Эчтәлеккә күчү

Яшел Үзән районы

Wikipedia — ирекле энциклопедия проектыннан ([http://tt.wikipedia.org.ttcysuttlart1999.aylandirow.tmf.org.ru/wiki/Яшел Үзән районы latin yazuında])
(Yäşel Üzän rayonı битеннән юнәлтелде)
Яшел Үзән районы
БайракИлтамга
Нигезләнү датасы 4 август 1938
Сурәт
Рәсми исем Юдинский район
Дәүләт  Россия
Башкала Яшел Үзән
Административ-территориаль берәмлек Татарстан
Сәгать поясы MSD һәм UTC 03:00
Халык саны 169 469 (2021)[1]
Мәйдан 1396 км²
Рәсми веб-сайт zelenodolsk.tatarstan.ru​(рус.)​(тат.)
Харита сурәте
Позиционная карта
Монда җирләнгәннәр төркеме [d]
Карта
 Яшел Үзән районы Викиҗыентыкта

Яшел Үзән районы (рус. Зеленодольский район) — Россия Федерациясе Татарстан Республикасы составындагы административ-территориаль һәм муниципаль берәмлек (муниципаль район). Идел елгасы белән уң як һәм сул як яры өлешләренә бүленгән. Административ үзәге - Яшел Үзән шәһәре. 2020 ел башына район халкы саны 165 915 кеше тәшкил итә.[2][3].

Башта Яшел Үзән судно йөрешле транспортны ремонтлау өчен эш тибындагы бистә буларак уйланылган була. 1932 елда аңа шәһәр статусы бирелә, ә Горький исемендәге суднолар төзү заводы шәһәр төзүче предприятиеләрнең берсе була. Районда Татарстанның төп туристик истәлекле урыннарының берсе булган Зөя утрау-шәһәре урнашкан.[4][5].

Географиясе

[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]

Республиканың Идел елгасының ике ярында урнашкан бердәнбер районы. Көнбатыш Чуаш Республикасы (Козловка, Ормар районнары) белән, төньякта — Марий Эл (Волжск районы һәм Волжск шәһәр округы) белән, төньяк-көнчыгышта — Татарстанның Биектау районы белән, көньяк-көнчыгышта — Югары Ослан, көньяк — көнчыгышта — Кайбыч районнары, көнчыгышта Казан белән чиктәш. Район территориясендә Зөя елгасы (Иделнең уң кушылдыгы) һәм Сумка (Иделнең сул кушылдыгы) тамаклары урнашкан. Мәйданы 1396 км2, административ үзәге булып Татарстанда халык саны буенча бишенче шәһәр булган Яшел Үзән шәһәре тора.[2][4][6].

Райондагы күлләр: Кәрәкә, Сабакай, Шатуниха.

Герб һәм байрагы

[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]
Төп мәкалә: Яшел Үзән районы гербы
Төп мәкалә: Яшел Үзән районы байрагы

Татарстан Республикасы Яшел Үзән муниципаль районы Советы 2006 елның 15 декабрендә бүгенге герб һәм байракны раслаган. Гербның зур өлешен яшел фон алып тора, аның аскы ягына көмеш һәм зәңгәр төсәге дүрт полоса тоташа. Яшел фон үзәгендә ладья урнашкан, ул район икътисадының төп тармагын — суднолар төзелешен символлаштыра. Ладья җилкәнендә чүкеч районның алдынгы сәнәгать предприятиеләренең берсе — «Серго исемендәге Завод» җитештерү берләшмәсе сурәтләнгән. Чүкеч еланнар белән әйләндереп алынган, бу уңышлы сәүдә символы булып тора. Яшел төс табигатьне, сәламәтлекне, экологияне һәм тормыш үсешен символлаштыра. Зәңгәр төс Иделне, ә көмеш пояс — Яшел Үзән аша уза торган Мәскәү-Казан трассасын аңлата. Көмеш төс шулай ук чисталык, камиллек, тынычлык һәм иминлек символы булып тора. Байрак гербның символикасын һәм төсләрен кабатлый[7][8].

Тарихы

[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]
1910 елда Идел аша Роман күпере
1913 елда Идел аша Роман күпере

Барлыкка килү

[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]

1865 елда бүгенге Яшел Үзән урынында Кабащиче авылы нигезләнә, ул анда урнашкан алан исемен йөрткән. 1890 елда авылда 104 кеше яшәгән. Аның янәшәсендә урман кисү заводлары эшләгән. 1897 елда авыл Паратск яки Паратск затоны дип үзгәртелә. Авыл Идел буйлап бара торган елга судноларын ремонтлау һәм кышлау урынына әйләнә. Затон судомастерлары булачак Горький исемендәге завод өчен төп нигез булып хезмәт иткәннәр. 1928 елда Паратскны Яшел Үзән эшчеләр бистәсе дип үзгәртеп коралар. 1913 елның 11 июлендә бистә янында Идел аша тимер юл күпере ачыла, ә бистәдә бер станция оештырыла. 1932 елда, Бөтенроссия Үзәк башкарма комитеты карары нигезендә, Яшел Үзән шәһәр статусын һәм Яшел Үзән исемен ала. Карарда шәһәрнең исеме тарихи атамадан һәм тимер юл станциясеннән тора дип күрсәтелгән. 1931-1932 елларда, шәһәрдә өч завод төзелгәч, торак мәйданы 24 000 кв. м. га арткан. Яшел Үзән 1938 елның 4 августында бетерелгән Казан районының көнбатыш өлешеннән төзелгән Юдино районы составына керә. Районның административ үзәге Юдино бистәсендә (хәзерге вакытта — Казанның бер өлеше) урнашкан була.[4][5][9][10].

