiga aybdorlar jazo tortishi kerakligini aytishdi.[72]
  •   Indonesia 2017 yilda Indoneziya deputati Meutya Vaida Xodjali genotsidi butun dunyoni larzaga keltirgan fojeadir deb takidladi.[73]

Matbuotda yoritilishi

tahrir

AQSH matbuotlarida

tahrir

Armaniston va Ozarbayjon oʻrtasidagi mojaroni yoritishga uringan AQSH nashrlari orasidan „WashingtonPost“, „NewYorkTimes“, „BostonGlobe“, „WallStreetJournal“, „SundayTimes“, „ChicagoTribune“ gazetalari, hamda „Associatedpress“, „Time“ axborot agentliklari muhim oʻrin tutadi.[74][75]

1922 yilning 27 fevralida „WashingtonPost“ gazetasida amerika jamiyati diqqatiga amerikalik jurnalist Tomas Goltzning Xodjalidagi ommaviy qirgʻinlar aks ettirilgan maqolasi taqdim qilingan. Bu bilan cheklanibgina qolmay, oʻsha kecha qirgʻinlardan qiyinchilik bilan omon qolgan va Agdamda berkingan odamlar bilan uchrashdi va aslida voqealar qanday sodir boʻlganini bilib oldi. „WashingtonPost“ gazetasida (1992 yil 28 fevralda) maqolasi chop etilgan Tomas Goltz shunday yozadi:

„Ozarbayjon kundaligi“ asarida Tomas Goltz Xodjali genotsidini yoritayotgan hamkasblari xis-tuygʻularini tasvirlaydi:

1992 yil 2 martdagi „The Washington Times“ maqolasida bu qirgʻin shunday tavsiflanadi:

Hodisa boshlanganidan soʻng bir necha kun davomida murdalarni yegʻib olib ketish uchun vertolyotlar yuborilgan, hodisa joyida shuningdek, xorijiy jurnalistlar ham boʻlgan. The New-York Times" gazetasining 1992 yil 3 mart kungi nashrida bu borada shunday yozilgan:

Ozarbayjon matbuotida

tahrir

Xodjali genotsidini yoritish asosan Ozarbayjon Milliy qahramoni Chingiz Mustafayev nomi bilan bogʻliq. U oʻzining qisqa harbiy jurnalist karyerasi davrida Xodjalida sodir boʻlgan vahshiyliklarni yozib olib, Xodjali uchun muhim xizmat koʻrsatdi. Armanilarning ayovsiz oʻqlariga qaramay, bu qirgʻin dalillarini hujjatlashtirish uchun Chingiz Mustafayev bir guruh jurnalistlar bilan birga vertolyotda qirgʻin joyiga ikki marotaba borib keladi. U Xodjalining qorli maydonlarida yuzlab jasadlarni suratga oladi. Hujjatli filmini suratga olar ekan, Chingizning hayajoni eshitilib turardi.[76][77][78] Bularni koʻrib u shunday deydi:

Fotomuxbir Ilgar Djafarov, Shusha va Lachin tumanlaridagi xizmat safari tugaganidan soʻng, Xodjaliga yoʻl oladi. Uning albomining oʻziga xosligi shundaki, rasmlarida sodir boʻlayotganlrning alohida holatlari aks ettirilgan, har bir davr alohida qayd etilgan, ular butun davrni aks ettirgan. Muallif xronik va yilnomachi roʻlida chiqadi. Koʻpgina suratlarda tahkirlangan odamlar, shu jumladan bolalar va ayollarga nisbatan vahshiyliklar aks ettirilgan.[79] U Xodjali hayotini shunday tariflaydi:

Buyuk Britaniya matbuotida

tahrir

Buyuk Britaniyada Reuters agentligi, The Times, Sunday Times, The Guardian gazetalari, BBC kanali hamda boshqa media organlar Xodjali haqida maʼlumot berishdi. Togʻli Qorabogʻga kelgan „Times“ gazetasi muxbiri Anatol Lieven koʻp sonli xorijiy jurnalistlar bilan birga, vataniga qaytganida koʻrganlari haqida shunday yozadi:

1992 yilning 3 mart kuni BBC televizion kanali tonggi yangiliklarida qotillik haqida maʼlumot bera turib shunday kadrlarni namoyish etishdi:

1992 yil 29 fevral kuni The Independent gazetasi muxbiri Xelen Vomak shunday yozadi:

Fransiya matbuotida

tahrir

1992 yilning 14 martida Fransiya ommaviy axborot vositasining "„Le Monde“ gazetasi urushni shunday baholaydi:

Turkiya matbuoti

tahrir

Xodjali Genotsidi sababli ogʻir davrlarda Ozarbayjon tomonidan axborot toʻsib qoʻyilganligi sababli Turkiya hamjamiyati axborot yetkazishga koʻmaklashdi.[74] Ilk bor Arman harbiylari tomonidan qotilliklar suratlari Raxbar Beshiroglu bilan hamkorlikda „Milliyyət“ gazetasida chop etilgan. Turkiya gazetalarining oldingi sarlavhalari toʻliq Xodjali genotsidiga bagʻishlangan edi. Ular qiyinchilik bilan tirik qolgan guvohlarning „Men Qorabogʻ genotsidini koʻrdim“ deb boshlanardi. [74]

Rossiya matbuoti

tahrir

Xodjali qirgʻini Rossiya ommaviy axborot vositalarining diqqat markazida boʻldi. 1992 yilning 12 iyunida „Svoboda“ rus gazetasi asosiy maqolasida „Bu fojeani amalga oshirganlarni oqlashning hech qanday sababi yoʻq“. Moskvada joylashgan inson huquqlari boʻyicha Memorial guruhi 1992 yilning 25 fevralidan 26 fevraliga oʻtar kechasi Xodjalini bosib olishda inson huquqlari ommaviy tarzda buzilgan deb baholadi. Natijada Xodjali okupatsiyasi davrida inson huquqlarini ommavi ravishda buzilishi va fuqarolarni qiynoqqa solish haqida gap ochildi:

Rossiyalik journalist Viktoriya Ivleeva fotoobyektivida koʻchalarda yotgan jasadlar aks ettirilgan edi. Qorabogʻ urushi haqidagi oʻz maqolasida jurnalist asirga tushgan toʻrt farzandli ayol taqdiri haqida soʻz ochdi. Xodjali genotsidi „Komsomolskaya pravda“, „Trud“ gazetalari hamda „Pasport“ moskva jurnalida yoritilgan.[75]

Boshqa mamlakatlar matbuoti

tahrir

Xodjali fojeasi shuningdek boshqa mamlakatlar matbuotida ham yoritilgan. Fojeadan soʻng, bir oz oʻtgach Irlandiyaning „The Irish Times“, Avstraliyaning The Age gazetalarida qotilliklar haqida maqolalar chop etilgan.[75]

Genotsidni tan olinishi

tahrir
 
Massachusets shtati majlisining rasmiy ravishda Xodjali genotsidini tan olinishi haqidagi qarori

Bugungi kunda Xodjali genotsidini tan olsih — Ozarbayjon tashqi siyosatini asosiy yoʻnalishlaridan biridir. Bugungi kunda Xodjali genotsidini Ozarbayjondan tashqari Pokiston hamda Sudan toʻliq tan olgan.[5] Parlament darajasida fojeani Meksika, Kolumbiya, Chexiya, Bosniya va Gertsigoviniya, Peru, Gonduras, Panama, Iordaniya, Ruminiya tan olgan.[5] AQSHning 22 shtati Xodjali genotsidini tan olish haqidagi hujjatni qabul qilgan.[80]

