İçeriğe atla

Yasin el-Haşimi

Vikipedi, özgür ansiklopedi
Yasin el-Haşimi
Irak Başbakanı
Görev süresi
2 Ağustos 1924 - 26 Haziran 1925
Yerine geldiği Cafer el-Askerî
Yerine gelen Abdulmuhsin es-Sa'dun
Görev süresi
17 Mart 1935 - 30 Ekim 1936
Yerine geldiği Cemil el-Midfai
Yerine gelen Hikmet Süleyman
Kişisel bilgiler
Doğum 1884
Bağdat, Bağdat Vilayeti, Osmanlı İmparatorluğu
Ölüm 21 Ocak 1937 (52–53 yaşında)
Beyrut, Lübnan
Partisi Ulusal Kardeşlik Partisi (2. Dönem Boyunca)
İlişkiler Taha el-Haşimi (erkek kardeşi)

Yasin el-Haşimi (Arapça: ياسين الهاشمي; ‎ 1884 - 21 Ocak 1937), iki kez başbakanlık yapan Iraklı bir politikacıydı. Irak'ın ilk liderlerinin çoğu gibi, el-Haşimi de ülkenin Osmanlı kontrolü sırasında askeri subay olarak görev yaptı.[1] Siyasi olarak ilk çıkışını selefi Cafer el-Askerî'nin hükûmeti altında yaptı ve kısa bir süre sonra, Ağustos 1924'te onun yerine başbakan oldu. El-Haşimi on ay boyunca hizmet etti, ardından yerini Abdulmuhsin es-Sa'dun aldı. Sonraki on yıl boyunca çeşitli hükûmet pozisyonlarını doldurdu ve nihayet Mart 1935'te başbakanlık makamına geri döndü. 30 Ekim 1936'da Haşimi, General Bekir Sıdkî ve etnik azınlıklardan oluşan bir koalisyon tarafından yönetilen bir darbeyle görevden alınan ilk Irak başbakanı oldu. O zamanlar savunma bakanı olan el-Askerî'nin aksine, el-Haşimi darbeden sağ çıktı ve üç ay sonra öldüğü Suriye'nin Şam kentine gitti. Ağabeyi ve yakın müttefiki Taha el-Haşimi, 1941'de Irak Başbakanı olarak görev yaptı.

Hayatı ve ailesi

[değiştir | kaynağı değiştir]

El-Haşimi, 1884 yılında Osmanlı yönetimi sırasında Bağdat'ta "Yasin Hilmi" olarak doğdu.[2] Babası Seyyid Salman, Bağdat'ın Barudiyya Mahallesi muhtarıydı ve İslam peygamberi Muhammed'in soyundan geldiğini iddia etti.[3] Aile orta sınıf, Sünni Müslüman ve [2] ailenin Arap asıllı olduğu iddiası tartışılsa da etnik olarak Araptı. Tarihçi Muhammed Y. Muslih'e göre aile, 17. yüzyılda Irak'a yerleşen Türk Karaviyya aşiretinin torunlarıydı.

Askeri kariyer

[değiştir | kaynağı değiştir]

Osmanlı’da Hizmeti

[değiştir | kaynağı değiştir]

İstanbul Osmanlı Harp Akademisi'ne girdi ve 1902'de mezun oldu. Akademide bulunduğu süre boyunca, ailesinin soyundan geldiğini iddia ettiği Muhammed'in dini açıdan prestijli Banu Haşim kabilesine atıfta bulunarak nisba (soyadı) "el-Haşimi" yi kabul etti. Akademide iyi performans gösterdi ve askeri becerileri ile tanındı.[3] 1913'te Musul'da konuşlandı ve Osmanlı Arap subaylarından oluşan bir yeraltı Arap milliyetçi toplumu olan el-Ahd'e katıldı.[4] Musul'daki şube El Haşimi'nin kardeşi Taha tarafından kurulmuştu ve el Haşimi tarafından yönetiliyordu. Haşimi'nin komutasındaki subaylar arasında Mevlad Muhlis, Ali Cevdat el-Aiyubi ve Cemil el-Midfai de dahil olmak üzere gelecekteki Irak devlet adamları ve askeri şahsiyetler vardı.[5] İrtibat olarak el-Haşimi aracılığıyla el-Ahd, 1915'te I. Dünya Savaşı'nın patlak vermesinden sonra Suriye'ye yaptığı bir gezi sırasında el-Haşimi'nin katıldığı Şam merkezli bir yeraltı Arap milliyetçisi toplum olan el-Fetat ile ilişkiler geliştirdi.[4] El-Fatat, Şerife Ordusunun lideri ve Osmanlıların Arap topraklarından oluşan birleşik bir devlet üzerinde monarşi kurmadaki rakibi Emir Faysal ile ittifak kurdu.[6]

