Kareliä

Карелия
	Байрак Илтамга
Башкала	Петрозаводск
Халык саны	523 856 (2024)
Нигезләнгән	13 ноябрь 1991
Сәгать кушагы	UTC 03:00
Рәсми тел	рус теле
География
ИҖБ	Россия
Мәйдан	180,520 км²
Координатлар	63.82°N 33°E
	RU-KR
Сәясәт
Хөкүмәт башлыгы	Артур Парфенчиков
Икътисад
Башка мәгълүмат
Ярдәм телефоннары

Kareliä (Kareliä Cömhüriäte) (Karelça: Karjalan Tazavaldu, Urısça: Республика Карелия, Suomiça: Karjalan Tasavalta) Skandinaviädä, Aq Diñgezdä urnaşqan. Kürşeläre: tönyaqta Murmansk ölkäse, könçığışta Arxangelsk ölkäse, könyaqta Leningrad ölkäse, Vologda ölkäse, könbatışta Finländiä.

Tarixı

Borınğı Tarixı

Kareliä territoriäsenda keşe mezolit däverennän yäşi başlağan. Alar balıq totu, awçılıq belän söğellängän. Bezneñ eranıñ 1 meñyıllığı azağında Karel muyıntığı wä Ladoga küleneñ tönyaında karellar, Ladoga wä Onega külläre aralığında vepslar, tönyağraq cirlärdä saamnar yäşägän. K.ga mil. 2 nçe meñyıllıq başlarında slavânnar kilep, igençelek, toz çığaru häm balı totu belän şöğellänä başlağannar. Kareliä territoriäse 9 ğasırdan 12 ğasır başınaça Borınğı Rus däwläte, soñraq Novgorod cömhüriäte qulı astında bulğan.

Yaña Yözläre

18. yözdä Åbo şartnamäse buyınça Kareliä Rusiä İmperiäseneñ sostavına kerä.

Oktäber inqıylabınnan soñ Karellarnıñ Xezmät Kommunı oyıştırıla.

1923. yılda Karel ASSR oyıştırıla. 1940. yıldan anı Karel-Fin SSR dip atílar.

1941.- 1944. yıllarda Kareliä Finlandiä okkupaţiäsendä.

1956 Karel-Fin SSR Karel ASSR isemenä qayta.

Xäzerge Kareliä

1991. 13. Nöyäberendä 'Kareliä Cömhüriäte' oyıştırıla.

Coğrafiäse

Kareliäneñ 85% cirendä urman üsä. Kareliädä 27,000 yılğa häm 60,000 kül. Alarnıñ iñ zur: Ladoga häm Onega (Suomiçä: Ääninen) külläre.

Demografiäse

Millätläre

Karellar (11%), Urıslar (73%). Başqa Fin xalıqları: Vepslar, Laponlar, Finnar. Başqalar — böten SSSRdan kilgän törle millätle keşelär.

Telläre

Räsmi telläre

Kareliädä 1 yä 2 räsmi tele: Bernçese — Urıs. İkençese — Karel yäisä Finça. 1940.qa qädär Karel tele räsmi tele bulğan, 1956.dan Fin tele Karellarnıñ räsmi häm ädäbi tele dip sanılğan, Karellarnıñ üz tele räsmi bulmağan. Soñğı yıllarda Kareliädä Rus tele räsmi dip sanıla. Karel häm Fin tele Latin älifbasın qullanıla.

Başqa telläre

Kareliädä Veps, Saami tellär taralğan. Alar Karel häm Suomi tellärenä bik oxşaş.

Dinnäre

Räsmi dine yuq.

Karellar: Pravoslavie, Xristianlıq qädär dini elementlari dä saqlanğan.

Ruslar: Pravoslavie, Ateistlar da bik küp.

Başqalar: Katolitsizm, Lüteran Xristianlığı, İslam, Yähüd dine

Säyäsäte

Karel tele Latin älifbasını qullanıla. Ämmä xäzerge Duma qanunnarı bu älifba qarşı. Şuña kürä xäzergä Karel telen yazuı räsmi tügel, läkin xalıqta ul kiñ qullanıla.