1948 елның 1 гыйнварына район үз составына өч поселок советын: Васильево, Октябрьский, Юдино, һәм 24 авыл советын кертә: Әйшә, Бело-Безводный, Бишнә, Зур Дәрвишләр, Олы Ключи, Олы Күлбаш, Олы Карагуҗа, Олы Җәке, Борисоглебск, Гарин, Кадыш, Киндерле, Красная Горка, Кече Ключи, Никольский, Новопольский, Осиново, Осоко-Кавал, Ремплер, Рус-Мари Кавалы, Семиозерский, Сухая Река, Уразлы, Шигали. Юдино районы территориясе 906 км2 булган. 1958 елның 16 июлендә район үзәге Юдино бистәсеннән Яшел Үзәнгә күчерелә һәм аның исеме белән районны Яшел Үзән дип атыйлар.[11].

Свияжск

[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]
Свияжск
Төп мәкалә: Зөя утрау-шәһәрчеге музей-тыюлыгы

600 метрга киломерт мәйданны биләп өч елга (Идел, Зөя һәм Щуки) кушылган җирдә урнашкан Зөя утравы Яшел Үзән районының бер өлеше булып тора. XX гасыр уртасына кадәр ул тигезлектә урнашкан була. Зөя турында беренче искә алулар XVI гасырга карый, ул чакта ул «Кирмән», ягъни тыелган урын дип аталаган. Анда мәтүсиләр капищесы булган, анда керү мөбәтләр өчен генә ачылган була. 1551 елда Иван Грозный Казанга уңышсыз баргач, Свияжскны ныгытмага әйләндерергә карар кыла. Май ахырында укчылар патша гаскәрләре урнашкан ныгытмаларны төзеп бетерәләр, һәм октябрь аенда Казан яулап алына. Зөя дәүләт форпосты булып кала. 1560 елда утрауда Успение соборын торгызалар. XVIII гасыр ахырында Зөя өяз шәһәре статусына ия була[12].

1918 елда Зөя совет сәяси репрессияләренең беренче урыннарының берсе була. 1920-1927 елларда шәһәр ТАССРның Зөя кантоны үзәге, ә 1927-1931 елларда Свияжск районы үзәге була. Бөтенроссия Үзәк Башкарма комитеты Президиумының 1932 елның 1 февралендәге Карары белән Зөя авыл торак пункты итеп үзгәртелә. 1957 елда Куйбышев сусаклагычын тулыландыру нәтиҗәсендә Зөя утрау-шәһәрчегенә әйләнә.[13] Зөянең сул як яры белән авылны 2008 елда гына автоюллы дамба төзеп бәйлиләр.[14].

2010 елдан утрауда Болгарны һәм Свияжскийны саклау һәм үстерү республика фондының «Яңарыш» программасы кысаларында истәлекле урыннарны реставрацияләү һәм реконструкцияләү буенча киң күләмле эшләр башланган.

Хәзерге заман

[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]
Яшел Үзәндәге Тынычлык мәчете
Каюм Насыйри исемендәге комплекс (Олы Ачасыр)

1994-1999 елларда районны Сергей Когонин җитәкләгән. Киләсе биш елда аны Равил Зиннәтуллин алыштырган. 2004 елдан постны Геннадий Емельянов биләгән, аннан соң нибары бер елга, 2009 елдан 2010 елга кадәр, район башлыгы итеп Радик Хәсәнов билгеләнә. Аны, шулай ук бер елга, Сергей Батин алыштырган, ул инде 2012 елда ук Федерация Советы һәм Татарстан Республикасы башкарма хакимияте органы әгъзасы булган. 2013 елдан 2019 елга кадәр район башлыгы итеп Александр Тыгин сайланган. 2016 елда ул район территорияләрен төзекләндерү буенча ун еллык «ишегалды стандарты» программасын башлап җибәргән, ә 2017 елда Яшел Үзән алгарышлы үсеш территориясе статусын алуга ирешә. 2019 елда Александр Тыгин Дәүләт Советына китә, ә район башлыгы итеп Михаил Афанасьевны сайлыйлар, ул шулай ук Яшел Үзән мэры булып санала.[15][16].

Халык

[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]
1959[17] 1970[18] 1979[19] 1989[20] 2002[21] 2010[22]
63 175 69 645 67 992 62 330 62 251 60 858

Милли состав

[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]

2020 ел башына Яшел Үзән районында 165 915 кеше яшәгән.[3] Милли состав буенча халык түбәндәгечә бүленә: 40,4% татарлар, 56,2% руслар, 2,7% чуашлар һәм 0,7% марилар.[2] Шәһәр шартларында (Яшел Үзән шәһәре, Васильево һәм Карамалы Тау шәһәр тибындагы бистәләре) район халкының 75,16% ы яши.

