Меру

Меру
	Меру
Урын	Sāgara[d]
	Меру Викиҗыентыкта

Ме́ру (Санскрит телендә: मेरु), яки Сумеру («алкышлы Меру») — Һинд дине һәм Буддачылык космологиясендә изге тау, анда ул барлык материаль Галәмнәрнең үзәге буларак карала. Брахманың һәм башка дэвларның сыену урыны булып санала. Пураналарда аның биеклеге 80 000 йоджана дип тасвирлана (1 106 000 км, бу үлчәме буенча Кояш диаметрына якын — 1 392 000 км, — бу якынча Җирдән Айга кадәр уртача арадан артык) һәм ул Җирдә континентларның берсендә Джамбудвипада урнашкан дип әйтелә. Һинд дине гыйбадәтханәләре, шул исәптән Камбоджада Ангкор-Ват Меру, Кайлас яки Мандара тавының символик чагылышы буларак төзелгән.^[1].

Һинд дине космологиясендә Меру

Һинд дине традициясендә Галәм еш лотос формасында сурәтләнә, аның үзәгендә Меру калкып тора – түбәсендә барлык дэвларның башы булган Индраның җәннәте урнашкан тау. Һинд дине космологиясендә изге Меру тавы Галәм үзәгендә урнашкан. Кайберәүләр аны Җирнең төньяк котыпының нәкъ үзәгенә урнаштыралар. Пураналар буенча Меру тавы башында ведик дэвалар тора. Кайбер Һинд дине чыганакларында Меру су басу вакытында сакланып калган һәм судан калкып торган 16 Һималай түбәләренең берсе булып искә алына. Һималай түбәләренең хәзерге исемнәре арасында шулай ук Меру түбәсе бар, әмма Һинд дине тарафдарлары аңлавында иң изге булып Кайлаш тавы тора, ул Шиваның мәңге сыену урыны булып санала. Практик рәвештә барлык беренче чыганакларда Меру тавы ерак төньякта урнаштырыла. Антик традициядә җир төньякка күтәрелгән дигән караш киң таралган булган. Борынгы Һиндлеләр, Иранлылар һәм Скифларда барлык бөек елгалар изге төньяк таулардан ага дигән караш булган. Төньяк океаны яры буенча көнбатыштан көнчыгышка таба сузылган биек төньяк таулар турында караш, шулай ук Римда 1490 елда нәшер ителгән Птолемейның «География»сенә картада чагылган. Бу караш XVI гасырга кадәр таралган булган.

«Һиндстан буенча өйрәнүләр» хезмәтендә мәшһүр урта гасыр фарсы энциклопедисты Әл-Бируни Меру тавына «двипалар һәм диңгезләр үзәге һәм аларның берсе Джамбудвипаның үзәге» буларак ишарә итә. Брахмагупта шулай дип әйтә: Җир һәм Меру тавы тасвирламасы турында кешеләрнең, аеруча Пураналар һәм дини закон буенча китаплар өйрәнүчеләрнең Җир һәм Меру тавы тасвирламасы турында әйтүләре күптөрле. Кайберәүләр бу тауны Җир өслегеннән бик югарыга калкып тора торган дип тасвирлыйлар; янәсе ул Төньяк котып астында урнашкан һәм йолдызлар шул тау астында әйләнеп йөриләр, шулай итеп таң ату һәм Кояш бату аннан бәйле, һәм ул Меру диеп бу аның хөкемендә булганга күрә бары тик аның түбәсе үзенең куәтенә күрә Җиргә Кояшны һәм Айны ача алганга күрә шулай атала, аның яшәүче Дэваларның көне алты Җир ае һәм төне шулай ук алты ай дәвам итә.

