Ахал вилаяте
| Ахал вилаяте | |
| төрекм. Ahal welaýaty | |
| Нигезләнү датасы | 14 декабрь 1992 |
|---|---|
 | |
| Рәсми исем | Ahal welaýaty |
| Дәүләт |
 Төрекмәнстан |
| Башкала | Әнәү |
| Административ-территориаль берәмлек | Төрекмәнстан |
| Сәгать поясы | UTC 05:00 |
| Геомәгълүматлар | Data:Turkmenistan/Ahal.map |
| Хөкүмәт башлыгы | Сәрдар Бәрдемөхәммәдов |
| Халык саны | 939 700 (2005) |
| Нәрсә белән чиктәш | Ташугыз вилаяте, Балкан вилаяте, Ашкабад, Ләбап вилаяте, Мары вилаяте, Төньяк Хөрәсән, Рәзави-Хөрәсән һәм Герат[d] |
| Кулланылган тел | Çağatay tele |
| Мәйдан | 97 160 км² |
 | |
| Җирле телефон коды | 13 |
| Номер тамгасы коды | AH |
 | |
 Ахал вилаяте Викиҗыентыкта | |
Ахал вилаяте (төрекм. Ahal welaýaty) ― Төрекмәнстанның көньягында урнашкан административ берәмлек (вилаять). Башта административ үзәге Ашхабад шәһәре булган, соңрак ул аерым административ берәмлек (вилаять) хокукы белән вилаять составыннан аерып чыгарылгач, вилаять үзәге итеп Ашхабадтан 7 км ераклыкта урнашкан Аннау шәһәре билгеләнә.
2022 елның 20 декабрендә Төрекмәнстан Мәҗлесе[d] тарафыннан «Ахал вилаятенең яңа административ үзәген шәһәр категориясенә кертү һәм аңа исем бирү турында» Карар кабул ителә, шул ук документ белән Ахал вилаятенең административ үзәге Аркадаг шәһәренә күчерелә. [1]
2023 елның 23 мартында Аркадаг шәһәре Ахал вилаяте составынан чыгарыла һәм дәүләт әһәмиятендәге шәһәр статусын ала, [2] «дәүләт әһәмиятендәге шәһәр» статусы Төрекмәнстан тарихында беренче тапкыр бирелә. [3]
Тарих
[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]Ахал вилаяте 1992 елның 14 декабрендә элеккке Ашхабад өлкәсе биләмәсендә оештырыла [4].
География
[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]
Вилаять мәйданы — 97 160 кв. км. Ул Төрекмәнстанның үзәк өлешенең көньягында урнашкан, Копетдаг итәгендә Иран һәм Әфганстан белән чиктәш.
Төбәкнең зур өлешен (вилаять территориясенең 90 % тан артыгын) Караком чүле били, көньякта Копетдаг таулары урнашкан. Ахалтәкә оазисы билгеле.
Халкы
[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]Ахал вилаятенең халкы – 939 700 кеше (2005)[5]. 2000 елда вилаять территориясендә бөтен Төрекмәнстан халкының 14 % ы яшәгән[6].
1997 елда халык саны 875 меңнән артып китә (Ашхабад шәһәрендә яшәүчеләрдән башка), күбесенчә төрекмәннәр, шулай ук руслар, үзбәкләр, украиннар, бәлүҗләр һәм башкалар яши. Шәһәр халкы ― 62 %.
Административ бүленеш
[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]
Ахал вилаяте составына 8 әтрап, 8 шәһәр, 10 бистә, 89 генгешлик (киңәшлек) һәм 235 авыл керә[7].
- Ак богдай әтрабы – административ үзәге Аннау шәһәре (әтраптагы шәһәр статусы 2008 елның 3 февралендә бирелә) [8]
- Бабадайхан әтрабы – Бабадайхан шәһәре
- Бәхерден әтрабы – Бәхерден шәһәре (әтраптагы шәһәр статусы 2008 елның 3 февралендә бирелә) [8]
- Гөкдепе әтрабы – Гөкдепе шәһәре (әтраптагы шәһәр статусы 2008 елның 3 февралендә бирелә) [8]
- Кака әтрабы – Кака шәһәре
- Сарахс әтрабы – Сарахс штб
- Тәҗән әтрабы – Тәҗән шәһәре
- Тәҗән шәһәре (әтрап статусы 2008 елның 3 февралендә бирелә) [8]
Икътисады
[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]
Ахал вилаятенең икътисады аграр-индустриаль характерда. Аның үсешенә дәүләт башкаласы регионы территориясендә булу зур йогынты ясый. Тулаем төбәк продуктында Ахал вилаяте икътисадының өлеше 23 % тан артык. 2000 елда Ахал вилаяте өлешенә Төрекмәнстанның барлык эш урыннарының 11 % ы, авыл хуҗалыгы продукциясенең 23 % ы (бәясе буенча), шулай ук илдә сәнәгать җитештерүе гомуми күләменең 31 % ы туры килә [6].