Милләт 1970[23] 1979[23] 1989[23] 2002[24]
руслар 54,7% 53,5% 52,4% 48,7%
татарлар 41,2% 41,8% 43,5% 46,2%
чуашлар 2,6% 0,7%
чирмешләр 0,7% 0,5%

Танылган шәхесләре

[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]

Муниципаль-территориаль бүленеше

[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]

Яшел Үзән муниципаль районына 3 шәһәр и 21 авыл җирлеге керә[6].

№Муниципаль берәмлекАдминистратив үзәкТорак
пунктлар
саны		Халык саныМәйданы,
км2
1e-06 Шәһәр җирлеге
1Яшел Үзән Яшел Үзән 1 ↗98 462[25]
2Васильево Васильево 1 ↗17 420[25]
3Карамалы Тау Карамалы Тау 12 ↗9281[25]
3.000002 Авыл җирлекләре
4 Әйшә авыл җирлеге Әйшә 6 ↘4090[25]
5 Акъегет авыл җирлеге Акъегет 3 ↘793[25]
6 Бишнә авыл җирлеге Бишнә 5 ↗725[25]
7 Олы Ачасыр авыл җирлеге Олы Ачасыр 3 ↘719[25]
8 БОлы Ключи авыл җирлеге Олы Ключи 6 ↗2080[25]
9 Олы Карагуҗа авыл җирлеге Олы Карагуҗа 5 ↘1138[25]
10 Олы Шырдан авыл җирлеге Олы Шырдан 4 ↘436[25]
11 Олы Җәке авыл җирлеге Олы Җәке 5 ↘1017[25]
12 Күгәй авыл җирлеге Күгәй 4 ↘498[25]
13 Күгеш авыл җирлеге Күгеш 3 ↘540[25]
14 Мамадыш-Әкил авыл җирлеге Мамадыш-Әкил 4 ↘899[25]
15 Мулла Иле авыл җирлеге Мулла Иле 2 ↘766[25]
16 Түбән Урысбага авыл җирлеге Түбән Урысбага 5 ↘369[25]
17 Новопольский авыл җирлеге Новопольский 7 ↗974[25]
18 Норлат авыл җирлеге Норлат 8 ↘3276[25]
19 Октябрьский авыл җирлеге Октябрьский 2 ↗3193[25]
20 Осиново авыл җирлеге Осиново 5 ↗13 877[25]
21 Раифа авыл җирлеге Бело-Безводный 3 ↗1972[25]
22 Рус Әҗиле авыл җирлеге Рус Әҗиле 5 ↘409[25]
23 Зөя авыл җирлеге Зөя 1 →271[25]
24 Өтәшкә авыл җирлеге Өтәшкә 6 ↘355[25]
Торак пунктлар исемлеге
№Торак пункт
1Яшел Үзән
2 Васильево
3 Айдар
4 Акъегет
5 Албаба
6 Албаба тимер юл разъезды бистәсе
7 Әйшә
8 Әрә
9 Бакырчы
10 Бәчек
11 Бело-Безводный
12 Берновый Кавал
13 Бишбатман
14 Бишнә
15 Олы Клүчә
16 Бритвин
17 Бузай
18 Булат
19 Воронино
20 Гремячий Ключ
21 Грузинка
22 Дубровка
23 Зур Өтәк
24 Ивановское
25 Ильинское
26 Исәк
27 Иске Шырдан
28 Каратмән
29 Карашәм
30 Кече Ачасыр
31 Кече Кыргуҗа
32 Кече Өтәк
33 Кече Ходяш
34 Кече Шырдан
35 Кири
36 Косякау
37 Красницкий
38 Гөбенә тимер юл станциясе бистәсе
39 Күгәй
40 Күгеш
41 Кызыл Кармыш
42 Кызыл Таң
43 Кызылъяр
44 Луговой
45 Маевка
46 Кече Клүчә
47 Мамадыш-Әкил
48 Мәҗен
49 Мулла Иле
50 Нарат
51 Никольское
52 Яңа Николаевский
53 Яңа Польский
54 Новочувашский
55 Норлат
56 Октябрь поселогы
57 Олы Ачасыр
58 Олы Җәке
59 Олы Карагуҗа
60 Олы Күлбаш
61 Олы Ходяш
62 Олы Шырдан
63 Ореховка
64 Осиново
65 Өтәк
66 Өтәшкә
67 Панау
68 Прибой
69 Протопоповка
70 Раифа
71 Ремплер
72 Рус Әҗәлесе
73 Рус Исламы
74 Рус Наратлысы
75 Рус Танае
76 Рус Кече Кавалы
77 Рязаново
78 Садовый
79 Салатчы
80 Сафоново
81 Светлое Озеро
82 Зөя
83 Селище Говядино
84 Синтәк
85 Соловьевка
86 Татар Әҗәлесе
87 Татар Исламы
88 Татар Наратлысы
89 Татар Танае
90 Тауиле
91 Тәнибәк
92 Түбән Урысбага
93 Уразлы
94 Урман
95 Успенка
96 Үрнәк
97 Үтәнгеш
98 Ходяш тимер юл разъезды бистәсе
99 Чирүчи
100 Югары Урысбага
101 Юынчы
102 Яңа Тура
103 Карамалы Тау
104 Рус Шырданы
105Улитино
106Кече Йорты
107 Бикет
108 Утячики