«Махабхарата»да Меруның тасвирламасы

«Махабхарата»да Меру — ул күккә кадәр түбәләр белән тау иле, анда баш түбә ул Мандара тавы. «Махабхарата»да Һималайлар артында ятучы җирләр тасвирлана: Тибет һәм Памир сыртлары, Урта Азия сахралары, үтеп булмаслык урманнар, поляр өлкәләр һәм хәрәкәтләнми торган Тимерказык йолдызы, калыкмый һәм батмый торган, әмма горизонталь яссылыкта әйләнеп бер әйләнешен 24 сәгатьтә тәмамлый торган йолдызлар, Зур Җидегән югары торган йолдызлыгы, елына бер генә мәртәбә калка торган Кояш, поляр балку, озак караңгылык өлкәсе һ.б. күренешләр турында әйтелә. Бу өлкәнең кырыенда Меру тавы калкып тора дип әйтелә, аның төньяк авышлыгы Сөт диңгезе яры булып тора. «Махабхарата»да шулай дип әйтелә: {{цитата|Төньяк якта балкып куәтле Меру тора, аның бөек өлешкә катнашы бар; анда Брахма сыену урыны, биредә барлык хәрәкәтләнүчене һәм хәрәкәтләнмәүчене барлыкка китергән барлык мәхлукатларның җаны Праджапати… Бөек Меру, гөнаһсыз, алкышлы сыену урыны. Биредә Васиштха җитәкчелегендә (Зур Җидегән) йозлыгы җиде илаһи риши офык астына төшә һәм янә калка.

Меру тирәли барлык яктырткычлар әйләнә. Аның өстендә хәрәкәтләнмәгән килеш Тимерказык йолдызы, ә аның тирәли Зур Җидегән, Кассиопея һәм Үгез көтүче әйләнә ясыйлар, биредә ярты ел — көн, ярты ел — төн, бер төн һәм бер көн бергә елга тигез. Сөт диңгезенең төньягында Швета-двипа («Нурлы Ак утрау») исеме астында мәгълүм зур утрау бар. ^[2]

Бу ил “мәңге бәхет иле”, “кабилә авырулар да, картаю зәгыйфьлеге дә белми”, “бөтен җирдә антилопалар һәм кошлар төркемнәре”, “анда китеп, бу дөньяга бүтән килмиләр”. Бу – “Сайланганнар Җире”, “Изгеләр Җире”, “Алкышлылар Җире”. Күбрәк тәфсиллеләр соңрак Шамбала тасвирламасына бик охшаш. Ул ерак төньяк өлкәдә, биек Меру түбәләрендә һәм аның авышлыкларында Сөт төньяк океаны ярларында урнашкан. Бу илгә бары тик кайбер данлыклы каһарманнар яки иң акыллы ришилар менә ала. Алар анда могъҗизалы рәвештә яки Илаһи кушу буенча бары тик изге Гаруда кошы канатларында бара ала. Бу мәңге бәхет иле, ул явызлык өстеннән югары калкып тора. Монда салкын да, эссе дә түгел. Агачлыклар һәм урманнар белән капланган җир мул итеп җимеш бирә, бөтен җирдә антилопалар һәм кош төркемнәре, бөтен җирдә чәчәкләрнең хуш исе. Биредә явыз, хиссез һәм законсыз кеше яшәми. Биредә сугышлар һәм бәрелешләр булырга мөмкин түгел. Бу илнең барлык кешеләре үзара тигез, бәла һәм сагыш белмиләр; тормышның барлык алкышлары белән ләззәтләнәләр.^[3].

Меруның Пураналарда тасвирламасы

Пураник космологиядә, Меру тирәли барлык яктырткычлар әйләнә, ә аның түбәсендә бөтен көчкә ия Индра һәм Брахма кебек Дэвалар яши. Шул ук вакытта Индралока — баш ведик дэваның Индраның сыену урыны Меруның иң түбәсендә урнашкан. Анда Индраның бик матур сарае урнашкан, аның бакчасында сома үсемлеге үсә, аннан изге үлемсезлек эчемлеге эшләнә. «Матсья-пурана»да шулай дип әйтелгән:

Ул алтыннан һәм караңгылатучы төтенсез ялкын кебек балкып тора. Аның дүрт ягы дүрт төрле төскә ия. Аның көнчыгыш ягының төсе брахманнарның төсе сыман ак; төньяк ягының төсе — кшатрийларның төсе кебек кызыл; көньяк якның төсе — вайшьяларның төсе кебек сары; көнбатыш якның төсе — шудраларның төсе кебек кара. Аның биеклеге 86 000 йоджана, шуларның 16 000-е җирдә урнашкан. Аның дүрт ягының һәр кабыргасы 34 000 йоджана. Бу тауда төче сулы елгалар һәм бик матур алтын йортлар бар, аларда төрле рухи мәхлукатлар яши: дэвалар җырчылары гандхарвалар һәм аларның сөяркәләре апсаралар белән, шулай ук асуралар, дайтьялар һәм ракшаслар яши. Тау тирәли Манаса сусаклагычы уранашкан, ә бу су саклагычы тирәли дүрт яктан локапалалар яши, ә алар дөньяның һәм аның яшәүчеләрнең саклаучылары. Меру тавының җиде төене ягъни зур тавы бар, аларның атамалары Махендра, Малайя, Сахья, Шуктибам, Рикшабам, Виндхья, Париятра. Ә кечкенә таулар шулкадәр күп ки, аларны санап та булмый; бу кешеләр яши торган таулар булып тора да инде. Меру тирәли зур тауларга килсә, аларның санына болар керә: мәңге карлар белән капланган Химавант, анда ракшаслар, пишачлар һәм якшлар яши; Хемакута — алтыннан, анда гандхарвлар яши.

Һинд диненең иң абруйлы Пураналарның берсендә «Вишну-пурана»да фәлсәфә, космология һәм дини тәгълимат турында күп мәгълүмат бар, Меру тавы турында шулай дип әйтелә:

бөек Атманлы дөнья йомыркасының эчке сүрүе Меру тавы, ә тышкы сүрүе – таулар булган; яралгы яны сулары океаннардан гыйбарәт. Бу йомыркада, я брахман, таулар, континентлар, океаннар, планеталар, дөньялар, дэвалар, асуралар һәм кешеләр булган. Тышкы яктан йомырка су, ут, һава, пространство һәм шулай ук беренчел элементлар чыганагы, ун сыйфатлы һәм бөек барлыкка китерү принциплы беренчел элементлар белән капланган.
Брахманың йомыркасы эчендә бөтен Галәм һәм ул берничә дөньядан яки локадан тора. Барлык локалар өч төп төркемгә берләшә: югары локалар, урта локалар (шунда җир карый) һәм тәмугъ локалары. Иң өске локалар төрле дэвалар яши торган иң югары яки җәннәт дөньяларыннан тора. Бөтен дөньяларның үзәге — Меру тавы, ул иң биек җәннәт локалардан өстә тора. Алар астында җиде концентрик утрау-континент урнашкан. Аларның үзәге булып түгәрәк һәм яссы җир Джамбудвипа тора. Плакша (яки Гомедака) исеме астында икенче континентны бәрәңге балы (шикәр камышы суы) диңгезе юа. Өченче континент Шалмала тирәли Сура хәмер диңгезе. Куша дип аталган дүртенче континент тирәли Сарпис чистартылган май диңгезе. Краунчха исемле бишенче континентын — оеган сөт диңгезе Дадхи юа. Алтынчы континент Шветадвипаны Кшира сөт диңгезе юа. Җиденче континент Пушкара тирәли гаять зур чиста су диңгезе Джала. Бу диңгез иң биек таулар Локалока җире белән чиктәш, ул күренә торган дөньяны караңгылык дөньясыннан аера. Локалока таулары артында мәңге төн зонасы, ә шуннан ары – дөнья йомыркасы кабыгы.

Дөнья йомыркасының шундый схемасы пураник язмалар өчен дә, эпос өчен дә, Упанишадалар өчен дә уртак булып тора . Әмма төрле дөньяларның саны һәм исемнәре төрле итеп бирелә.^[4]. «Ваю-пурана»да рассказывает, что после падения океанның күктән Меру тавына төшүеннән соң су дүрт агымга бүленгән һәм дүрт диңгез барлыкка китергән дип әйтелә: көнчыгышта Арунода, көнбатышта Силода (Шитода), төньякта Махабхадра һәм көньякта Манаса.^[5].

Һинд дине риваятьләрендә Меру тавы

Һинд дине риваятьләрендә Меру тавының искә алынулары күп. Аларның иң мәшһүр булганнары аста китерелә.