Osmanlıların İttifak Devletleri’nin bir parçası olduğu I. Dünya Savaşı boyunca Osmanlılara sadık kaldı.[3] Tulkarm'da bulunduğu sırada Faysal, El-Haşimi'den Şerif Ordusu'na katılmasını istedi, ancak o, askeri görevlerini bırakamayacağını belirterek reddetti. Arap milliyetçisi bağlantılarına rağmen, Cemal Paşa'nın Arap milliyetçi hareketini ezmek niyetinde olduğunun farkında olmasına rağmen, milliyetçilerin Cemal Paşa'yı öldürme planına karşı çıktı.[3] 1917'de Rus taarruzu sırasında Galiçya'da bir Osmanlı tümenine komuta etti.[3][7] Bu sefer sırasında [7] Alman İmparatoru II. Wilhelm,[3] ] dahil olmak üzere Ruslara karşı başarılarıyla tanındı ve ardından tümgeneralliğe terfi etti.[7]

1918'de el-Haşimi, Tulkarm'daki Osmanlı Dördüncü Ordu garnizonunun komutanlığına atandı. O yıl, ilkbaharda, Amman ve Es-Salt'ta İngiliz liderliğindeki taarruza karşı Osmanlı birliklerine komuta etti. Bu muharebelerde yaralanmış ve iyileşmesi için Şam'a gönderilmiştir. İngilizler ve onların Şerif Ordusundaki Arap müttefikleri Osmanlıları yendi ve Ekim 1918'de bir ateşkes imzalandı. Osmanlı Ordusu'ndaki hizmetine devam etmeye çalıştı, ancak ateşkesten sonraki bir yıl içinde geri kabul için başvurmadığı için reddedildi.[7]

Arap Ordusu Genelkurmay Başkanı

[değiştir | kaynağı değiştir]
El Haşimi askeri üniformalı

El-Haşimi'nin Faysal'ın ordusuna katılmayı reddetmesi, 1915'te Faysal'a verdiği destek sözlerine rağmen geldi.[3] Faysal'ın 1915 Şam gezisinde tanıştığı tüm şahsiyetler arasında, el-Haşimi'nin Nasib el-Bekri'nin evinde destek iddiası, Faysal'ı isyanı başlatmaya ikna etti. Osmanlı'nın Arap vilayetlerinde çoğunluğu Arap olan birliklerin kurmay başkanı olarak, el-Haşimi'nin sözleri ağırlık taşıyordu ve Faysal, el-Haşimi'nin birliklerini Hicaz aşiret savaşçılarıyla desteklemeyi teklif ettiğinde, el-Haşimi "onlara ihtiyacı olmadığını" söyledi., ama sadece Faysal'ın "bizi yönetmesini ve öncü olmasını" istedi.[8]

Faysal Ekim 1918'de Şam'a girdikten ve onun liderliğinde geçici bir Arap hükûmeti kurduktan sonra, Faysal El-Haşimi'yi Askeri Konsey Başkanı olarak atadı.[9] Ayrıca kendisine ek bir Askeri İşler Sekreteri görevi verildi ve Suriye'yi yönetmeye çalışan Fransızların olası zorluklarına karşı koymak için yeni kurulan Arap Ordusuna gönüllü toplamakla görevlendirildi.[10] Bu sırada el-Haşimi, el-Ahd'in Irak hakimiyetindeki kanadının liderliğini üstlendi ve bu da ona birçok Iraklı eski Osmanlı subayı üzerinde daha fazla kontrol sağladı. Onun liderliğinde el-Ahd, sırasıyla Suriye ve Mezopotamya'da Fransız ve İngiliz yönetimine karşı gürültülü bir kampanya başlattı. El-Haşimi, Faysal ile işbirliği yapmadan ve Faysal Avrupalı güçlerle müzakereler için Avrupa'ya gittikten sonra, Arap Ordusuna 12.000 yeni asker eklemeyi amaçlayan toplu bir zorunlu askerlik kampanyası başlattı. Fransızlar, el-Haşimi'nin askere alma çabası nedeniyle tutuklanmasını istedi, ancak İngilizler reddetti. Ancak İngiliz General Edmund Allenby, El Haşimi'nin Faysal hükûmeti tarafından reddedilen çabalarına son vermeyi başardı.[11]