Икътисады

[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]
Яшел Үзән фанера заводы
Яшел Үзән йөк станциясе

Сәнәгате

[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]

Яшел Үзәндә 14 сәнәгать предприятиесе эшли, аларның продукциясе тышкы экспортка бара. Җитештерүнең иң мөһим юнәлешләре булып суднолар төзелеше, машина төзелеше, агач эшкәртү санала. Шулай ук район территориясендә химик-лаборатор савыт-саба җитештерү дә үсеш алган.

Яшел Үзән районының шәһәр төзүче заводларының берсе - 1898 елда нигез салынган Серго исемендәге Завод (ПозиС). Ул «Техмаш» корпорациясе составына, ул үз чиратында «Ростех» дәүләт корпорациясе структурасына керә. Завод хәрби һәм граждан продукциясен 50гә 50гә чагышәтырмасында җитештерә. 2015 елда производствода 5,3 мең кеше эшләгән, ә керем- 9,9 млрд.сум. булган. 2017 елда завод Татарстан оборона-сәнәгать комплексы предприятиеләре рейтингында бишенче урынны алган.[26][27][28].

Горький исемендәге Яшел Үзән заводы — Россиянең иң эре судно төзү заводларының берсе, ул илнең система барлыкка китерүче предприятиеләре исемлегенә керә. Предприятие эшчәнлегенең төп юнәлеше - эчке һәм тышкы базарларга кораблар төзү, илнең оборона заказын үтәү. 2017 елда заводның чиста табышы 90,5 млн. сум тәшкил иткән, шул рәвешле предприятие шәһәр һәм район бюджетларының 50% ын тәэмин итә. 2018 елдан башлап завод «Ак барс» холдингына керә.[29][30][31]

Яшел Үзән фанер-мебель комбинаты «Камаз» заводы генераль директоры Сергей Когогин һәм аның абыйсы Александр тарафыннан контрольдә тотыла. Җитештерелә торган продукциянең 70% тан артыгы дөнья базарына экспортлана, IKEA белән хезмәттәшлек оештырылган. 2018 елда заводта 1100 кеше эшли, табыш 1,7 млрд.сум тәшкил итә, шул исәптән чиста табыш — 148,9 млн. сум.[32]

2020 елның гыйнвар-сентябрь айларында районда икътисадый эшчәнлекнең чиста төрләре буенча 30 млрд. 252,5 млн. сумлык үзе җитештергән товарлар озаткан.[33]

Авыл хуҗалыгы

[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]

Районда язгы һәм көзге бодай, көзге арыш, арпа, солы, бәрәңге, яшелчә игелә. Терлекчелекнең төп тармаклары - сөт-ит терлекчелеге, кошчылык, умартачылык. Төп авыл хуҗалыгы инвесторлары: «Кызыл Шәрык Агро» һәм «Ак Барс Холдинг». Районда «Майский» агрокомбинаты, «Казан» кошчылык фабрикасы, Яшел Үзән сөт комбинаты һәм башка авыл хуҗалыгы компанияләре эшли.

Яшел Үзән сөт комбинаты «Россиянең иң эре 100 сөт компаниясе» рейтингына керә һәм Татарстанда оештырылган беренче көннәреннән үк балалар өчен сөт ризыкларын сертификатлаштырган бердәнбер җитештерүче булып тора. 2019 елда комбинат 89 000 тонна продукция җитештергән, керем 5,5 млрд. сум тәшкил иткән, ә төрле дәрәҗәдәге бюджетларга 251,2 млн. сум акча түләнгән.[34][35][36]

XX гасыр уртасыннан районда 32 га мәйданлы «Майский» теплица агрокомплексы эшли, предприятие ел саен 42 000 тонна яшелчә җитештерә. 2013 елда компания хезмәткәрләр өчен үз торак комплексын төзи башлаган. 2018 елга төзелешкә генә дә инвестицияләр күләме 614 млн. сум тәшкил иткән. 2019 елга ике тулай торак һәм 650 кеше яши торган өч күпфатирлы биш катлы йорт тапшырылган. Предприятие даими рәвештә балалар һәм дини хәйриячелек эшендә катнаша, 2018 елда мохтаҗларга ярдәм итүгә 15,1 млн.сум җибәрелгән.[37].

2020 елның беренче яртысында районның авыл хуҗалыгының гомум продукциясе 4 млрд 182 млн сум тәшкил иткән[33].