Төбәк газ чыгару күләме буенча илдә лидер булып тора (43,8 %). Аның территориясендә берничә эре газ ятмасы, мәсәлән, Көньяк Гутляяк урнашкан.
Ахал вилаяте авыл хуҗалыгы Караком каналы белән сугарыла, ул көнбатыштан көнчыгышка бөтен төбәк аша сузылган. Тагын бер су чыганагы – Тәҗән елгасы, ул вилаятьнең көньяк-көнчыгыш өлешеннән ага, Тәҗән шәһәреннән көньякка ике зур сусаклагыч аша уза.
Рухабат әтрабында үз басулары, теплица хуҗалыгы, шулай ук яшелчә һәм җиләк-җимешләрне эшкәртү буенча җитештерү куәтләре булган эре «Рухубелент» агросәнәгать комплексы булдырылган.
Башка тармаклар — текстиль һәм мамык эшкәртү сәнәгате, төзелеш индустриясе үсә. Яшлык бистәсендә җирле чималдан югары сыйфатлы кәгазь чыгару буенча 135 млн долларлык целлюлоза-кәгазь комбинаты, Ахалда махровый һәм буялган киҗе-мамык тукымалар җитештерүче комбинат төзелгән.
Башка сәнәгать предприятияләре — Тәҗәнда киҗе-мамык фабрикасы һәм карбамид заводы, Келятта цемент заводының яңа чираты төзелгән. Абадан ГРЭСында Үзәк Азиядә 123 МВт егәрлектәге беренче газ турбинасы эшли башлаган («Дженерал Электрик» компаниясе тарафыннан җитештерелгән).
Мәгариф
[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]2010 елга булган мәгълүматларга караганда, Ахал вилаятендә 241 урта мәктәп булган, анда 146 мең укучы белем алган [9].
Истәлекле урыннар
[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]- Вилаять территориясендә парфяннар һәм Бөек сәлҗуклар идарә иткән вакытның берничә тарихи һәйкәле (Алтынтәпә, Ниса, Сарахс) урнашкан. Әлеге һәйкәлләргә туристик маршрутлар ачылган [9].
- Копетдаг итәгендә эре Халыкара ат спорты комплексы урнашкан.
Шәхесләр
[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]Искәрмәләр
[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]- ↑ «Нейтральный Туркменистан» 22 декабря 2022 г., стр. 1
- ↑ Закон Туркменистана о городе Аркадаг от 23.03.2023
- ↑ Город новой эпохи в сиянии огней
- ↑ Изменения географических названий Туркменистана 2018 елның 16 апрель көнендә архивланган.(рус.)
- ↑ Статистический ежегодник Туркменистана. 2000—2004. Национальный институт государственной статистики и информации Туркменистана. Ашхабад, 2005 год.
- ↑ 6,0 6,1 Социально-экономическая ситуация в Туркменистане в 2000 году. Национальный институт государственной статистики и информации Туркменистана. Ашхабад, 2001 год, с. 129—130 (русский).
- ↑ Административно-территориальное деление Туркменистана по регионам по состоянию на 1 октября 2018 года. әлеге чыганактан 2020-01-06 архивланды. 2019-04-27 тикшерелгән.
- ↑ 8,0 8,1 8,2 8,3 Халк Маслахаты Туркменистана принял Постановление об изменении статуса некоторых городов и посёлков Туркменистана. әлеге чыганактан 2009-01-07 архивланды.
- ↑ 9,0 9,1 По данным Государственного комитета Туркменистана по статистике.. әлеге чыганактан 2013-03-21 архивланды.
Сылтамалар
[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]- ТУРИЗМ АХАЛСКОГО ВЕЛАЯТА.(үле сылтама)
- Ахалский велаят. әлеге чыганактан 2013-03-21 архивланды. Информация на сайте Государственного комитета Туркменистана по статистике.
- Ахалский велаят 2010 елның 29 июль көнендә архивланган. Данные на официальном сайте Академии науке Туркменистана.
- О Ахалском велаяте. әлеге чыганактан 2008-09-13 архивланды.
| Вилаятьләр |  | |
|---|---|---|
| Дәүләт әһәмиятендәге шәһәр | ||
| Вилаять статуслы шәһәр | ||