2012 yil 20 noyabrida Djibutda oʻkazilgan Islom Tashkilotlari Hamdoʻstligining tashqi ishlar vazirlari kengashining 39 sessiyasida Xodjalida uyushtirilgan jinoyatlarni genotsid deb tan olish haqidagi rezolyutsiya qabul qilingan.[81]

Genotsidni toʻliq darajada tan olgan mamlakat va tashkilotlar

tahrir

Parlament darajasida genotsidni tan olgan mamlakat va tashkilotlar

tahrir
  • 2012:
    •   Mexico Meksika 2012 yil 2 fevralida Meksika Senatida qabul qilingan qonunida Qorabogʻning Xodjali shahrida 1992 yilning 25 fevralidan 26 fevraliga oʻtar kechasi sodir boʻlgan fojea genotsid deb tan olingan.[87][88]
    •   Kolumbiya Kolumbiya. 2012 yil 24 aprelida, Kolumbiya parlamentining 102 deputati ovoz berishi natijasida Xodjali genotsidi rasmiy darajada tan olishdi.[89][90][91]
  • 2013:
    •   Czech Republic 2013 yilning 19 fevralida Chexiya parlamenti Xodjali genotsidini rasmiy ravishda tan oldi.[92]
    •   Bosnia and Herzegovina 2013 yil 26 fevralda Bosniya va Gertsegovina parlamenti Xodjali genotsidini rasmiy ravishda tan oldi.[93][94]
    •   Peru 2013 yil 14 iyunda Peru parlamenti Xodjali genotsidini rasmiy ravishda tan oldi.
    •   Panama 2013 yil 7 avgustida Panama Respublikasining Milliy Assambleyasi „Armaniston Qurolli Kuchlari tomonidan Ozarbayjon hududini okkupatsiyasi“ haqida rezolyutsiya qabul qildi.
  • 2014:   Honduras 2014 yil 17 yanvarda Gonduras parlamenti Xodjali genotsidini tan olish haqida № 303-2013 qarori qabul qildi.
  • 2016:   Jordan Iordaniya parlamenti Xojali genotsidni rasman tan olgan.[95]
  • 2017:
    •   Djibouti Jibuti Milliy assambleyasi (parlamenti) yalpi majlisida mutlaq koʻpchilik bilan Xojali genotsid toʻgʻrisida qaror qabul qildi.[96]
    •   Scotland Shotlandiya. 2017 yil 22 fevralda Shotlandiya parlamenti Xodjali fojeasi bilan bogʻliq rezolyutsiya qabul qildi.[97]

Xodjali genotsidini tan olgan AQSH shtatlari

tahrir
 
FXodjali genotsidini tan olgan shtatlar (AQSH) (2016 yil 20 fevralda yangilangan)

2013 yilning 25 yanvarida Amerikada istiqomat qiladigan ozarbayjonliklar, Xodjali genotsidini tan olish maqsadida Oq uyning „Biz xalq“ boʻlimi veb saytida petitsiya qoʻyishdi. Tez orada petitsiyani turli mamlakatlardan 100 mingdan ortiq kishi imzolagan.[98]

Bugun AQSHning 22 shtatida Xodjali bilan bogʻliq hujjatlar qabul qilingan.

Xalqaro huquqlar boʻyicha javobgarlik

tahrir
 
Xodjali genotsidining ikki yashar qurboniga bagʻishlangan Pankart

2013 yilning 15 fevralida Xodjali qochoqlari Birlashgan Millatlar Tashkiloti, Evropa Kengashi, Yevropaning Havfsizlik va Hamkorlik Tashkilotlariga murojat qilishdi. Dunyoning nufuzli tashkilotlari boʻlmish, Birlashgan Millatlar Tashkiloti, Evropa Kengashi, Yevropaning Havfsizlik va Hamkorlik Tashkilotlariga murojat qilishning asosiy sababi bu — 1992 yil fevralida armaniston tomonidan Ozarbayjonning Togʻli Qorabogʻida uyushtirilgan Xodjali genotsidi haqida jahon hamjamiyatiga maʼlum qilish va bu qonli jinoyatga huquqiy hamda siyosiy baho berishdir.[53]

Inson huquqlari boʻyicha Yevropa Sudining 2010 yil 22 aprelidagi qaroriga koʻra, etnik ozarbayjonliklardan tashkil topgan Xodjali tinch aholisini yoʻq qilish „harbiy jinoyat hamda insoniyatga qarshi va insoniylikka qarshi jinoyat“ deb tan olindi.[127] Inson huquqlari boʻyicha Yevropa Sudining 2010 yil 22 aprelidagi qaroriga koʻra, quyidagilar qayd etildi:

Meʼrosi

tahrir

Yodgorliklar

tahrir

Dunyoning 6 davlatida 9 ortiq Xodjali genotsidiga bagʻishlangan yodgorliklar qurilgan. Xodjali genotsidiga bagʻishlangan birinchi yodgorlik Bokuda 1993 yil oʻrnatilgan, 2008 yilning 26 fevralida esa oʻsha joyda „Ona yegʻisi“ deb nomlangan yodgorlik qad koʻtardi. 2011 yilda Haykalning 3 metrlik pogʻonasi qurilib, oʻz qora granit bilan rekonstruksiya qilingan.[128][129]

Xodjali genotsidiga bagʻishlangan Evropadagi birinchi yodgorlik Gollandiyaning Gaaga shahrida 2008 yilning 24 fevralida qurilgan. 2011 yilning 30 mayida Germaniya poytaxti Berlinda, Shteglits — Selendorf maʼmuriy okrugida Gotfrid-Benn kutubxonasi hovlisida Xodjali fojeasi qurbonlariga bagʻishlangan yodgorlik oʻrnatilgan. 2012 yil 24 fevralida Bosniya va Gertsegovinada Sarayevo shahrida hama 23 avgustda Janubiy Amerikaning Meksika davlatidagi Mexiko shahrida birinchi yodgolik qurilgan, va maydonni „Tlaksoake Xodjali“ deb nomlashdi. 2014 yil 28 martda Turkiyaning Ankara shahrida Xodjali genotsidiga bagʻishlangan yodgorlik oʻrnatilgan. Turkiyaning Izmit, Izmir, Denizli hamda Sakarya shaharlarida Xodjali genotsidi xotirasiga bagʻishlangan yodgorliklar oʻrnatilgan.[128][130][131][132][133][134][135]

Madaniyatda

tahrir

Haydar Aliyev Fondi vitse — prezidenti Leyla Aliyeva tashabbusi bilan „Xodjali uchun adolat“ xalqaro kompaniya doirasida davlat muassasalari, yoshlar tashkilotlari hamda oliy taʼlim muassasalari Xodjali genotsidiga bagʻishlangan taqdimotlar oʻtkazishdi. Global darajadagi kompaniya oʻz faoliyatini koʻrsatish uchun turli kommunikatsiya resurslari, ommaviy axborot vositalari, internetdan foydalanadi va tadbirlar oʻtkazadi.[136][137][138]