Administrativ Bülüe

Kareliägä 15 rayon (rajon) häm 1 Moxtar Volost kerä.

Aunuse rajon (Олонецкий район)
Belomorski rajon (Беломорский район)
Kalevala rajon (Калевальский район)
Karhumäe rajon (Медвежьегорский район)
Kemi rajon (Кемский район)
Kontupohja rajon (Кондопожский район)
Lahdenpohja rajon (Лахденпохский район)
Louhi rajon (Лоухский район)
Mujejärvi rajon (Муезерский район)
Pitkäranta rajon (Питкярантский район)
Prääsä rajon (Пряжинский район)
Puudosi rajon (Пудожский район)
Segeža rajon (Сегежский район)
Suojärvi rajon (Суоярвский район)
Äänisranna rajon (Прионежский район)
Veps Moxtar Volost

İqtisadı

Kareliädä 50 kiräkle mineral tabılalar. Kareliäneñ ağaç küläme — 807 million m³.

Mädäniäte

Räsäyneñ ruxıy üzägennän berse — Valaam monastıre Kareliädä, Ladoga külen Valaam utırawında urnaşqan.

Däwlät gimnı

Gimnnıñ köyen Aleksandr Beloborodov karel häm fin xalıqlarınıñ "Karjalan kunnailla" (Karyala tawlarında) cırına nigezlänep yazğan. Karelça tekstı İvan Kostinnıqı, urıs telenä Armas Mişin tärcemä itkän. Gimnnarnı başqaru waqıtı çiklängän çaralarda ikençe kuplet dürtyullığın töşerep qaldıralar, ä quşımtaları barısı da uynala häm cırlana.

Karel telendä	Fin telendä	Tärcemäse
Kodirandu — Karjalu! Igäine kaunis meijän mua. Heimokanzat yhteh suat, Karjalu! 1. Tuo kuunnelkua järvet dai mečät, suot Kui sydämeh oma mua pajuo tuou. Se mäin piälpäi selvembi nähtä voi — Vie parembi kaikkii mua meijän roih. Kodirandu — Karjalu! Ozan kel elä igä kai. Ryndähis meijän yksi vai — Karjalu! 2. Tiä runoloin rohkiembat poijat vie Kai eletäh salolois, järvien ies. Pajo lennä, kandeleh helkieh lyö, Kiitä Karjalua kaikkie muadu myö. Kodirandu — Karjalu! Runot dai pajot elos piet. Nägyy tiä päivännouzu vies, Karjalu! Päiväzen nouzu nägyy vies, Karjalu!	Kotimaamme Karjala! Ikivanha kaunis maa. Veljeskansat yhteen saa Karjala! Nuo järvet ja vaarat ja hongikot - ne huomisen kutsua kuunnelkoot! Seisoin vaaran harjalla paljain päin ja suljin syliini mitä näin. Kotimaamme Karjala! Ikivanha laulumaa. Työllään etsii kunniaa Karjala! Ne urhot ja sankarit laulujen - ne asuvat täällä entiselleen. Soita, soma kantele, jatku, työ! Soi, laulu, sydämen liekki, lyö. Kotimaamme Karjala! Rahvas rehti, ahkera töin ja lauluin ikuistaa Karjala! Töin ja lauluin ylistää Karjala!	Tuğan yağım — Karyala! Borınğı Watan-Ana. Ber ğailägä tuplana — Karyala! Cırlasın tayğa, yañğırasın küllär! Qäderle miña bu güzäl cirlär. Menäm biekkä, taw-qıyalarğa — Sine, tuğan yaq, cırda danlarğa. Tuğan yağım — Karyala! Ğömerlek yazmış miña. Yäşä, il, ğasırlarda, Karyala! Borınğılıqtan küçep zamanğa, Yäşi batırlar taw-urmannarda. Kantele qılı ğorur çıñlasın, Möqätdäs karel ciren xaqlasın! Karyala — tuğan yağım! Run-riwayät moñnarım. Cır häm xezmät uçağım, Karyala! Küräm nurlı tañnarıñ, Karyala!