Ганга барлыкка килү тарихы

«Бхагавата-пурана»да Ганга елгасының барлыкка килүенең бер юрамасы тасвирлана һәм Ганга Галәмнең иң югары ноктасыннан төрле планеталарга төшә икәне аңлатыла. Бер юлы Бали махарадж яджна башкарганда, аңа Вамана кыяфәтендә Вишну килгән һәм аннан өч адым җир сораган. Аның соравы канәгатьләндергән булгач, Вамана ике адым белән барлык өч планетасын (локаны) узган һәм баш бармагы белән Галәм тышын тишкән. Сәбәп океаныннан берничә тамчы су тышта тишем аша аккан Шиваның башына төшкән һәм анда мең юга калган. Бу су тамчылары нәкъ менә изге Гангасы булып тора. Ул башта Дхрувалока (Тимерказык йолдызы) буйлап ага һәм аны чистарта, шуннан соң Дхурвалока астында планеталарда яшәүче җиде бөек затем она омывает планеты семи великих риши (Маричи, Васиштха, Атри һ.б.) планеталарын юа, ә аннан соң миллиард күк Галәм кораблары аның суларына дэвлар юллары буенча алып баралар – башта Айга (Чандралокага), ә аннан соң Меру тавы башында Брахма сыену урынна алып бара дип әйтелә. Биредә ул дүрт агымга бүленә — Сита, Алакананда, Чакшу һәм Бхадра, — алар Меру авышлыкларыннан төшә һәм уртанчы дәрәҗә планеталарына җитә, ул планеталарның берсе булып Җир тора. Һималай түбәләреннән алар аска агалар, Харидвар аша агалар һәм юлларында бөтен нәрсәне чистартып Һиндстан үзәннәре буйлап агалар.

Дэвларның һәм асурларның Сөт океаныннан май язу

«Махабхарата»да Мандара дип аталган Меруның баш түбәсендә, Брахма җитәкчелеге астында дэвалар мәңгелек эчемлеген барлыкка китерү турында хикәя сөйләнә. Дэвлар Мандараның түбәсен океаннан май язу өчен болгаткыч буларак кулланганнар, нәтиҗәдә амрита барлыкка килгән:

… һәм амританы алу өчен суны язарга керешкәннәр. Дэвлар һәм асурлар океанны Мандара ярдәмендә язганда, куркынчы болытлар шаулавына охшаш бөек тавыш чыккан. Анда бөек тау белән сытылган төрле су яшәүчеләре тозлы суда үлемгә дучар булганнар. Варуна дөньясыннан төрле мәхлукатлар. Һәм шулай ук дөньяның аскы өлкәләре яшәүчеләрен үлемгә шул тау, җир таянычы китергән. Ул әйләнгәндә, кошлар яши торган зур агачлар бер-берсе белән бәрелешеп тау түбәсеннән төшкән. Һәм алар ышкылуыннан барлыкка килгән ут, зәңгәр болыт сыман яшеннәр белән минут саен янып Мандара тавын чолгап алган. Ул анда булган филләрне һәм арсланнарны яндырган. Шулай ук төрле башка хайваннар да үлемгә дучар булган. Шуннан соң үлемсезләрдән иң яхшысы Индра болытлардан туган су белән шул яндыручы утны бөтен җирдә сүндергән. Шуннан соң океан суларына гаять зур агачлардан төрле бүлентеләр һәм күп үлән сулары аккан. Нәкъ менә үлемсезлек көченә ия суларны эчүдән һәм шулай ук алтын агудан дэвлар үлемсезлеккә ирешкән.^[6]

.

Меру, Ваю һәм Ланка

Риваятьләрдә Меру тавы һәм җил Илаһы Ваю яхшы дуслар булган дип тасвирлана. Берьюлы ведик олы фикер иясе Нарада Ваюны Меру тавына өреп көчен күрсәтергә ризалаштырган. Ваю ел буена бар көченнән өргән, әмма Меруга ярдәмгә канатлары белән саклап Гаруда килгән. Әмма бер ел узгачОднако по прошествии одного года Гаруда берникадәр вакыт ял итәргә карар кылган. Моның нәтиҗәсендә тау түбәсе океанга төшкән һәм Шри-Ланка тавына әверелгән.