Инвестицион потенциал

[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]

2016 елда Яшел Үзән чикләрендә шул исемдәге сәнәгать паркы булдырылган. 100 га мәйданлы участок Казанга якын.[38][39] 2019 елда паркның резидентлары булып Ozon һәм Wildberries бүленеш үзәге торган. Ozon проектка якынча 2 млрд сум инвестицияли, аның проекты буенча якынча 1000 эш урыны барлыкка киләчәк. Wildberries инвестицияләре 4000гә якын эш урыны булдырып 5,5 млрд. сумга бәяләнә. 2020 елга паркның барлык межаланган участоклары резидентлар белән мәшгуль, алар арасында ике «Промэнерго» проекты һәм X5 Retail Group бүленеш үзәге файдалануга тапшырылган. Парк резидентларына Яшел Үзән ТОСЭР преференцияләре дә кагыла.[40][41][42]

Шәһәр 2017 елда ТОСЭР (алгарышлы үсеш территориясе) статусын ала. Резидентның керү бусагасы төбәкнекеннән ике тапкыр диярлек кимрәк - 2,5 млн сум, 20 яңа эш урыны (беренче елга — 10), ун еллык инвестицияләрнең гомуми күләме 10 млн.-нан да ким булмаган күләмдә була, шул рәвешле, ТОСЭР җитәкчелеге 2027 елга кадәр 7,7 млрд. сумнан да ким булмаган күләмдә инвистицияләр җәлеп итәргә планлаштыра, ә резидентлар 2000дән артык эш урыны булдырырга тиеш була. 2020 елның июнь аена Яшел Үзәндә 12 резидент исәпләнә, ә җәлеп ителгән инвестицияләр күләме 1,2 млрд.сум тәшкил итә. ТОСЭРга 220 га Свияжск мультимодаль үзәге дә керә, аның төзелешенә федераль бюджеттан 7 млрд. сум җәлеп ителгән. Муниципаль хакимиятләр хәзерге вакытта мәйданчыкка резидентлар эзли.[42][43][44][45]

Гыйнвар-июнь айларында районның төп капиталына кертелгән инвестицияләрнең гомуми күләме, бюджет акчаларын исәпкә алмыйча, 4 млрд 11 млн сум тәшкил иткән.[33].

Торак фонды

[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]

2005 елда Россия вице-премьеры Марат Хөснуллин «Яшел Үзән» яңа микрорайонын үстерү концепциясен тәкъдим иткән. Аны «шәһәр читендәге клуб» коттедж бистәсе төзелешеннән гамәлгә ашыра башлыйлар, тик Хөснуллин Мәскәүгә киткәннән соң төзелеш эшләре туктатыла. 2007 елда әлеге концепциягә алмашка «Зур Яшел Үзән» проекты килә, әмма аны гамәлгә ашыруга 2019 елда гына керешелә. Проект 4,2 меңнән артык гектар территориядә Яшел Үзәннән алып Казанга кадәр 4 млн. кв. м мәйданлы торак йортлар һәм социаль-эшлекле өлкә объектлары комплекслы төзелешен күздә тота. Яшел Үзән районыннан тыш, программага Казан, Васильево шәһәр тибындагы поселогы һәм Әйшә, Новопольский, Октябрь һәм Осиново авыл җирлекләре территорияләре керә. Булачак торак пунктның фаразланган исеме - Зур Яшел Үзән[46][47][48].

Транспорт

[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]
Зөя елга вокзалы
Романов тимер юл күпере

Район территориясе буенча уза торган төп автомобиль трассалары: М7 (Идел) «Мәскәү — Түбән Новгород — Казан — Уфа», Иделне Казан янында автомобиль юлы күпере буенча кисеп үтә, аңа «Р241» «Казан — Буа — Ульяновск» һәм «А295» «Йошкар-Ола — Яшел Үзән — М-7» (Яшел Үзән һәм Волжскны әйләнеп чыгу юлы булган) федераль автомобиль юллары тоташа. Төбәк юллары арасында «Карамалы Тау — Иске Түрлемә» (М-7) һәм «Васильево - А295»не аерып алырга мөмкин. Шәһәр янында Идел аша автомобиль юллары һәм тимер юл күперләре (2011 елда реконструкцияләнгән) һәм паром автокичүе эшли. Яшел Үзән һәм якын-тирәдәге «Казан» халыкара аэропорты арасында ара 70 км.

Тимер юл тармагы Яшел Үзәнне Марий Эл Республикасы белән тоташтыра, станциядән Волжскка электрлаштырылган тармак һәм электрлаштырылмаганы Йошкар-Ола − Яранскка таба китә. Район станцияләре һәм тукталыш пунктлары яки платформалары:

  • Мәскәү-Казан линиясе: Шырдан (т. п.), 746 км (т. п.), Свияжск (ст.), 753 км (т. п.), Идел-Пост, Яшел Үзән (ст.), Атлашкино (М.), 766 км (М.), Васильево (ст.), 771 км (М.), 774 км (М.), Обсерватория (М.).
  • Свияжск — Ульяновск линиясе: 2 км (т.п.), 4 км (т. п.), Хуҗаш (разъезд), Бишбатман (разъезд), 21 км (т. п.), Албаба (ст.), Өтәшкә (т. п.), Гөбенә (т. п.).
  • Яшел Үзән — Йошкар-Ола: Гари (ст.) тармагы.
  • Яшел Үзән — Волжск: Паратск (ст.), Краснозаринский (ст.).