2012 yil 26 fevralida Istambul shahrining Galatasaray litseyida „Biz barchamiz Xodjalilikmiz“ deb nomlangan aksiyani boshlashdi va bu shiorni takidlab uni bir necha soat davom ettirishdi. 2012 yil Xodjali genotsidi munosabati bilan Ozarbayjon — Amerika alyansi kompaniya oʻtkazdi va Nyu-York shahrida „Penn steyshn“ vokzali kirish va chiqish eshiklari, koʻpgina metro stansiyalari va boshqa joylarda posterlar osib chiqishdi. Shuningdek avtobuslarning oldi va orqa tomonlariga bannerlar yopishtirib chiqilgan. Vashingtonda metropolitenni 400 dan ortiq vagonlarida, shu jumladan 95 metro stansiyalari, yoʻlovchi avtobuslar, „Capitol Hill“ bannerlar osilgan.[139] [140] [141]

  • Xojali fojiasiga tasvirlangan pochta markalari
  •  
  •  

Adabiyot

tahrir

Badiiy adabiyotda koʻpgina adabiy asarlar Xodjali genotsidiga bagʻishlangan. Bular orasidan genotsidga bagʻishlangan Polad Ilyasovning „Xodjali nolasi“, Elxan Elatlning -"Jahannamdan chiqayotgan ovozlar" asari, Ingilab Xan Rivanning „Xodjali fojeasi“ romani, Xodjali genotsidiga bagʻishlangan Shoxrab Taxirning „Xodjali qirgʻini“, Xikmet Ziyanovning „Xodjali haqiqati“, Fikret Godjanovning „Xodjalida har kecha“, Aslan Kerimlining „Qoʻldan ketmoqda“, Zelimxan Yakubovning „Xodjali uxla“, Ali Vekilovning „Toʻrt qator sheʼr“, Farida Xadjiyevaning „Ey Xodjali“, Sharif Agayarning „Xodjali bir sen haqingda butun dunyoga baqira olmadik“, Mahamad Aranlining „Xodjali“, Nurangiz Gyunyunning „Xodjali simfoniyasi — rekviyem“, Nyushrat Kesemenlining „Xodjali“, Pasha Gyalbinurunning „Jahannam“, Rafik Xumatning „Shahidlar qoʻshigʻi“, Zeynal Vefanning „Askar qasamyodi“ sheʼrlarini takidlash joiz, shuningdek, 2016 yil Isroilda Xodjali genotsidiga bagʻishlangan „Azob“ romani nashr etilgan. Roman mualliflari Emir va Arye Gutdur.[142] [143] [144] [145] [146] [147] [148][149]

Tasviriy sanʼatda

tahrir

Ozarbayjon Milliy Sanʼat Muzeyi hamda Ozarbayjon Davlat Rasmlar Galereyasida Xodjali genotsidi va Xodjali fojeasi qurbonlariga bagʻishlangan koʻpgina asarlar saqlanadi, misol uchun Mais Agabayevning „Xodjali fojeasi“, Beyim Xadjizadening „Xodjali“, „Hayotining soʻnggi onlari“, Farman Gulamovning „Ozodlik huquqi“, „Yaxshilik va yomonlik“, Rafael Muradovning — „Qochoqlar“, Xamza Abdullayevning — „Oʻt qoʻyilgan Vatan. Qochoqlar“, „Xodjali. Otib tashlangan odamlar“, Sirus Mirzazadening — „Xodjali“, Nazim Mamedovning „Vatanparvar qiz“, „Xodjalining soʻnggi kuni“, Mamed Orudjovning — „Xodjali qochoqlari“, Eldar Babazadening „Soʻnggi jangchi“, „Ona yegʻisi“, Arif Xuseynovning — „Xodjali“, Rovshan Mamedovning — „Xodjali Genotsidi“, Bayram Gasimxanlining - „Bizning fojeamiz“ rasmlari, haykaltaroshlardan Xanlar Ahmedovning — „Ona va bola“, „Qariya“, „Yer uchun“, Sahib Guliyevning - „Genotsid“, Zakir Ahmedovning „Chingiz Mustafayev“, Ashraf Geybatning — „Xodjali fojeasi“, Nariman Mamedovning — „Qorabogʻ mulozimlari“, Mamed Rashidovning „Hayqiriq“ hamda boshqa ishlarini keltirish mumkin.[150][151]

Rassom Rza Avshar Xodjali fojeasi mavzusida ikkita asar yaratdi. Bir oz vaqt oʻtgach „Xodjali“ (90x125) deb nomlangan rasmi moy boʻyoqlar bilan chizildi. Rasm toʻq kul rang fonda edi. Xodjali shahri uzra qora bulutlar yoyilardi. Osmon odamlar nolasiga toʻlgandi. Uzoqlarda musaffo osmon koʻrinsada, qora fon koʻproq edi. Shahar qon va olovda edi.[152]

Rassomning oʻsha yili chiqqan „Ekstrimist“ deb nomlangan boshqa ishi „Xodjali“ rasmi oʻlchamlari bilan bir xil edi. Unda odamlarga oʻxshaydigan afsonaviy obrazlar chizilgan edi. Och tishli pompaj, qora yuzli hayvon, oʻtkir tirnoqli mahluq. Har qanday holatda ham bularda armanilarning xarakter qirralari koʻrinar edi.[152]

Xodjali mavzusida diqqatni jalb etadigan ishlardan biri, Vagif Udjatayning rasmi, unda bola qorniga xanjar tiqilgan hamma joyda qon toʻkilgan rasm aks ettirilgan.[153]

Kinoda

tahrir

Ozarbayjon kinematografida Xodjali genotsidiga "Qichqiriq’; „Quyosh botgan joy“; „Xodja“, „Qizil qor“ kabi filmlar bagʻishlangan. Xodjali genotsidi haqidagi ilk Yevropa filmi 2012 yil latviyalik jurnalistning „Tugamas koridor“ hujjatli filmi edi. Merahim Farzalibeevning „Qora qahrabo“ Xodjali bilan taqqoslaganda kamroq dramaturgik materialga ega edi.[153][154][155][156]

Musiqada

tahrir

Xodjali genotsidi mavzusida bir necha qoʻshiq va musiqa kompozitiyalari bastalangan. Ular orasidan Pyer Tilloning „Xodjali 613“, Aleksandr Chaykovskiyning „Xodjali rekviyem“, Nariman Mamedovning "Xodjali (7-sonli simfoniya), Elnara Dadashevaning „Xodjali allasi“, Deyrmen hamda Toni Blekmenning „Xodjali uchun haqiqat“, Garaganing „Xodjali“, Nigyar Djamalning „Parchalangan orzular“ pyesalarini qayd etish mumkin.[157][158][159]

Sportda

tahrir

2011 yilning 26 fevralida „Tebrizin Traktor Sazi“ hamda Tegeran Istiglali" jamoalari oʻrtasidagi oʻyin vaqtida „Traktor Sazi“ tomonidan Sexend stadionida Togʻli Qorabogʻni okkupatsiyasiga qarshi eʼtiroz namoyish qilingan. Ular genotsid qurbonlarini yod etishdi. Ular „Qorabogʻ bizniki, armanilar okkupantlar“ shiorini aytishdi. 2014 yil 24 fevralda Atletiko Madrid Klubi hamda Turkiya Milliy Futbol jamoasi oʻyinchisi Arda Turan Xodjali genotsidi qurbonlari hotirasini yod etdi.[160][161][162][163]

Galereya

tahrir
  •  
    2013 yilning 25 fevralida Turkiyaning Samsun shahridagi Ondokuz Mayiz universitetida Xodjali genotsidi xotirasiga bag’ishlangan tadbir bo’lib o’tdi.
  •  
    Pragada Xodjali xotirasiga bag’ishlangan tadbir.
  •  
    Xodjali genotsidining 20 yilligiga bag’ishlangan Boku umumxalq yurishi.
  •  
    Xodjali genotsidining 20 yilligiga bag’ishlangan Boku umumxalq yurishi.

