İçeriğe atla

Tek sağlık

Vikipedi, özgür ansiklopedi

Tek Sağlık (İngilizce: One Health) "yerel, ulusal ve küresel düzeylerde—insanlar, hayvanlar ve çevre bakımından ideal sağlık elde etmek için — Farklı disiplinlerin işbirlikçi çalışmasıdır ".[1]

Arka plan

[değiştir | kaynağı değiştir]

Tek sağlık aslında yeni bir tabirdir ancak tek sağlık konsepti oldukça eski zamanlara dayanır. Çevresel faktörlerin insan sağlığına etkileri Yunan hekim Hipokrat'ın (MÖ 460 – MÖ y.370) yazdığı "Havada, suda ve yerde" adlı metinlerde bulunmaktadır. Hipokrat, halk sağlığının temiz bir çevreye bağlı olduğunu savunmuştur.[2]

İtalyan hekim Giovanni Maria Lancisi (1654–1720), fiziksel çevrenin, insan ve hayvanlarda hastalık yayılmasında oynadığı rolü araştıran öncü bir epidemiyolog, doktor ve veteriner hekimdi. Lancisi insanlarda sıtmanın önlenmesi için sineklik kullanımının ilk savunucularındandır,[3] aynı zamanda sığırlarda sığır vebası kontrolünde de öncülerden olmuştur. İnsan, hayvan ve çevre sağlığının birbirleriyle bağlantılı olduğu fikri Fransız Devriminde yeniden canlandı, böylece Drs Louis-René Villerme (1782–1863) ve Alexandre Parent-Duchâtelet[fr] (1790–1835) halk sağlığı uzmanlığını geliştirdiler.[4]

19. Yüzyıl sonlarında, Alman hekim ve patolojist Rudolf Virchow (1821–1902) "zoonoz" terimini ortaya sürdü ve "...hayvan ve insan hekimliği arasında bölünemez hatlar vardır – öyle olmalıdır" dedi. Kanadalı hekim Sir William Osler (1849–1919) Virchow ile çalışmak için Almanya'ya gitti. Kanada'ya döndükten sonra McGill Üniversitesi Tıp Fakültesi ile Montreal Veteriner Üniversitesi arasında randevular teyin etti.[5] Osler, Montreal Genel Hastanesinde patoloji ve dahiliye konularında faaliyet gösterdi, fakat aynı zamanda veteriner sağlık konularının tanıtımına yardım etti, 1878 yılında Québec şehri yakınlarındaki bir domuz tifo salgını araştırmasına yardımcı oldu;[6] sonradan Montreal Veteriner Üniversitede öğrenci olan A. W. Clement ile beraber Montreal'in domuz arzında parazitler üzerinde monografi çalışmasında yer aldı.[7]

1947'de, DVH (Doktor Veteriner Hekim) James H. Steele, CDC'de Veteriner Halk Sağlığı biriminin kurarak, Amerika Birleşik Devletlerindeki kavramı dah da ileriye götürdü.[8] Calvin W. Schwabe (1927–2006) tarafından "Tek Tıp" ifadesi geliştirildi, Bir veteriner hekim epidemiyolog ve parazitolog olan Schwabe'nin "Veteriner Hekimliği ve İnsan Sağlığı" adında ders kitabı vardır.[9]

1996'da, DVH. Medikal Araştırmacı Gary M. Tabor, DVH. Alonso Aguirre, DVH. Mary Pearl, Veteriner hekim (VH). David Sherman, VH. Mark Pokras, Dr. Eric Chivian, Dr. Paul Epstein ve VH Gretchen Kauffman koruyucu tıbbı başlattılar: Tufts Üniversitesi, Cummings Veteriner Fakültesi ve Harvard Tıp Fakültesinin Sağlık ve Küresel Çevre ve EkoSağlık Merkez Birliği (eski adı Yaban Hayatı Sorumluluğu) ile beraber insan, hayvan ve ekolojik sağlığı bağlama noktasında yeni bir kurumsal odak olan Sağlık Uygulamalarında Ekolojik Sağlık (Koruyucu Tıp Konsorsiyumu)'nu kurdular. Bu, tek sağlık uygulamalarını ilerletmek için kurulan birden çok-örgütlü ve birden çok-disiplinli ilk kurulu oldu[10]