El-Haşimi kısa süre sonra Arap askerlerini toplama çabalarını yeniden başlattı, ancak daha gizli bir düzeyde [11] ve Şeyh Kamil el-Kassab'ın Şam'da ve ülke genelinde popüler milisler yaratma dürtüsüyle desteklendi.[12] El-Haşimi'nin eylemleri, daha önce Faysal'ın ordusuna katılma konusundaki tereddütünü telafi etmek ve daha fazla güç elde etmek için milliyetçi kimlik bilgilerini artırma arzusuyla yönlendirildi.[11] Ateşli Arap milliyetçi kampının açık lideri oldu ve İngilizler tarafından, kişisel güç peşinde koşan Suriye'deki Avrupa kontrolünün sona ermesi konusunda Türk General Mustafa Kemal ile işbirliği yapmakla suçlandı.[13]

İngilizler tarafından tutuklama ve Suriye'ye dönüş

[değiştir | kaynağı değiştir]

Kasım 1919'un sonlarında el-Haşimi, Bekaa Vadisi'nde Fransızlara direnmek için asker toplamak, Türkiye'de Fransızlarla savaşan Mustafa Kemal ile temas halinde olduğundan şüphelenmek ve bir anti-aleyhtarlığa önderlik etmekten İngiliz ordusu tarafından tutuklandı. Irak'ta İngiliz propaganda kampanyası. El-Haşimi'nin tutuklanması resmi değildi; daha ziyade, bir toplantı için Mezzeh'deki İngiliz askeri karargahına davet edildikten sonra İngiliz yetkililer tarafından kaçırıldı ve ardından Hayfa'ya götürüldü,[13][14] ardından sıkı İngiliz gözetimi altında Filistin'in farklı yerlerine nakledildi.[13] Tutuklanması Faysal hükûmetinde bir krize yol açtı ve Şam'da protesto ve ayaklanmalara yol açtı. İngiliz ordusu Ekim 1918'den beri Suriye'de bulunuyordu, ancak Suriye üzerinde bir manda alacak olan Fransızlarla yapılan anlaşmalardan sonra İngilizler Aralık 1919'da çekildi. İngiliz korumasının kaybı, Faysal'ın hükûmetini bir Fransız devralmasına karşı daha savunmasız bıraktı.[15] Savaş Bakanı Yusuf el-'Azma, tutuklanmasının ardından el-Haşimi'nin yerini aldı.[16]

İngiliz yetkililer, Faysal'a el-Haşimi'yi bir cumhuriyet kurmaya ve Faysal'ı ve hükûmetini devirmeye çalışmaktan tutukladıklarını bildirdiler; El-Haşimi güçlenmiş ve ordu üzerinde Faysal'dan daha fazla etki sahibi olmuştu. Suriye Ulusal Kongresi el-Haşimi'nin tutuklanmasını kınadı ve Başbakan Ali Rıza el-Rikabi'yi tutuklamaya yönelik bariz kayıtsız tavrından dolayı kınadı.[17] El-Rikabi, Avrupalı güçlere karşı daha uzlaştırıcı bir görüşe sahipti ve nihayetinde 10 Aralık'ta istifa etmesi için baskı gördü.[18]

Mayıs 1920'de Haşimi'nin Mısır üzerinden Suriye'ye dönmesine izin verildi.[13] O zamana kadar, Şam'ı ele geçirmek için bir Fransız saldırısı yaklaşıyordu. El-Haşimi, Mart 1920'de kendisini Suriye Arap Krallığı'nın Kralı ilan eden Faysal tarafından el-'Azma'nın komutasındaki Arap Ordusunun durumunu denetlemekle görevlendirildi. Arap birliklerini denetleyen el-Haşimi, askeri açıdan üstün Fransız kuvvetlerinin işgaline karşı koymaya hazır olmadıkları sonucuna vardı. El-Haşimi, özellikle silah eksikliğine ve Arap Ordusu askerlerinin sadece iki saat savaşacak kadar mühimmata sahip olduğuna dikkat çekti. Faysal'ın Arap Ordusunun Bekaa Vadisi'ndeki Majdal Anjar'daki görevine komuta etme görevini reddetti ve ayrıca ordunun istikrarsız konumu nedeniyle genelkurmay başkanlığı görevine devam etme talebini geri çevirdi. Faysal'ın silah ve mühimmat eksikliğinin nedeni hakkındaki soruşturmasına yanıt olarak, el-Haşimi, Fransızların Suriye limanlarını, İngilizlerin Filistin, Ürdün bölgesi ve Irak'ı kontrol ettiğini ve Türklerin Anadolu'da işgale uğraması ve böylece Suriye'nin silah ithal etmesinin fiilen engellendiğini söyledi. Ordunun Genelkurmay Başkanlığı toplantısında el-'Azma, el-Haşimi'nin değerlendirmesini reddetti ve onu ordudaki ikincil rolü nedeniyle acizlikle suçladı.[19] Ancak nihayetinde el-Azma ve Genelkurmay subayları ordunun zayıf durumunu anladılar.[20]