Xorijiy oʻtishlar

tahrir

Bibliografiya

tahrir

Tarixiy ilovalar

tahrir
  • Tomas de Vaal. „Black Garden — Armenia and Azerbaijan Through Peace and War“. NYU Press, 2004
  • Genotsid jinoyatlari: Xalqaro hujjatlar, qoidalar, apellyatsiya va izohlar toplusu. Boku, 2010, 85 b.
  • E. Magerramzade Xodjali genotsidi: armanilar tomonidan ozarbayjonliklarga qarshi olib borilgan genotsid siyosati xronologiyasi. — Boku: Adiloglu,2011.-167 b.
  • Raoul Contreras. Murder in the Mountains: War Crime in Khojaly and the Nagorno-Karabakh Conflict. Berkeley Press, 2016. 204 s.
  • Armanilarning Ozarbayjon yerlaridagi qilmishlari haqidagi tarixiy fakt — Bishkek: Magamediya, 2009.- 304 b.
  • Aziz Boran. Xodjali genotsidi: sababi, sodir etilishi usuli va natijalari: Azernashr, 2008.-224 b.

Masus masalalar va taqqoslash tadqiqotlari

tahrir
  • Chaladze, T. Qorabogʻ genotsidi: Mahkum Xodjali: Hujjatli xronika. — Boku, 2009.- 845 b.
  • Tsertsvadze, F. Esdan chiqqan genotsid. Nyu-York: Press, 2005.- 132 b.
  • Qırxqızlı Qosim. Qirkhqizdagi burgut uyasi. Boku, Shusha, 1998.- 144 b.
  • Taptigoglu N. Fojea qurbonlari, Xodjali toponimlarining qisqa ensiklopedik axboroti. .- Boku, 220,.-160 b.
  • Imanov V. Ichimdagi azoblar. -Boku: Nurlan, 2007
  • Tomas Golts. Ozarbayjon kundaligi. Nyu-York 1998 y.
  • Nasiman Yagublu. Xodjali qirgʻini. — Boku: Azerneshr, 1992. 128.
  • Narimanoglu M. Turkiylarga qarshi amalga oshirilgan arman terrorining qisqa xronikasi. — Boku: Adiloglu, 2009.-187 b.

Tirik qolganlarning soʻzlari va xotiralari

tahrir
  • Seriya Muslyum gizi. Qorga qon yogʻar edi. — Boku: Azerneshr, 1993.-184b
  • Ona azoblari. — Boku: Harbiy nashriyot, 1995.-28 b.
  • Mamedova X. Xodjali: guvohlar va shohidlar, 2003.-197 b.
  • Xodjali genotsidi telegrafistlar xotirasida. — Boku, 2009.-143 b.
  • Ganira Pashayeva, Xavva Mamedova. Hodjali genotsidi: Guvohlar soʻzidan. Boku, „Fan va Taʼlim“ 20111.-288 b
  • Fiona Maklaxlan və İan Pert. Khojaly Witness of a war crime: Armenia in the Dock. 2014. 272 b. (ingl.)
  • Ganire Paşayeva. Hocalı soykırımı: tanıkların dilinde.- Bakü: Elm və Təhsil, 2011.- 288 s.- (turk.)

Biografiya

tahrir
  • Xuseynov S. Xodjalidan kelayotgan nolalar. — Boku: Ozarbayjon, 1993.-48 b.

Xalqaro reaksiya va xotiralar

tahrir
  • Xodjali genotsidi — 1992: hujjat, fakt va xorijiy matbuotda. — Boku: Abilov, Zeynalov va oʻgʻillari, 2006.-192 b.
  • Khojaly: A Crime Against Humanity. Rabbi Israel Barouk. Berkeley Press.- 156 b.

Meros va tarixshunoslik

tahrir
  • Xodjali qichqirigʻi: rassom koʻzlari bilan Xodjali fojeasi N.Mamedov Boku, 2010 .-101 b.
  • Amir Qut, Arye Qut. Tel-Aviv, 2016.