Зөя һәм Идел Каспий, Азов, Кара, Ак һәм Балтыйк диңгезләренә чыгуны тәэмин итә, бу маршрутта йөк судночылыгы үсеш алган. Су транспорты инфраструктурасы күбесенчә йөк причаллары белән тәэмин ителгән. Зөядә елга вокзалы бар, әмма утрауга су юлыу Казаннан гына алып барыла. Кышын боз кичүе эшли.[49][50]

Район турыдан-туры республика башкаласы белән янәшә урнашканлыктан, анда мөһим икътисади объектлар урнашкан һәм район аша халыкара маршрутлар уза, 2007 елда анда автомобиль, тимер юл һәм елга юлларын берләштерүче Свияжск мультимодаль логистик үзәге төзелә башлаган. Беренче чиратта, бәясе 6,5 млрд. сум булганы 2015 елда ачыла, аңа суднолар кабул итү өчен причал стена, керү юллары, 600 кешегә исәпләнгән радиациягә каршы корылма, М-7 трассасы белән автомобиль юлы һәм транспорт чишелеше, «Свияжск» т/ю-станциясен яңарту керә.[51][52].

Экология

[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]
Төп мәкалә: Идел-Кама тыюлыгы

Яшел Үзән районы территориясендә Идел-Кама дәүләт табигать тыюлыгының бер өлеше урнашкан — Ауропада иң эре тыюлыкларның берсе, мәйданы 8000 га, анда 55 төр имезүче, 195 төр кош һәм 30 төр балык яши. Яшел Үзән районына шулай ук изге агачлыклы Раифа тыюлыгы да керә, ул XVII гасырда урман чирмешәренең (мариларның) төп дога кылу урыны булган. Раифа участогы аша Сумка елгасы уза һәм анда 30 га мәйданлы һәм 20 метр тирәнлектәге Раифа күле урнашкан. Тыюлыкта иң зур дендробакча урнашкан, анда Төньяк Америка, Көнбатыш Ароупа һәм Азия үсемлекләренең 400 дән артык төре җыелган.

[53][54][55].

  • Тыюлык юлы
    Тыюлык юлы
  • Ильинская балкасы, көз
    Ильинская балкасы, көз
  • Ильинская балкасы, җәй
    Ильинская балкасы, җәй
  • Идел-Кама тыюлыгы дендрарие
    Идел-Кама тыюлыгы дендрарие

Социаль сфера

[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]
Элеккеге пионерлар йорты

Яшел Үзән районында районара кан тамырлары үзәге, 17 дәвалау-профилактика учреждениесе, 50 фельдшер-акушерлык пункты эшли, аларда 450 дән артык табиб һәм 2800дән артык урта звено медицина хезмәткәре эшли. Район территориясендә «Васильево», «Сосновый Бор», «Дельфин» һәм «Волга» профилакторийлары урнашкан. Октябрьский бистәсендә Казан белән чиктәш җирдә Казан университетының В.П. Энгельгардт исемендәге Астрономия обсерваториясе урнашкан, аның базасында «Казан планетарие» заманча мәгърифәтчелек-күңел ачу комплексы һәм астропарк төзелгән[4].

Мәгариф дәүләт структурасы 52 балалар мәктәпкәчә учреждениесеннән, 58 мәктәптән, бер башлангыч һөнәри уку йортыннан, биш урта һөнәри учреждениедән һәм өч югары уку йортыннан гыйбарәт. Өстәмә белем бирү арасында Яшел Үзән балалар сәнгать һәм музыка мәктәбе, сәнгать мәктәбе, «Ал җилкән» сарае, халык иҗаты һәм тарихи-мәдәни мирас музейлары, ике мәдәният сарае бар. Васильево шәһәр тибындагы бистәсендә иҗат йорты һәм Константин Васильев музее ачылган.[55] Җирле массакүләм мәгълүмат чаралары - «Зеленодольская правда» һәм «Яшел Үзән» район газеталары рус һәм татар телләрендә чыга.

2021 елдан Зөя шәһәре «Император маршрутының» бер өлешенә, Романовлар гаиләсе юлы тарихи-туристик маршрутына керә. Утрау үзе туристларга кызыклы, анда 10дан артык һәйкәл һәм алты музей урнашкан.[56][57]