Tek Sağlık, 7 Nisan 2003 te, Rick Weiss'in, Washington Post gazetesinde yazdığı Ebola kanamalı ateşi hakkındaki yazısında, DVH William Karesh'in görüşlerine yer vermesiyle gündeme geldi. "İnsan, evcil hayvanlar ya da yaban hayatı tek başına ele alınamaz. Sadece bir sağlık var ve hastalıkların çözümleri herkesin farklı düzeylerde birlikte çalışmalarını gerektirir."[11] Takip eden yıl, Karesh ve arkadaşları Veteriner Hekim (VH) Robert Cookand, DVH Steve Osofsky, Tek Dünya- Tek Sağlık temalı dünya çapında bir dizi konferanslar başlattılar.

Bulaşıcı hastalıkların ortaya çıkması

[değiştir | kaynağı değiştir]

Birçok gelişmekte olan sağlık sorunları insanlar ve hayvanlar arasında artan temasa, gıda üretimindeki entegrasyona ve uluslararası seyahatlerin genişlemesine bağlanmaktadır.[12] 20. yüzyılda yeni bulaşıcı hastalıkların sayısı arttı,[13] bunlar çoğunlukla hayvanlardan geçmekte,[14] insanları enfekte ettiği bilinen 1.415 mikrobun yüzde 61'i hayvanlardan geliyor.[15] Örneğin, kemirgenler veba ve tifüs etkenlerini insanlara aktarırlar. Kızamık, kabakulak ve boğmaca hastalıklarının orijini evcil çiftlik hayvanlarıdır.[16] Önemli bir istisna Mycobacteria tuberculosis'tir. Mycobacteria tuberculosis insan orijinli olduğu halde hayvanlara bulaşmıştır.[17] Şempanzeler HIV'in doğal konaklarıdır.[18] Yaban hayatının küresel ticareti, hastalıkların ortaya çıkması sorununu şiddetlendirmektedir.[19]

1999'da Batı Nil Virüsü salgını, insan ve hayvan sağlığı arasındaki bağlantıyı vurgulamıştır. Bu salgında, yabani kargalar salgından bir ay önce veya insanlar hasta olmaya başlamadan önce ölmeye başladılar. Eş zamanlı salgınlar birbirleriyle bağdaştırılmadılar, ta ki Bronx Hayvanat Bahçesinde veteriner hekim olan Dr. Tracey McNamara'nın egzotik kuşların ölümünü bu salgınlara bağlamasına kadar.[20][21] Bu salgınlara Batı Nil virüsünün neden olduğunun kayıtlara geçtiği tarihten sonra, batı yarımkürede vektör kaynaklı hastalıklar, enterik hastalıklar ve gelişmekte olan ve zoonoz bulaşıcı hastalıklar için CDC Zoonotik ulusal merkezi kurdu.[22]

Avian influenza (tavuk vebası, kuş gribi) (HPAI H5N1) salgını 1997'de Hong Kong'da başladı. Bu salgından sonra, hayvan sağlığının ve insan sağlığının bağlantılı olduğuna küresel topluluk zorladı. 1997 salgınında 18 insan etkilendi, 6'sı öldü ve 1.5 milyon kanatlı hayvanın itlafıyla sonuçlandı.[23] HPAI H5N1 virüsü 1998–2003 salgınları arasında izole edildi ancak Güney Kore'de 2003 yılı ortalarında yaygın bir salgın oluştu. Uluslararası raporlamada gecikmeler ve zayıf önlemler virüsün Güneydoğu Asya genelinde yayılmasına katkıda bulundu.[13] Avian influenza'nın (HPAI H5N1) ve başka gelişmekte olan zoonotik hastalıkların dünya çapında tehdit olarak kabul edilmesinden sonra, Gıda ve Tarım Örgütü (FAO), Dünya Sağlık Örgütü (WHO) ve Dünya Hayvan Sağlığı Örgütü (OIE) hayvan -insan - ekosistem konusunda birlikte daha yakından çalışmak için üçlü bir anlaşmayla stratejik bir çerçeve geliştirdi.[24]