Manbalar

tahrir
  1. ↑ 1,00 1,01 1,02 1,03 1,04 1,05 1,06 1,07 1,08 1,09 1,10 1,11 1,12 1,13 1,14 1,15 1,16 1,17 1,18 1,19 1,20 1,21 1,22 1,23 1,24 1,25 1,26 1,27 1,28 1,29 1,30 1,31 1,32 1,33 1,34 1,35 1,36 1,37 1,38 1,39 1,40 1,41 1,42 1,43 1,44 1,45 1,46 „AZERIS MARK THE KHOJALY MASSACRE“. foreignpolicynews.org. foreignpolicynews.org. 25 avqust 2016da asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 25 avqust 2016.
  2. ↑ Abbasov, Shahin „Azerbaijan: Baku Presses Genocide Recognition Campaign for Khojaly“. www.eurasianet.org. www.eurasianet.org. 25 avqust 2016da asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 25 avqust 2016.
  3. ↑ Paşayeva, Qənirə Paşayeva. Xocalı soyqırımı: Şahidlərin dilindən.. Bakı: Elm və təhsil, 2011 — 288-bet. ISBN 978-9952-8142-7-9. Qaraldi: 25 avqust 2016. 
  4. ↑ 4,00 4,01 4,02 4,03 4,04 4,05 4,06 4,07 4,08 4,09 4,10 4,11 4,12 4,13 4,14 „Ermənilərin Şuşada içərisində qadın və uşaqlar olan vertolyotu vurmasından 23 il ötür“ (az). az.apa.az (28 yanvar 2015). Qaraldi: 2015-yil 28-yanvar.
  5. ↑ 5,0 5,1 5,2 Gokay, Bulent. The Politics of Caspian Oil. New York: Palgrave MacMillan, 2003 — 189–190-bet. ISBN 0-333-73973-6. 
  6. ↑ Cornell, Svante E. Small Nations and Great Powers: A Study of Ethnopolitical Conflict in the Caucasus. London: Routledge, 2001. ISBN 0-7007-1162-7.
  7. ↑ Kaufman, Stuart. Modern Hatreds: The Symbolic Politics of Ethnic War. New York: Cornell Studies in Security Affairs, 2001 — 49–66-bet. ISBN 0-8014-8736-6. 
  8. ↑ Walker J. Christopher (1996) The Armenian presence in mountainous Karabakh. In Wright F. R. John, Goldenberg Suzanne and Schofield Richard (eds.) Transcaucasian boundaries. London: UCL Press, pp. 89-111
  9. ↑ Bloodshed in the Caucasus: escalation of the armed conflict in Nagorno Karabakh. Human Rights Watch, 1992. ISBN 1-56432-081-2, ISBN 978-1-56432-081-0, p. 20
  10. ↑ 10,0 10,1 The HRW report quotes the testimony of an Azerbaijani woman: "According to A.H., an Azerbaijani woman interviewed by Helsinki Watch in Baku, „After Armenians seized Malybeyli, they made an ultimatum to Khojaly… and that Khojaly people had better leave with white flag. Alif Gajiev [the head of the militia in Khojaly] told us this on 15 February, but this didnʼt frighten me or other people. We never believed they could occupy Khojaly“"Bloodshed in the Caucasus: escalation of the armed conflict in Nagorno Karabakh. Human Rights Watch, 1992. ISBN 1-56432-081-2, ISBN 978-1-56432-081-0, p. 20
  11. ↑ Muradov, Murad „THE KHOJALY MASSACRE: A TRAGEDY UNKNOWN“. beaveronline.co.uk. beaveronline.co.uk. 25 avqust 2016da asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 25 avqust 2016.
  12. ↑ Yevdayev, Milikh „Tragedy has No Borders: the Khojaly Massacre Remembered“. www.jewishjournal.com. www.jewishjournal.com. 25 avqust 2016da asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 25 avqust 2016.
  13. ↑ Hajizade, Ali „Can the Khojaly massacre be considered as genocide?“. www.turkiyenewspaper.com. www.turkiyenewspaper.com. 25 avqust 2016da asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 25 avqust 2016.
  14. ↑ „“Memorial” İnsan Hüquqları Mərkəzinin 25-26 fevral 1992-ci il tarixdə Xocalı yaşayış məntəqəsinin işğalı zamanı insan hüquqlarının kütləvi şəkildə pozulması ilə bağlı hesabatı“. www.justiceforkhojaly.org. www.justiceforkhojaly.org. 25 avqust 2016da asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 25 avqust 2016.
  15. ↑ Şefçenko, V. 366-cının çıxarılması: [Dağlıq Qarabağda Xocalı facəsini törətmiş rus polku haqqında]. Həyat.- 1992.- 1 may.- S.3.
  16. ↑ .Salaev, G. 40 dney Xodjali: „geroyam“ 366- go polka posvyaщaetsya. Molodej Azerbaydjana.- 1992.- 4 aprelya.- S.2
  17. ↑ Litovkin, V. Desantniki budut prikrivat vivod 366-go polka iz Stepanakerta. Izvestiya.- 1992.- 3 marta.- S.1
  18. ↑ Vəliyev, X. 366-cı alayın hərbi quluqçularının və digər şəxslərin Xocalı Soyqırımında iştirakı tam sübuta yetirilib. Yeni Azərbaycan.- 2011.- 26 fevral.- S.11.
  19. ↑ Əlioğlu, S. Xocalı: ["366-ci" diviziyanın törətdiyi qırğından 366 gün keçir]. 525-ci qəzet.- 1993.- 26 fevral.- S.4.
  20. ↑ Məmmədov, E. Xocalı dörd ay tam mühasirədə qaldı: 366-cı motoatıcı alayın qərargahında əməliyyat planı hazırlandı. İki sahil.- 2008.- 26 fevral.- S.5.
  21. ↑ Qafqazda qətliam, „Human Rights Watch“ (keçmiş „Helsinki Watch“) hesabatı, sentyabr 1992-ci il, səhifə 19-24.
  22. ↑ 22,0 22,1 22,2 „Əfsanəvi qəhrəman – Allahverdi Bağırov…“. 26 avqust 2016da asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 26 avqust 2016.
  23. ↑ „Xocalı faciəsində 1003 nəfəri əsirlikdən alan qəhrəmanın nağılı“. www.anl.az. www.anl.az. 26 avqust 2016da asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 26 avqust 2016.
  24. ↑ „“Bizi “ölüm kamerası”ndan çıxarıb, maşına doldurdular...” – ƏSİR DÜŞƏRGƏSİ“. gundemxeber.az. gundemxeber.az. 26 avqust 2016da asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 26 avqust 2016.
  25. ↑ „İşğal altında qalan qəhrəman məzarına gül aparan erməni (FOTO-VİDEO) I və II hissələr“. ideologiya.az. ideologiya.az. 26 avqust 2016da asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 26 avqust 2016.
  26. ↑ Xocalı faciəsi, erməni vəhşiliyi və meyitləri kimlərin təhqir etməsi iddialarına cavab
  27. ↑ 27,0 27,1 27,2 27,3 Qarabağ qazisi Oruc Məmmədov: „Adil Əliyevin etdiyi bu haqsızlıq cəmiyyətdə pis nümunə ola bilər“
  28. ↑ 28,0 28,1 28,2 28,3 Ermənilərin içində doğulan Xocalı sakini: „Allahdan xalqımıza səbr verməməsini diləyirəm“
  29. ↑ 29,0 29,1 Xocalı dərdini dağ da götürməz
  30. ↑ 30,0 30,1 30,2 30,3 30,4 30,5 Seyidağa Mövsümovun Xocalı sakinlərinin meyitləri yığılan zaman çəkdiyi kadrlar (18 )
  31. ↑ Çingiz Mustafayevin Xocalı faciəsi barədə istintaq komissiyasına dedikləri
  32. ↑ 32,0 32,1 32,2 Frederika Langenin Xocalı qurbanlarının çəkdiyi fotoşəkillər (12, 16 və 21 nömrəli şəkillər) (18 )
  33. ↑ 33,0 33,1 Massacre by Armenians Being Reported // The New York Times, March 3, 1992.
  34. ↑ Sergey Taranov. Nagorniy Karabax: Soldati i ofitseri armii SNG voyuyut po obe storoni konflikta // Izvestiya : gazeta. — 4 marta 1992. — № 54 (23628). — S. 1-2.
  35. ↑ McGuinness, Damien „Nagorno-Karabakh: Remembering the victims of Khojaly“. www.bbc.co.uk. BBC. 25 avqust 2016da asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 25 avqust 2016.
  36. ↑ „23 il öncə bir gecədə 8 ailə məhv edildi“. www.ailem.az. www.ailem.az. 25 avqust 2016da asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 25 avqust 2016.
  37. ↑ 37,0 37,1 37,2 „Letter from the Charge d'affaires a.i. of the Permanent Mission of Azerbaijan to the United Nations Office“ (deadlink). Unhchr.ch. 2012-yil 17-fevralda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2012-yil 31-may.
  38. ↑ 38,0 38,1 38,2 38,3 38,4 38,5 38,6 38,7 „Qafqazda Qətliam: Dağlıq Qarabağda silahlı münaqişənin eskalasiyası“. www.justiceforkhojaly.org. www.justiceforkhojaly.org. 25 avqust 2016da asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 25 avqust 2016.
  39. ↑ Sultan Hümbətov, Babalarının yolunu davam etdirən oğul
  40. ↑ Xodjalinskiy genotsid — 1992 (v dokumentax, faktax i presse). Baku — 2006. Izdatelsko-poligrafichkskiy Dom „Abilov, Zeynalov i sinovya“. str.419.

    … otkrilas dver i v kameru brosili cheloveka. Ya ego sprosil: „kto ti“. I on vdrug otvetil: „A ti razve menya ne uznal? Ya Alesker Xanlar ogli — uchitel iz Xodjali“. U nego bilo pulevoe ranenie tazobedrennogo sustava, nijnyaya chast u nego ne rabotala. On poprosil vodi, no ya ne mog emu pomoch, vodi ne bilo. On poprosil, chtobi ya poplakal, chtobi kapli slez upali na ego gubi, chtobi on spokoyno umer. Ya vzyal ego na ruku i dal emu potrogat moy yazik, chto on suxoy. Togda on poprosil vzyat ego na ruki. Ya leg na zemlyu i polojil ego na sebya, obnyal i kachal kak malenkogo rebenka. Tak on umer. Cherez 2 dnya v kameru kriknuli: „vi jivi?“. Ya otvetil, chto odin umer. Zashli armyane, pri mne vibili u mertvogo zolotoy zub, potom ego unesli.
  41. ↑ Qənirə Paşayeva, Həvva Məmmədova. Xocalı soyqırımı: Şahidlərin dilindən. Bakı, „Elm və təhsil“, 2011. səh. 42-43.

