Wanuna
Wanuna i munhu loyi a kuleke naswona a ri wa rimbewu ra xinuna.
Kufana na swin'wana swi harhi leswi mamisaka, nxaxamelo wa swiaki swa DNA ya wanuna, wu amukela ndzhaka ya khuromosomu ya muxaka wa X eka mana wakwe naswona wu amukela ndzhaka ya muxaka wa Y eka tata wakwe. Miri wa n'wana wa xinuna loyi a nga si tswariwaka, wu tumbuluxa swirhumiwa swo tala swa androgen ku tlula swa estrogen. Ku hambana ka ntalo wa swirhumiwa leswi emirini, swi vangela ku hambana ka ku vumbeka exikarhi ka wanuna na n'wansati. Eka malembe ya kondlo-andzidyi, swirhumiwa leswi swa miri switumbuluxiwa hi xitalo naswona swi hlohlotela makulele na swivumbeko swa swirho swa rimbewu ku hlanganiso na swin'wana swirho swo hlawulekisa wanuna eka n'wansati. Hambi swiritano, matumbuluxelo ya swirhumiwa leswi ma nga ha hambana eka vanhu va rimbewu ro pfangela kumbe ro hundzuluxiwa.
Swi hlawulekisi swa kuvumbeka ka miri wa wanuna swihlanganisa na,
- Malebvu,[1]
- Makatla yo anama,[2]
- Kholokholo,[2]
- Rito ro enta rithlela rikula, ku tlula ra n'wana kumbe n'wansati.[1]
Mintshaho
[Lulamisa | edit source]- ↑ 1.0 1.1 "Primary & Secondary Sexual Characteristics". Sciencing.com. 2018-04-30.
- ↑ 2.0 2.1 Berger, Kathleen Stassen (13 October 2005). "The Developing Person Through the Life Span". Macmillan – via Google Books.
Ndyangu
[Lulamisa | edit source]
Vavanuna va nga ha va ni vana, hambi va ri va ntumbuluko kumbe lava amukeriweke ; vavanuna vo tano va vuriwa vatatana. Ntirho wa vavanuna endyangwini wu cincile swinene eka lembe xidzana ra vu-20 na ra vu-21, wu teka xiphemu lexikulu swinene eku kuriseni ka vana eka miganga yo tala. [1] Hi ntolovelo vavanuna a va ta teka wansati loko va kurisa vana, kambe eminkarhini ya manguva lawa matiko yo tala sweswi ma pfumelela vukati bya rimbewu rin’we, ni leswaku mimpatswa yoleyo yi kurisa vana hi ku amukela vana kumbe hi ku n’wi siva . Vavanuna va nga ha va vatswari lava nga voxe, naswona swi ya swi va tano eminkarhini ya manguva lawa, hambileswi vavasati va talaka ku va vatswari lava nga voxe ku tlula vavanuna hilaha ku phindhiweke kanharhu. Eka miganga ya vatatana, vavanuna hi ntolovelo ava tekiwa tani hi "nhloko ya muti" naswona ava khome malunghelo yo engetelela ya ntshamisano.
Nhlangano wa timfanelo ta vavanuna wu vula leswaku vavanuna va langutana na swiphiqo loko va koxa ku hlayisiwa ka vana, hambiswiritano, ndzavisiso wa empirical a wu seketeli mianakanyo ya ku va na xihlawuhlawu xa vuavanyisi eka vavanuna. [2] Vamanana va na vuhlayisi nkarhi wo tala, kambe vatatana a va lavi vuhlayisi nkarhi wo tala, naswona vuhlayisi byi lulamisiwa ehandle ka khoto. [3]