Меру, Агастья һәм Виндхья таулары

Башка киң мәгълүм риваять Кояшның көн саен Меру тавын әйләнеп йөрүе һәм Ведик риши Агастья белән бәйле: Берьюлы Төньяк Һиндстанны һәм Көньяк Һиндстанны бүлә торган Виндхья таулары үсә башлаган һәм хәрәкәтендә Кояшка комачаулаган дәрәҗәгә кадәр үскән. Шуның белән алар бик каты горурланган һәм Кояш Илаһы Сурьядан көн саен ул Меру тавы (ул күпләр фикере буенча Төньяк Котыпта урнашкан) тирәли йөргән кебек әйләнеп йөрергә таләп иткәннәр. Шулай итеп Виндхьяны акылга өйрәтергә ихтыяҗ чыккан һәм шул миссия өчен Агастья сайланган булган. Агастья төньяктан көньякка сәяхәт итә башлаган һәм юлында уза алмаслык Виндхья тауларына юлыккан. Ул тау сыртыннан аңа Көньяк Һиндстанга күчәргә мөмкинчелек бирергә сораган. Мәшһүр риши Агастьяга ихтирамнан Виндхья таулары аңа баш игән һәм олы фикер иясе һәм аның гаиләсенә көньякка күчәргә рөхсәт иткәннәр. Алар шулай ук Агастья Төньяк Һиндстанга кайтканчы үсмәскә вәгъдә иткән. Агастья шулай да, мәңгегә көньякта яши башлаган һәм үз сүзенә тугъры Виндхья таулары беркайчан да үлчәмдә зураймаганнар. Шулай итеп Агастья хәйләкәрлеге белән көч белән ирешеп булмаганга ирешә алган.

Буддачылык космологиясендә Меру

Буддачылык космологиясендә җир яссы булып күрсәтелә, аның үзәгендә Меру яки Сумеру тавы урнашкан. Буддачылык мандалаларында аны шулай ук үзәктә дүрт зур двипа тирәсендә сурәтлиләр, ә алар артында — сигез кече двипа. Гора Сумеру тавы, Буддачылык космологиясе буенча дүрт асыл бизәнеш әйбереннән тора, атап ук әйткәндә бөтен көнчыгыш як көмештән тора, көньяк ягы лазуриттан, көнбатыш ягы якуттан, төньяк ягы алтыннан. Моңа туры китерерлек итеп мандалада эшләнүче һәм Сумеру тавын күрсәтергә тиеш күтәрелүнең дүрт ягы буенча ламалар аерым кисәк көмеш, ляпис, лазурит, якут һәм алтын куялар.^[7].

Меруның төрле халык дини ышануларында аналоглары

Охшаш ышанулар Алтай халыкларында да бар, анда Меру тавының аналогы булып может служить гора Белуха тавы тора, элек ул алтайлыларда Уч-сумеру дип аталган. Төрле халыкларның дини ышануларында баш Илаһлар яшәгән якында урнашкан тауларның күп аналогик мисалларына табарга була. грек мифологиясендә андый тау булып Олимп торган, зәрдөштлектә — Дамаванд, ә синтоизмда — Фудзи, иудаизме һәм христианлыкта — Арарат һәм Синай тавы, ә Иранлыларда ул Хара тавы. Харадан башка барлык күрсәтелгән тауларның урнашу урыны төгәл билгеле, Меру һәм Хара тауларына килгәндә, бу тауларда ерак төньякта урнашкан «котып тавы» турында сүз алып барыла. Хара тавының һәм Һинд Меру тавының тәңгәллеге турында нәтиҗә Иран һәм Һинд чыганаклары чагыштырмача анализы һәм табылган язма документлары нигезендә ясала, аларда Хара тавының Иран атамасы Һинд Меру билгеләү өчен кулланыла. Бу Меру һәм Хара турында карашлар борынгы арийларга карый, алар мөгаен Көнчыгыш Европада Кара диңгездән Уралга кадәр яшәгән һәм төньяк яшәүчеләре белән контактта булган. Галимнәр тарафыннан ясалган гипотеза буенча, арийлардан төньяк җирләр турында мәгълүмат Иранлыларга һәм Һиндстан яшәүчеләренә килгән, ә Һиндстаннан килеп чыгу теориясе буенча (анда Һинд субконтинент арийларның ватаны буларак карала), арийларның белеме көнбатышка һәм Һиндстаннан төньякка таралган. Һинд диненең дини традициясендә элек арий Ведик мәдәнияте Евразиядә генә түгел, ә бөтен дөньяда булган. Скифлар ышанулары буенча Меру төньякта караңгылык һәм кар өлкәсендә, «йолдызлар, Ай һәм Кояш» әйләнгән урында урнашкан. Күп миф һәм әкиятләрдә гомуми сюжет булып изге таулар артында әкият сыену урыны тора, шулай аталган «алкышлылар иле», ул Сөт диңгезе Төньяк Боз океаны - ярында Меруның төньяк авышлыгында урнашкан.