    … ermənilərlə səhərə qədər döyüşüb, neçə-neçə insanları azad edib. Sonra onu əsir götürüblər. Yoldaşımın 4 qızıl dişi vardı, onları çəngəllə çıxarmış, qollarını isə bir neçə yerdən qırmışdılar. Sifətini elə hala salmışdılar az qala tanımaq olmurdu. Avtomatla üzünə o qədər vurmuşdular ki, gözü çıxmış, çənəsi qırılmışdı…Yoldaşımın meyitini ancaq 2 ay sonra alıb dəfn edə bildik.
  42. ↑ „Xocalı səmasında sonuncu əməliyyat“. www.anl.az. www.anl.az. 28 fevral 2016da asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 28 fevral 2016.
  43. ↑ „Xocalı səmasında sonuncu əməliyyat“. www.anl.az. www.anl.az. 28 fevral 2016da asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 28 fevral 2016.
  44. ↑ 44,0 44,1 44,2 44,3 44,4 44,5 44,6 „“Qayıtsam papağımı qaytararsan”“. karabakhinfo.com. karabakhinfo.com. 20 iyul 2016da asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 20 iyul 2016.
  45. ↑ 45,0 45,1 „Qəhrəmanlar unudulmur – Milli Qəhrəman Tofiq Hüseynov“. news.lent.az. news.lent.az. 25 avqust 2016da asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 25 avqust 2016.
  46. ↑ „Vətənin qəhrəman oğlu...“. www.sherg.az. www.sherg.az. 28 iyun 2016da asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 28 iyun 2016.
  47. ↑ 47,0 47,1 „TOMAS DE VAAL XOCALIDAN YAZDI“. www.anl.az. www.anl.az. 25 avqust 2016da asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 25 avqust 2016.
  48. ↑ de Vaal, Tomas. Qarabağ: Ermənistan və Azərbaycan sülh və savaş yollarında, http://www.ebooks.az/view/9f81DPlg.pdf. ISBN 978-9952-25-086-2. 
  49. ↑ 7.Bədəlov, Ə. Ayaz Mütəllibovun adı çəkiləndə insanın yadına Xocalı faciəsi düşür: [Milli Məclisin deputatı Səyyad Aranla müsahibə] /Ə.Bədəlov //Azərbaycan.- 2002.- 7 mart.- S.5.
  50. ↑ „Xocalı faciəsi - vəhşiliyin, qəddarlığın son həddi“. www.anl.az. www.anl.az. 26 avqust 2016da asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 26 avqust 2016.
  51. ↑ „“Xocalı soyqırımı” diskinin təqdimatı keçirilib“. anl.az. anl.az. 25 avqust 2016da asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 25 avqust 2016.
  52. ↑ Paşayeva, Qənirə Paşayeva. Xocalı soyqırımı: Şahidlərin dilindən.. Bakı: Elm və təhsil, 2011 — 288-bet. ISBN 978-9952-8142-7-9. Qaraldi: 25 avqust 2016. 
  53. ↑ 53,0 53,1 „Ümummilli lider Heydər Əliyev tərəfindən Xocalı soyqırımına siyasi qiymətin verilməsi“. news.lent.az. news.lent.az. 26 avqust 2016da asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 26 avqust 2016.
  54. ↑ „Prezident İlham Əliyev: «Xocalı faciəsi erməni millətçilərinin yüzilliklər boyu türk və Azərbaycan xalqlarına qarşı apardığı soyqırımı və etnik təmizləmə siyasətinin qanlı səhifəsi idi»“. www.azerbaijan-news.az. www.azerbaijan-news.az. 3 sentyabr 2016da asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 3 sentyabr 2016.
  55. ↑ „Bakı: Xocalı qətliamının 25-ci ildönümü üçün yürüş keçirilib“. www.bbc.com. BBC. 26 fevral 2017da asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 26 fevral 2017.
  56. ↑ „Bakıda prezident İlham Əliyevin iştirakı ilə "Xocalı yürüşü" keçirilir“. salamnews.org. salamnews.org. 26 fevral 2017da asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 26 fevral 2017.
  57. ↑ Markar Melkonyan, „My Brother’s Road: An Americanʼs Fateful Journey to Armenia“ (London və Nyu York, 2005), səh. 213-214
  58. ↑ 58,0 58,1 58,2 Thomas de Vaal, „Black Garden: Armenia and Azerbaijan through Peace and War“ (Nyu York və London, 2003), səh. 172
  59. ↑ 59,0 59,1 David Xerdiyan. Xaç uğrunda. Livan, „Şərq“ mətbəəsi, səh. 26
  60. ↑ „Xocalı haqqında Zori Balayandan – Tükürpədici etiraf“. axar.az. axar.az. 25 avqust 2016da asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 25 avqust 2016.
  61. ↑ „Erməni jurnalist Xocalıya ədalət istədi“. www.azadliq.az. www.azadliq.az. 17 sentyabr 2016da asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 17 sentyabr 2016.
  62. ↑ „Скончался армянский правозащитник, признавший геноцид в Ходжалы“ (Rus). haqqin.az. haqqin.az. 17 sentyabr 2016da asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 17 sentyabr 2016.
  63. ↑ „Xocalı soyqırımına görə Azərbaycandan üzr istəyən erməni öldü“. news.milli.az. news.milli.az. 17 sentyabr 2016da asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 17 sentyabr 2016.
  64. ↑ „Kanadalı nazir Xocalı barədə birinci dəfə eşitdiyini deyir“. www.azadliq.org. www.azadliq.org. 25 avqust 2016da asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 25 avqust 2016.
  65. ↑ „MEKSİKA PARLAMENTİNİN DEPUTATI: “XOCALI YER ÜZÜNDƏN İNSAN ƏLİ İLƏ SİLİNİB”“. www.mediaforum.az. www.mediaforum.az. 26 avqust 2016da asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 26 avqust 2016.
  66. ↑ „Dövlət Bahçeli: "Xocalı qətliamı türk millətinə qarşı işlənmiş insanlıq suçudur"“. news.milli.az. news.milli.az. 17 sentyabr 2016da asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 17 sentyabr 2016.
  67. ↑ „Ərdoğan: "Xocalı qətliamı bütün bəşəriyyətin dərs çıxarmalı olduğu hadisədir” Böyüt“. apa.az. apa.az. 25 avqust 2016da asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 25 avqust 2016.
  68. ↑ „İsrail prezidenti Xocalı faciəsini dünyadakı kütləvi qətllər sırasında - QEYD EDİB“. news.atv.az. news.atv.az. 25 avqust 2016da asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 25 avqust 2016.
  69. ↑ „Avocatul parlamentar Aurelia Grigoriu provoacă un nou SCANDAL“. www.ziarulnational.md. www.ziarulnational.md. 26 avqust 2016da asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 26 avqust 2016.
  70. ↑ „Rusiyalı deputat: Xocalı faciəsi dünyanın heç bir yerində təkrarlanmamalıdır“. az.trend.az. az.trend.az. 26 avqust 2016da asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 26 avqust 2016.
  71. ↑ „İtaliyalı senator: Xocalı qətliamı Ermənistan-Azərbaycan münaqişəsinin ən faciəvi hadisəsidir“. www.justiceforkhojaly.org. www.justiceforkhojaly.org. 17 sentyabr 2016da asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 17 sentyabr 2016.
  72. ↑ „Ukraynalı deputat: “Xocalı faciəsini törədənlər cəzalandırılmalıdır”“. www.pia.az. www.pia.az. 25 fevral 2017da asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 25 fevral 2017.