Искәрмәләр

[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]
  1. ↑ Итоги Всероссийской переписи населения 2020 года (по состоянию на 1 октября 2021 года)
  2. ↑ 2,0 2,1 2,2 Зеленодольский район. Татцентр.ру (2020). 2020-11-08 тикшерелгән.
  3. ↑ 3,0 3,1 Численность населения муниципальных образований Республики Татарстан. ТатарстанСтат (2020). әлеге чыганактан 2021-01-24 архивланды. 2020-11-07 тикшерелгән.
  4. ↑ 4,0 4,1 4,2 4,3 Где точки роста Зеленодольского района в нынешних экономических условиях?. Бизнес Online (2020-10-05). 2020-11-07 тикшерелгән.
  5. ↑ 5,0 5,1 Зеленодольск. 85-летняя история в статусе города. Известия Татарстана (2017-09-08). әлеге чыганактан 2021-01-27 архивланды. 2020-11-07 тикшерелгән.
  6. ↑ 6,0 6,1 Об установлении границ территорий и статусе муниципального образования «Зеленодольский муниципальный район» и муниципальных образований в его составе. АО «Кодекс» (2005-01-31). 2020-11-08 тикшерелгән.
  7. ↑ Флаг Зеленодольского района. Геральдика.ру (2006-12-15). 2020-11-07 тикшерелгән.
  8. ↑ Герб Зеленодольского района. Геральдика.ру (2006-12-15). 2020-11-07 тикшерелгән.
  9. ↑ Зеленодольск - город корабелов. Известия Татарстана (2015-09-11). әлеге чыганактан 2021-01-26 архивланды. 2020-11-07 тикшерелгән.
  10. ↑ Татьяна Васина (2007-12-18). Почему Кабачищи?. Зеленодольск.ру. 2020-11-07 тикшерелгән.
  11. ↑ Лев Жаржевский (2017-03-17). Образование ТАССР: от Татаро-Башкирской республики и штата Идель-Урал к 10 кантонам и 70 районам. Реальное время. әлеге чыганактан 2020-10-22 архивланды. 2020-11-07 тикшерелгән.
  12. ↑ Артём Субботкин (2018-10-0). Остров-град: форпост для взятия Казани, золотая карета от императрицы и святой с волчьей головой. Реальное время. әлеге чыганактан 2021-01-26 архивланды. 2020-11-07 тикшерелгән.
  13. ↑ Александр Буланов (2016-10-22). Остров-град Свияжск вошел в число лучших туристических проектов России и выиграл 1 млн рублей. ProKazan. 2020-11-07 тикшерелгән.
  14. ↑ При Иване Грозном крепость Свияжска превосходила по размерам московский Кремль. ProKazan (2014-05-29). 2020-11-07 тикшерелгән.
  15. ↑ Иван Скрябин, Дмитрий Катаргин (2019-09-13). Зеленодольский транзит: кому разгребать наследство Тыгина?. Бизнес Online. 2020-11-07 тикшерелгән.
  16. ↑ Михаила Афанасьева избрали главой Зеленодольского района. Коммерсантъ (2020-09-23). 2020-11-07 тикшерелгән.
  17. ↑ http://demoscope.ru/weekly/ssp/rus59_reg1.php
  18. ↑ http://demoscope.ru/weekly/ssp/rus70_reg1.php
  19. ↑ http://demoscope.ru/weekly/ssp/rus79_reg1.php
  20. ↑ http://demoscope.ru/weekly/ssp/rus89_reg1.php
  21. ↑ http://demoscope.ru/weekly/ssp/rus02_reg1.php
  22. ↑ архив күчермәсе, archived from the original on 2011-06-27, retrieved 2013-03-06 
  23. ↑ 23,0 23,1 23,2 Мустафин М.Р, Хузеев Р.Г. Всё о Татарстане (Экономико-географический справочник). — Казань, 1994
  24. ↑ 2002 ел сан алу базасы, archived from the original on 2019-07-12, retrieved 2014-01-06 
  25. ↑ 25,00 25,01 25,02 25,03 25,04 25,05 25,06 25,07 25,08 25,09 25,10 25,11 25,12 25,13 25,14 25,15 25,16 25,17 25,18 25,19 25,20 25,21 25,22 25,23 Численность населения муниципальных образований Республики Татарстан на начало 2015 года. әлеге чыганактан 2015-04-17 архивланды. 2015-04-17 тикшерелгән.
  26. ↑ Любовь Шебалова (2016-11-07). Радик Хасанов, POZIS: «Горячие головы говорили: «Сократи людей!» Но куда деть тысячу человек?!». Бизнес Online. 2020-11-07 тикшерелгән.
  27. ↑ Наталья Голубордова (2020-05-05). Радик Хасанов: «Все звонят: «Дай, дай рециркулятор!» Но лампы мы возим из Германии…». Бизнес Online. 2020-11-07 тикшерелгән.
  28. ↑ Тимур Латыпов (2018-05-07). Год большого перелома: топ-50 влиятельных персон оборонной отрасли в Татарстане. Бизнес Online. 2020-11-07 тикшерелгән.
  29. ↑ Тимур Латыпов, Виктор Османов, Регина Шафиева (2018-04-27). Всех корабелов в одни руки: Егоров, Мистахов и Карпов сообразили на троих. Бизнес Online. 2020-11-07 тикшерелгән.
  30. ↑ Тимур Латыпов, Виктор Османов (2015-03-06). Михаил Фридман чуть не устроил заводу им. Горького финансовое кораблекрушение. Бизнес Online. 2020-11-07 тикшерелгән.
  31. ↑ Зеленодольский завод им. Горького возобновил работу в условиях всеобщей изоляции. Бизнес Online (2020-04-06). 2020-11-07 тикшерелгән.