Karşılaştırmalı tıp

[değiştir | kaynağı değiştir]

Hayvanlar, insanlar gibi kalp hastalığı, kanser, diyabet, astım, artrit ve aynı kronik hastalıkların pek çoğundan muzdarip olabilmektedirler. Bazı hastalıklar insanlarda tanımlanmadan uzun süre önce hayvanlarda tanımlanmıştırlar. Örneğin, korku kaynaklı kalp yetmezliği insanlarda tanımlanmadan yaklaşık otuz yıl önce yaban hayatında tanımlanmıştır.[25] Karşılaştırmalı tıp, türler arasında hastalık süreçlerini ve doğal olarak insanları etkileyen hayvan hastalıklarını baz alan çalışmalardır. Karşılaştırmalı tıp kavramı çok eskilere dayanmaktadır. Antik Yunanlar diseksiyonlar ile ve hayvanları inceleyerek insan hastalıklarını anlamada önemli ipuçları elde etmişlerdir.[26] William Harvey'in, karşılaştırmalı anatomik ve fizyolojik çalışmaları tıptaki önemli gelişmelere neden olmuştur; Frederick Banting ve Charles Best'in bu tarz çalışmaları sonucu insülin keşfedilmiştir.[27]

İskelet sistemi karşılaştırmalı tıp çalışmalarına çok uygundur. 1930'larda Otto Stader isimli veteriner hekim ilk harici iskelet sabitlemeyi geliştirdi, 2. Dünya Savaşında ordu cerrahları onun geliştirdiği yöntemi kullandılar. 1940 ve 50'lede Jacques Jenny isimli veteriner hekim cerrah atlarda ve insanlarda ilk kemik içi pin uygulamaları prosedürlerini geliştirdi.[28]

Çevre

[değiştir | kaynağı değiştir]

Kentleşme, küreselleşme, iklim değişiklikleri ve terörizm, kamu planlamasında halk sağlığı konusunu ön plana çıkardı ve iş gücü çeşitliliğine ihiyaç duyulmasına neden oldu.[29] Arazi kullanımı değişiklikleri, Büyük karasal ürünler ve deniz ürünleri üretim birimleri oluşturma faaliyetleri, toprak ve su kaynaklarındaki mikrobiyolojik ve kimyasal kirlilik, hayvan ve insan sağlığı konularında yeni tehditler oluşturdu.[30] Örneğin, Tarım için ormansızlaşma zoonotik hastalıkların ortaya çıkmasına yol açabilir.[31] Doktorlar ve veteriner hekimler, hastalık salgınlarını takip etmek, kimyasal maruz kalma nedeniyle ortaya çıkan kronik hastalıkları önlemek ve daha sağlıklı çevre oluşturmak için çevre sağlığı araştırmaları ve uygulamalarına yönelmektedirler. Tek Sağlık, insan sağlık uygulayıcıları, veteriner hekimler ve çevre sağlığı profesyonellerini bir araya getirmek için mükemmel birleştirici bir kavramdır. Bu ortaklık, sürdürülebilir ve etkili toplum sağlığı müdahaleleri geliştirmek ve uygulamak için çevresel etkilerin rolünü değerlendirmek üzere epidemiyolojik ve laboratuvar incelemelerinin güçlendirilmesine olanak sağlamaktadır.

2004'te Yaban hayatı koruma topluluğu koruma ve sağlık uzmanları toplanarak, arazi kullanımının ve yaban hayatının insan sağlığı üzerindeki etkisinin araştırılmasını teşvik etmek amacıyla New York Rockefeller Üniversitesinde "Tek Dünya - Tek Sağlık" ifadesini geliştirdi.[32] Topluluk liderlerinden William B. Karesh, dış işlerine insan, hayvan ve çevre arasındaki sağlık bağlantıları hakkında makale yazdı.[33][34]

Komisyon

[değiştir | kaynağı değiştir]