  73. ↑ „İndoneziyalı deputat: "Xocalı faciəsi bütün dünyanı sarsıdan bir soyqırımdır"“. news.milli.az. news.milli.az. 25 fevral 2017da asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 25 fevral 2017.
  74. ↑ 74,00 74,01 74,02 74,03 74,04 74,05 74,06 74,07 74,08 74,09 74,10 74,11 Bayramqızı, Əfsanə „Xocalı soyqırımı beynəlxalq mətbuatın gözü ilə“. www.xalqqazeti.com. www.xalqqazeti.com. 25 avqust 2016da asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 25 avqust 2016.
  75. ↑ 75,0 75,1 75,2 „BEYNƏLXALQ MƏTBUATDA İŞIQLANDIRMA“. www.justiceforkhojaly.org. www.justiceforkhojaly.org. 25 avqust 2016da asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 25 avqust 2016.
  76. ↑ „Remembering Chingiz Mustafayev“. teas.eu. teas.eu. 25 avqust 2016da asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 25 avqust 2016.
  77. ↑ „Enclave Horror Echoed in a Cameraman's Sobs : Karabakh: Film is shown in Moscow as Azerbaijanis and Armenians again trade charges over Khojaly attack.“. articles.latimes.com. articles.latimes.com. http://articles.latimes.com/1992-03-05/news/mn-4713_1_khojaly-residentsda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 25 avqust 2016.
  78. ↑ 78,0 78,1 „Justice for Khojaly: Çingiz Mustafayev“. justiceforkhojaly.org. justiceforkhojaly.org. 25 avqust 2016da asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 25 avqust 2016.
  79. ↑ 79,0 79,1 „Justice for Khojaly: Ilgar Jafarov“. justiceforkhojaly.org. justiceforkhojaly.org. 25 avqust 2016da asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 25 avqust 2016.
  80. ↑ 80,0 80,1 „"International Recognition of The Khojaly Genocide"“. un.mfa.gov.az. un.mfa.gov.az. 25 avqust 2016da asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 25 avqust 2016.
  81. ↑ „Kentucky Senate adopts resolution on 25th anniversary of Azerbaijan's independence“. www.azernews.az. www.azernews.az. 25 fevral 2016da asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 25 fevral 2016.
  82. ↑ „BEYNƏLXALQ TANINMA“. www.justiceforkhojaly.org. www.justiceforkhojaly.org. 26 avqust 2016da asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 26 avqust 2016.
  83. ↑ „Xocalı soyqırımının 15 illiyi ilə əlaqədar Azərbaycan Respublikası Milli Məclisinin BƏYANATI“ (az). meclis.gov.az (2007-yil 27-fevral). Qaraldi: 2014-yil 28-yanvar.
  84. ↑ Pakistan Senatının Xarici Əlaqələr Komitəsi Xocalı soyqırımının tanınması barədə qətnamə qəbul edib
  85. ↑ Pakistan Senatı Xocalı soyqırımının tanıması barədə qətnamə qəbul edib
  86. ↑ „Hocalı katliamı soykırım olarak tanındı“ (tr). haber7.com (2012-yil 1-fevral). Qaraldi: 2014-yil 28-yanvar.
  87. ↑ Sudan parlamenti Xocalı soyqırımının tanınması haqqında qərar qəbul edib
  88. ↑ Meksika Hocalı katliamını kınadı
  89. ↑ Mexican Senate recognizes Azeris massacre as genocide
  90. ↑ Kolumbiya Hocalı katliamına soykırım dedi
  91. ↑ Colombian Senate recognizes Khojaly events as genocide
  92. ↑ Colombian Senate recognizes the Khojaly genocide
  93. ↑ Czech Republic committee recognizes Khojaly genocide Foreign relations committee of Czech parliament adopted a draft law on recognition of Khojaly massacre as „genocide“.
  94. ↑ Parliament of Bosnia and Herzegovina condems the perpetrators of Khojaly genocide
  95. ↑ http://news.az/articles/politics/77182 Parliament of Bosnia and Herzegovina recognizes sovereignty of Azerbaijan
  96. ↑ Jordanian parliament to pass resolution on Khojaly Genocide
  97. ↑ <span lang="(Ozarbayjoncha)" xml:lang="(Ozarbayjoncha)">„Cibuti Respublikasının Milli Assambleyası (Parlamenti) plenar iclasında mütləq səs çoxluğu ilə Xocalı Soyqırımına dair qətnamə qəbul edib“ ((Ozarbayjoncha)). mfa.gov.az (2017-yil 24-yanvar). 2017-yil 24-yanvarda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2017-yil 24-yanvar.
  98. ↑ „Şotlandiya parlamentində Xocalı faciəsi ilə bağlı qətnamə qəbul edilib“. az.trend.az. az.trend.az. 23 fevral 2017da asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 23 fevral 2017.
  99. ↑ Khojaly Massacre deserves recognition
  100. ↑ Xocalı soyqırımının ABŞ-da tanınması
  101. ↑ Massachusetts State of the United States recognizes Khojaly tragedy as a massacre
  102. ↑ „Texas House of Representatives Resolution 535: Commemorating the 19th anniversary of the Khojaly Massacre in Azerbaijan“. Legislative Session 82(R). Texas Legislature Online. Qaraldi: 2011-yil 9-iyun.
  103. ↑ Texas ştatı Xocalı soyqırımını tanıdı
  104. ↑ „ASSEMBLY RESOLUTION No. 144“ New Jersey Legislature Retrieved 25 February 2012.
  105. ↑ ABŞ-ın Nyu-Cersi Ştatı Xocalı qətliamını tanıdı
  106. ↑ [1]
  107. ↑ ABŞ-ın Corciya Ştatının parlamenti Xocalı soyqırımı ilə əlaqədar qətnamə qəbul edib
  108. ↑ Recognition of the Genocide of Khojaly
  109. ↑ „New Mexico legislature commemorates Khojaly Massacre“. news.az. Qaraldi: 2013-yil 30-yanvar.
  110. ↑ „Сенат штата Нью-Мексико признал Ходжалинскую трагедию“ (Russian). 1News.az. Qaraldi: 2013-yil 30-yanvar.
  111. ↑ „HR1004“. Arkansas House of Representatives. Qaraldi: 2013-yil 11-fevral.
  112. ↑ „Another U.S. state recognizes Khojaly genocide“. News.az. Qaraldi: 2013-yil 11-fevral.
  113. ↑ http://www.azernews.az/azerbaijan/50582.html Oklahoma Senate recognizes Khojaly genocide
  114. ↑ [2]
  115. ↑ A RESOLUTION to commemorate the twenty-first anniversary of the Khojaly Tragedy.
  116. ↑ GENERAL ASSEMBLY OF PENNSYLVANIA HOUSE RESOLUTION No. 171 Session of 2013 INTRODUCED
  117. ↑ http://www.aze.az/news_shtat__zapadnaya_89958.html
  118. ↑ http://www.cga.ct.gov/2013/trn/H/2013HTR00416-R00-TRN.htm
  119. ↑ http://www.aze.az/news_shtat_ssha_priznal_95759.html
  120. ↑ http://news.lent.az/news/157853
  121. ↑ Arizona recognizes Khojaly Massacre
  122. ↑ Utah, latest in a string of US states to recognize Khojaly Massacre (PHOTO)
  123. ↑ „ABŞ-ın daha bir ştatı Xocalı qətliamını tanıyıb“ (az). lent.az (2016-yil 11-fevral). 2016-yil 11-fevralda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2016-yil 11-fevral.
  124. ↑ ABŞ-da Xocalı soyqırımını tanıyan ştatların sayı 18-ə çatdı
  125. ↑ Havay ştatı da Xocalı qətliamını pislədi
  126. ↑ ABŞ-ın daha bir ştatı Xocalı qətliamını tanıdı
