Ğälämi fäza
Ğälämi fäza - kük cisemnäre atmosferasınnan tış urnaşqan çağıştırmaça buş Ğäläm öleşläre.
Ğäläm bötenläy buş bulmıy, anıñ eçendä qayber kisäkçelär (kübesençä vodorod) tübän tığızlığı, elektromagnit nurlanışı häm yoldızara matdä bar.
Qayçaqta Cirdän tış fäza Ğäläm, Kosmos, kosmik kiñlek dip yörtelä.
Çiklär
[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]Tögäl çiklär yuq: Cirneñ öslegenän yıraqlaşa barıp, atmosfera sirägäyä bara.
Xalıqara aviatsiä federatsiäse kosmos häm atmosfera arasındağı çikne 100 km bieklegendäge Karman sızığında bilgeli.
Atmosfera cilläre häm ğälämi kisäkçeläre yoğıntısı nigezendä isäplägän çik - 118 km bieklegendä, ä NASA çikne 122 km bieklegendä bilgeli.
Qoyaş sisteması
[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]Qoyaş sistemasında fäza planetaara fäza dip yörtelä. Planetaara fäza heliopauza noqtalarında yoldızara fäzağa küçä.
Ğäläm vakuumı hiç buş tügel, anda qayber atomnar, relikt nurlanış, ğälämi nurlar bar. Şulay uq gaz, plazma, tuzan, meteorlar, ğälämi çüp bar.
Keşe açıq ğälämdä
[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]NASA buyınça keşe açıq ğälämdä tuñmas, şartlamas, bik tiz añın yuğaltmas, qanı qaynamas, läkin kislorod citmägängä kürä wafat bula.
Atmosfera
[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]
- Diñgez däräcäse - 101,3 kPa (1 atm, 760 tk.b.mm)
- 2-3 km - taw çire başlana
- 4,7 km - passajirlar öçen östämä kislorod tä'min itü kiräk
- 6 km - keşelär daimi yäşäw urını çige
- 6,6 km - iñ biek tözelgän taş bina (Liulyailyako, Könyaq Amerika)
- 8,2 km - kislorod bitlege bulmağanda, keşe ülä
- 10-18 km troposfera häm stratosfera arasındağı çik
- 18,9-19,35 km - keşelär öçen ğäläm başı: tän temperaturasında qan qaynıy.
- 20-22 km - biosferanıñ yuğarı çige
- 25-26 km - zamança reaktiv oçqıçlar iñ yuğarı bieklege
- 15-30 km - ozon qatı
- 35 km - Su öçen ğäläm başı - su 0 °C temperaturasında qaynıy, yuğarıraq sıyıqça xäldä bula almıy.
- 37,8 km - oçqıç citkän iñ yuğarı bieklek (MiG-25M)
- 48 km - atmosfera Qoyaş ultraşämäxä nurların kimetmi
- 50 km - mezosfera başlana
- 55 km - atmosfera kosmik nurlanışqa tä'min itmi
- 80 km - termosfera başlana (kömeş bolıtlar bieklege)
- 80,45 km (50 mil) - AQŞ räsmi ğäläm çige
- 100 km - Xalıqara räsmi atmosfera häm ğäläm arasındağı çik - Karman sızığı.
- 302 km - Yuriy Gagarin Vostok-1 ğälämi qorabında iñ yuğarı citkän bieklek (1961)
- 400 km - Xalıqara ğälämi stantsiäneñ orbitası
- 690 km - ekzosfera başlana
- 2000 km - atmosfera iärçengä tä'min itmi
- 17000 - tışqı elektronnar nurlanışı qayışı
- 35 786 km - geostatsionar orbita bieklege - iärçen ekvator ber noqtası östennän haman elenep oça
- 100 000 km - ekzosfera çige - geotac, atmosfera betä
Planetaara fäza
[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]- 363 104 - 405 696 km - Ay iärçene Cir östendäge bieklek
- 401 056 km - keşe buluı rekord bieklege (Apollon-13, 1970)
- 930 000 km - Cirneñ gravitatsiäse ölkäse, yuğarıraq Qoyaş üzenä tarta.
- 40 000 000 km - iñ yaqın planeta - Çulpan
- 56 000 000 km - Marsqa iñ yaqın aralıq
- 149 597 870,7 km - Cirdän Qoyaşqa aralıq
- 590 000 000 km - Yupiterga qädär aralıq
- Qoyaştan aralıq
- 4 500 000 000 km - iñ yıraq urnaşqan planeta Neptun (planeta)
- 8 230 000 000 km - Koyper bilbawı
- 19 300 000 000 km iñ yıraq yoldızara ğälämi apparat Voyacer-1
- 35 000 000 000 km - yoldızara fäza başlana
Yoldızara fäza
[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]
- 300 000 000 000 km - Oort bolıtı - boz kisäkläre öyere, kometalar çığanağı
- 9 460 730 472 580,8 km - yaqtılıq yılı
- 30 856 776 000 000 km - 1 parsek
- 40 000 000 000 000 km - iñ yaqın yoldız Proksima Tsentavra
- 300 000 000 000 000 000 km - galaktikabız Kiek Qaz Yulı çige
- 870 000 000 000 000 000 000 000 km - küzätelä torğan Ğäläm çige
Kiräkle tizleklär
[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]Cirdän Ğälämgä oçsın öçen kiräkle tizleklär:
- Berençe ğälämi tizlek - 7,910 km/s - Cir orbitasına çığu
- İkençe ğälämi tizlek - 11,168 km/s - Cir tartılışınnan kitep, Qoyaş orbitasına çığu
- Öçençe ğälämi tizlek - 16,67 km/s - Qoyaş tartılışınnan kitep, yoldızara fäzağa çığu
- Dürtençe ğälämi tizlek - 550 km/s - Kiek Qaz Yulı galaktikası tartılışınnan kitep, galaktikaara fäzağa çığu
Sıltamalar
[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]- Гущин В. Н. Основы устройства космических аппаратов: Учебник для вузов. — М.: Машиностроение, 2003. — 272 с. — 1000 экз. — ISBN 5-217-01301-X.
- Описание космических аппаратов в ежегодниках БСЭ (1957—1990) 2006 елның 27 июнь көнендә архивланган.
- Описание орбит космических аппаратов и их использование
- Оптико-электронные приборы космических аппаратов (1972)
- Космические двигатели третьего тысячелетия
- Зарубежные космические аппараты 2013 елның 17 июнь көнендә архивланган.