  32. ↑ Наталья Голубордова (2020-05-22). Как Китай и Финляндия, скупающие на корню фанкряж, подорвали семейный бизнес Сергея Когогина. Бизнес Online. 2020-11-07 тикшерелгән.
  33. ↑ 33,0 33,1 33,2 Рейтинг социально-экономического развития муниципальных районов и городских округов Республики Татарстан за январь-сентябрь 2020 года. Министерство экономики Республики Татарстан. Официальный сайт (2020-11-02). әлеге чыганактан 2020-12-06 архивланды. 2020-11-07 тикшерелгән.
  34. ↑ ЗМК выпустил биойогурт для самых маленьких. Бизнес Online (2020-11-02). 2020-11-07 тикшерелгән.
  35. ↑ В рейтинг крупнейших переработчиков молока России вошли все производственные площадки АО «ЗМК». Новости Зеленодольска (2020-10-12). 2020-11-07 тикшерелгән.
  36. ↑ Объемы производства продукции АО «АО Зеленодольский молочноперерабатывающий комбинат» выросли на 14,8%. Dairy News (2019-10-30). 2020-11-07 тикшерелгән.
  37. ↑ Алия Зиганшина. Бизнес Online (2019-02-19). 2020-11-07 тикшерелгән.
  38. ↑ Под Казанью к осени 2018 года построят промпарк с налоговыми льготами. РБК-Татарстан (2018-04-10). 2020-11-07 тикшерелгән.
  39. ↑ О создании промышленной площадки «Зеленодольск» на территории муниципального образования «город Зеленодольск» Зеленодольского муниципального района Республики Татарстан. Зеленодольский муниципальный район. Официальный сайт (2016-09-09). 2020-11-07 тикшерелгән.(үле сылтама)
  40. ↑ Wildberries и Ozon начали строительство в Зеленодольске распределительных центров. Коммерсантъ (2019-11-11). 2020-11-07 тикшерелгән.
  41. ↑ Wildberries планирует открыть технопарк в Зеленодольске. Коммерсантъ (2020-05-26). 2020-11-07 тикшерелгән.
  42. ↑ 42,0 42,1 Промпарк «Зеленодольск»: свободных участков нет. Газета Республика Татарстан (2019-11-19). 2020-11-07 тикшерелгән.
  43. ↑ Иван Скрябин (2020-10-08). Михаил Афанасьев: «Первый и главный вызов – повысить качество жизни людей». Бизнес Online. 2020-11-07 тикшерелгән.
  44. ↑ Ирина Егорова (2020-06-22). «Точки роста» Татарстана: ТОП-5 республиканских ТОСЭР. Kazan First. әлеге чыганактан 2021-01-22 архивланды. 2020-11-07 тикшерелгән.
  45. ↑ О создании территории опережающего социально-экономического развития "Зеленодольск". АО «Кодекс» (2017-12-22). 2020-11-07 тикшерелгән.
  46. ↑ Спасибо Хуснуллину и Сёмину: кто построит «Большой Зеленодольск» на 150 тысяч человек?. Бизнес Online (2020-10-14). 2020-11-08 тикшерелгән.
  47. ↑ Варианты застройки «Большого Зеленодольска» представили замглавы Минстроя РФ. Татар-Информ (2020-09-25). 2020-11-08 тикшерелгән.
  48. ↑ В Минстрое Татарстана обсудили, как может быть реализован проект «Большой Зеленодольск». Реальное время (2020-09-25). әлеге чыганактан 2020-10-31 архивланды. 2020-11-08 тикшерелгән.
  49. ↑ Программа комплексного развития транспортной инфраструктуры муниципального образования город Зеленодольск Республики Татарстан на 2018-2030 годы. Исполнительный комитет Зеленодольского муниципального района Республики Татарстан (2018). әлеге чыганактан 2020-11-27 архивланды. 2020-11-08 тикшерелгән.
  50. ↑ Речной порт запустил ежедневные рейсы из Казани до Свияжска. KazanFirst (2020-05-25). 2020-11-10 тикшерелгән.
  51. ↑ Ксения Долгова, Илья Иванов (2017-02-09). Свияжский мультимодальный центр: готовит условия турецким инвестициям. Татцентр.ру. 2020-11-08 тикшерелгән.
  52. ↑ Инна Серова (2020-06-23). В эту гавань не заходят корабли: новый грузовой порт для Казани «тонет» без инвестора. Реальное время. әлеге чыганактан 2020-11-28 архивланды. 2020-11-08 тикшерелгән.
  53. ↑ Горбатовский
  54. ↑ Фокин
  55. ↑ 55,0 55,1 Глава Зеленодольского района РТ ответил на вопросы читателей «БИЗНЕС Online». Бизнес Online (2020-10-07). 2020-11-08 тикшерелгән.
  56. ↑ Будем брать Казань!. Российская газета (2020-09-09). 2020-11-08 тикшерелгән.
  57. ↑ Для татарстанских туристов со следующего года запускают «Императорский маршрут». Kazan First (2020-11-02). 2020-11-08 тикшерелгән.

Әдәбият

[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]
  • Фокин Д.Н. Приволжье. Большая книга по краеведения. — М: ЭКСМО, 2012. — С. 240. — ISBN 978-5-699-57053-9.
  • Горбатовский В.В. Моя Россия: уникальные маршруты по заповедным местам. — М: АСТ, 2017. — С. 288. — ISBN 978-5-17-099768-8.
Чыганак — https://tt.wikipedia.org/w/index.php?title=Яшел_Үзән_районы&oldid=4403305