  127. ↑ 127,0 127,1 „Палата представителей штата Аризона признала Ходжалинский геноцид“. ru.oxu.az. ru.oxu.az. 24 fevral 2017da asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 24 fevral 2017.
  128. ↑ 128,0 128,1 „Today is the 24th anniversary of the Khojaly Genocide“. geneva.mfa.gov.az. geneva.mfa.gov.az. 25 avqust 2016da asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 25 avqust 2016.
  129. ↑ „Bakıda Xocalı abidə kompleksi yenidən qurulub“. www.anspress.com. www.anspress.com. 25 avqust 2016da asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 25 avqust 2016.
  130. ↑ „Khojaly Memorials“. xocali.org. xocali.org. 25 avqust 2016da asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 25 avqust 2016.
  131. ↑ „20 Jahre Chodschali“ (Almanca). www.geschichte.hu-berlin.de. www.geschichte.hu-berlin.de. 25 avqust 2016da asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 25 avqust 2016.
  132. ↑ „HOCALI ANITINDA SONA GELİNDİ“. www.milliyet.com.tr. www.milliyet.com.tr. 25 avqust 2016da asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 25 avqust 2016.
  133. ↑ „İzmir’e ‘Hocalı Şehitleri Anıtı’ Dikildi“. www.dolunaydergi.com. www.dolunaydergi.com. 25 avqust 2016da asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 25 avqust 2016.
  134. ↑ „İZMİT’TE HOCALI ANITI AÇILDI“. www.milliyet.com.tr. www.milliyet.com.tr. 25 avqust 2016da asl nusxadan [www.milliyet.com.tr arxivlangan]. Qaraldi: 25 avqust 2016.
  135. ↑ „SAKARYA'YA HOCALI ANITI“. www.haberturk.com. www.haberturk.com. 25 avqust 2016da asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 25 avqust 2016.
  136. ↑ „Denizli'de Karabağ parkı ve Hocalı anıtı yarın açılıyor“. tr.trend.az. tr.trend.az. 4 noyabr 2016da asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 4 noyabr 2016.
  137. ↑ „“Xocalıya ədalət” beynəlxalq kampaniyası çərçivəsində Azərbaycan Dillər Universitetinin tələbələri ilə görüş keçirilib“. www.heydar-aliyev-foundation.org. www.heydar-aliyev-foundation.org. 25 avqust 2016da asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 25 avqust 2016.
  138. ↑ „Justice for Khojaly Around Europe“. www.visions.az. www.visions.az. 25 avqust 2016da asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 25 avqust 2016.
  139. ↑ „KAMPANİYA HAQQINDA“. www.justiceforkhojaly.org. www.justiceforkhojaly.org. 25 avqust 2016da asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 25 avqust 2016.
  140. ↑ „Azeris mark 20th anniversary of Khojaly Massacre in Istanbul“. www.hurriyetdailynews.com. www.hurriyetdailynews.com. 25 avqust 2016da asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 25 avqust 2016.
  141. ↑ „Hocalı katliamına dev protesto“. www.hurriyet.com.tr. www.hurriyet.com.tr. 25 avqust 2016da asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 25 avqust 2016.
  142. ↑ „Xocalı soyqırımı ilə bağlı plakatlar ABŞ metrosu və küçələrində“. www.anspress.com. www.anspress.com. 26 avqust 2016da asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 26 avqust 2016.
  143. ↑ Polad İlyas. Dünya sənin qəm yükünü daşıdım.- Bakı, 2010.- S.38-39.
  144. ↑ E. Elitli.- Bakı: MBM, 2009.- 368 s
  145. ↑ T.Söhrab //Məhsəti.- 2009.- № 1.- S.10.
  146. ↑ Paşa Qəlbinur //525-ci qəzet.- 2007.- 24 fevral.- S.22.
  147. ↑ Qlobal Press jurnalı.- 2006.- № 1-2.- S.17.
  148. ↑ Nurəngiz Gün //Azərbaycan.- 2005.- 26 fevral. S.7.
  149. ↑ Fəridə Hacıyeva. Məni məndən alan dünya.- Bakı, 1998.- S.14.
  150. ↑ „Novel devoted to Khojaly genocide published in Israel“. www.azernews.az. www.azernews.az. 12 oktyabr 2016da asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 12 oktyabr 2016.
  151. ↑ Quliyev, Əsəd „Xocalı soyqırımı təsviri sənətdə“. 525.az. 525.az. 2 sentyabr 2016da asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2 sentyabr 2016.
  152. ↑ 152,0 152,1 „20 Yanvarın sənət təcəssümü“. anl.az. anl.az. 28 avqust 2016da asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 28 avqust 2016.
  153. ↑ 153,0 153,1 Qaliboğlu, Elçin „Xocalı faciəsi - Azərbaycanın tarixində dəhşətli soyqırımı hadisəsi“. anl.az. anl.az. 25 avqust 2016da asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 25 avqust 2016.
  154. ↑ Qaliboğlu, Elçin „Xocalı faciəsi yaradıcılıq əsərlərində“. 26 avqust 2016da asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 26 avqust 2016.
  155. ↑ Whitfield, Gemma „Xoca (Khoja) review“. www.theupcoming.co.uk. www.theupcoming.co.uk. 25 avqust 2016da asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 25 avqust 2016.
  156. ↑ „Lithuanian war journalist puts his memories about Khojaly Massacre in a film“. www.15min.lt. Qaraldi: 2014-yil 14-iyun.
  157. ↑ „Award-winning Khojaly documentary screened in Brussels“. azertag.az. azertag.az. 25 avqust 2016da asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 25 avqust 2016.
  158. ↑ „WATCH as Nigar Jamal releases the 3D explosive ‘Empathy for Khojaly’ video“. eurovisionireland.net. eurovisionireland.net. 25 avqust 2016da asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 25 avqust 2016.
  159. ↑ „UK première of Khojaly 613 by Pierre Thilloy moves a London audience“. teas.eu. teas.eu. 25 avqust 2016da asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 25 avqust 2016.
  160. ↑ „Requiem for a wartime massacre“. ticket.heraldtribune.com. ticket.heraldtribune.com. 25 avqust 2016da asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 25 avqust 2016.
  161. ↑ „“Traktor-Sazi” Xocalı şüarı qaldırdı“. axar.az. axar.az. 25 avqust 2016da asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 25 avqust 2016.
  162. ↑ „Meaningful Message from Arda Turan“. www.habermonitor.com. www.habermonitor.com. 25 avqust 2016da asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 25 avqust 2016.
  163. ↑ „Atletico Madrid FC to honor Khojaly victims“. www.azernews.az. www.azernews.az. 25 avqust 2016da asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 25 avqust 2016.

Manba xatosi: <ref> tag with name "R1" defined in <references> is not used in prior text.
Manba xatosi: <ref> tag with name "R2" defined in <references> is not used in prior text. 


"https://uz.wikipedia.org/w/index.php?title=Foydalanuvchi:Progint/sandbox/Xodjali_genotsidi&oldid=2005476" dan olindi