Fransız kuvvetleri taarruzunu Temmuz ortasında başlattı ve el-'Azma, Fransızlara karşı koymak için toplayabildiği tüm birlikleri ve yerel gönüllüleri toplamaya karar verdi. Arap Ordusunun Fransızlara karşı dayanamayacağına kesin olarak inanan El-Haşimi, Şam'da kalırken, El-'Azma'nın kuvvetleri, Meyselun Savaşı olarak bilinen savaşta Fransızlarla karşılaştı. Araplar kesin bir yenilgiye uğradılar, El-Azma öldürüldü ve Fransızlar 25 Temmuz'da Şam'a girdi.[21]

Irak'ta siyasi kariyeri

[değiştir | kaynağı değiştir]

Muntafiq Valisi

[değiştir | kaynağı değiştir]

Mart 1922'de el-Haşimi, Faysal'ın yer değiştirdiği ve Irak Kralı olarak iktidara geldiği Bağdat'a geldi. Haziran 1922'de [22] Faysal, el-Haşimi'yi Liwa Muntafiq'in (Muntafiq Eyaleti) Mutassarif'i (Vali) olarak atadı.[23] Daha sonra eyaletin başkenti an-Nasiriyah'da görevlendirildi.[24] El-Haşimi'ye Ekim 1923'te Başbakan Cafer el-Askerî'nin kabinesinde bir görev teklif edildi, ancak 1922 İngiliz-Irak Antlaşması'na desteğini garanti edemediğini açıklayınca teklif geri çekildi. El-Haşimi nihayetinde anlaşmayı tanımayı kabul etti ve Kasım ayında kabineye atandı.[23]

İlk başbakanlık

[değiştir | kaynağı değiştir]

25 Ocak 1924 kurucu meclis seçimleri sırasında el-Haşimi mecliste bir sandalye kazandı.[25] Kurucu mecliste İngiliz-Irak Antlaşması'na Iraklı hukukçuların karşı protestoları düzenlemesi üzerine muhalefet belirgin hale geldi. Gertrude Bell'e göre, anlaşmayı incelemek ve görüş yayınlamak için özel bir komiteye başkanlık eden el-Haşimi, protestoları kışkırttı. Tarihçi Ali el-Allavi'ye göre, el-Haşimi komitedeki konumunu "el-Askerî'nin kabinesini baltalamak ve onu zorlu zamanlarda ülkeyi yönetemeyen zayıf ve beceriksiz bir hükümet olarak göstermek için" kullandı.[26]

Kaynakça

[değiştir | kaynağı değiştir]
  1. ^ Reaching for Power: The Shi'a in the Modern Arab World. Princeton University Press. 2011. s. 87. ISBN 978-1400841462. 13 Haziran 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 13 Haziran 2022.  Yazar |ad1= eksik |soyadı1= (yardım)
  2. ^ a b Muslih 1988, p. 143.
  3. ^ a b c d e f g Muslih 1988, p. 144.
  4. ^ a b Nafi 1998, pp. 483–484.
  5. ^ Tripp 2000, p. 28.
  6. ^ Allawi 2014, p. 52.
  7. ^ a b c d Tarbush 1988, pp. 116-117.
  8. ^ Allawi 2014, p. 56.
  9. ^ Allawi 2014, p. 161.
  10. ^ Allawi 2014, p. 247.
  11. ^ a b c Allawi 2014, p. 259.
  12. ^ Allawi 2014, p. 260.
  13. ^ a b c d Allawi 2014, p. 261.
  14. ^ Tauber 1995, p. 196.
  15. ^ Allawi 2014, pp. 255-256.
  16. ^ Tauber 1995, p. 24.
  17. ^ Tauber 1995, p. 198.
  18. ^ Allawi 2014, p. 285.
  19. ^ Tauber 1995, p. 216.
  20. ^ Allawi 2014, p. 287.
  21. ^ Tauber 1995, p. 218.
  22. ^ Sluglett 2007, p. 175.
  23. ^ a b Tarbush 1988, p. 117.
  24. ^ Allawi 2014, p. 402.
  25. ^ Allawi 2014, p. 435.
  26. ^ Allawi 2014, p. 439.
"https://tr.wikipedia.org/w/index.php?title=Yasin_el-Haşimi&oldid=33254738" sayfasından alınmıştır