Меру һәм арктик гипотеза

«Арийларның арктик килеп чыгуы теориясе» барлыкка китерүчеләрнең берсе Һиндстанның мәшһүр сәяси эшлеклесе Бал Гангадхар Тилак (1856—1920) булган. Аның Его книга «Ведаларда арктик Ватан» китабы хәзерге заманга кадәр еш цитаталанган булып тора. Аның теориясе буенча бозлыкларга кадәр Согласно его теории, в доледниковый период климат арктик районнарның климаты җылы һәм кеше яшәве өчен уңайлы булган. Регионның климатында алкышлы булмаган үзгәрүләр булу белән арийлар көньякка Һиндстанга күчкән. Хәзерге заман фәне туплаган мәгълүмат бу гипотезаны инкарь итә һәм борынгы Арийларның элекке Ватаны Көньяк Уралда булу турында теориянең тарафдарлары күбрәк.

Шулай ук карарга мөмкин

Җир уртасы (мифология)

Искәрмәләр

↑ Дубянский А. М. Храм индуистский // Индуизм. Джайнизм. Сикхизм / Под общ.ред. М. Ф. Альбедиль и А. М. Дубянского. — М.: Республика, 1996. — С. 442—445. — 576 с. — ISBN 5-250-02557-9.
↑ Бонград-Левин Г.М., Грантовский Э.А. От Скифии до Индии. Древние арии: мифы и история. — СПб., 2001. — С. 45.
↑ Бонград-Левин Г. М., Грантовский Э. А. От Скифии до Индии. Древние Арии: мифы и история. — СПб., 2001 г.
↑ Вишну-Пурана (пер. с санскрита), кн. 1. Изд. СПб.: Издательство ОВК., 1995 г.
↑ Манасаровар // Брокгауз һәм Ефрон энциклопедик сүзлеге: 86 томда (82 том һәм 4 өстәмә). Санкт-Петербург: 1890—1907.
↑ Махабхарата. Кн. 1. Адипарва. М.-Л., 1950 г., стр. 78.
↑ А. М. Позднеев. Очерки быта буддийских монастырей и буддийского духовенства в Монголии и в связи с отношениями сего последнего к народу. Элиста. 1993 г.

Сылтамалар

Описание горы Меру и Джамбудвипы в «Бхагавата-пуране»

[1] Дубянский А. М. Храм индуистский // Индуизм. Джайнизм. Сикхизм / Под общ.ред. М. Ф. Альбедиль и А. М. Дубянского. — М.: Республика, 1996. — С. 442—445. — 576 с. — ISBN 5-250-02557-9.

[2] Бонград-Левин Г.М., Грантовский Э.А. От Скифии до Индии. Древние арии: мифы и история. — СПб., 2001. — С. 45.

[3] Бонград-Левин Г. М., Грантовский Э. А. От Скифии до Индии. Древние Арии: мифы и история. — СПб., 2001 г.

[4] Вишну-Пурана (пер. с санскрита), кн. 1. Изд. СПб.: Издательство ОВК., 1995 г.

[5] Манасаровар // Брокгауз һәм Ефрон энциклопедик сүзлеге: 86 томда (82 том һәм 4 өстәмә). Санкт-Петербург: 1890—1907.

[6] Махабхарата. Кн. 1. Адипарва. М.-Л., 1950 г., стр. 78.

[7] А. М. Позднеев. Очерки быта буддийских монастырей и буддийского духовенства в Монголии и в связи с отношениями сего последнего к народу. Элиста. 1993 г.

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]