Tek Sağlık Komisyonu: 2007'de Amerikan Veteriner Hekimler Derneği Başkanı (AVHD) Dr. Roger Mahr ile Amerikan Tıp Derneği (ATD) Başkanı Dr. Ronald Davis ile bir araya geldi, takip eden zamanda insan ve hayvan sağlığı toplulukları arasında görüşmeler yaşandı. Dr. Davis ATD'nin bu çaba içinde yer alması için resmî bir "Tek Sağlık " çözümüne geçilmesi önerisinde bulundu. Haziran 2007'de, ATD oy birliği ile bu çözümü kabul etti.[25][35] AVHD bir Tek Sağlık Girişimi Görev Gücü kurdu ve Temmuz 2008 ATD'nin çözümüne benzer bir sağlık kararını kabul etti.[25] Tek Sağlık Girişimi Görev Gücü, sonunda Dr. Roger Mahr'ın önderliğinde Tek Sağlık Komisyonu oldu.[36] Merkezi Iowa Devlet Üniversitesinde bulunmaktadır.[37]

Girişim

[değiştir | kaynağı değiştir]

Tek Sağlık Girişimi, Tek Sağlık Komisyonuyla karıştırılmamalıdır. Tek Sağlık Girişimi internet sitesi Tek Sağlığa ilişkin tüm haber ve bilgiler için küresel bir depodur. Bu hareketi destekleyen örgütler internet sitelerinde listelenir ve bu listede Amerikan Tıp Derneği, Amerikan Veteriner Hekimler Derneği, Amerikan Tropikal Tıp ve Hijyen Derneği, Amerikan Halk Sağlığı Doktorları Derneği,[38] Amerika Birleşik Devletleri Hastalık Kontrol ve Korunma Merkezleri (CDC), Amerika Birleşik Devletleri Tarım Bakanlığı (USDA) ve ABD Ulusal Çevre Sağlığı Derneği (NEHA)[39] gibi örgütlerin yanı sıra dünya çapında 700'den fazla önde gelen bilim insanı, doktor ve veteriner hekim vardır.[40] Tek Sağlık girişimi hakkında ek bilgi Horizon International'de mevcuttur, bu kuruluş Yale Üniversitesine bağlı küresel sağlık, çevre ve yoksulluk gibi birbiriyle ilişkili endişe verici konularda çözüm geliştirmeye çalışan ve kâr amacı gütmeyen bir kuruluştur.[41]

Uluslararası çabalar

[değiştir | kaynağı değiştir]

Avrupa Birliği, Tek Sağlığının önemini kabul etmiştir.[42]

ABD'de, CDC'nin Tek Sağlık araştırmalarıyla ilgili bir internet sitesi var.[43] 1. Uluslararası Tek Sağlık Kongresi 14-16 Şubat 2011'de Melbourne, Avustralya'da yapıldı.[44] İkincisi ise 29 Ocak-2 Şubat 2013'te Bangkok, Tayland'da yapıldı.[45]

1. Tek Sağlık Konferansı 14-15 Temmuz 2011'de Johannesburg, Güney Afrika'da düzenlendi.[46]

Dünya Bankası, Tek Sağlık yaklaşımının küresel sağlık maliyetine etkisini araştırmaktadır.[47] Ayrıca Haziran 2012'de Tek Sağlığın ekonomik faydalarını yayınladı.[47]

Tek Sağlık birçok ülkeden önde gelen bilim insanları ve içinde—Dünya Sağlık Örgütü, Gıda ve Tarım örgütü, Dünya Hayvan Sağlığı Örgütü, Ulaslararsı Hayvan Sağlığı Federasyonu, Kuduz Kontrolü İçin Küresel İttifak, Yeni Zelanda Koruyucu Tıp Merkezi, Asya'da HUBNET, Tek Sağlık Küresel Ağı, Kaliforniya Üniversitesi Tek Sağlık Merkezi, Utrecht Akademik Hastanesi ve Utrecht Hayat Bilimleri, Enfeksiyon Ekolojisi ve epidemiyolojisi Ağı Uppsala, İsveç—gibi kuruluşların da olduğu organizasyonlar tarafından önerilmekte ve desteklenmektedir.[48][49][50][51][52][53][54]

Ayrıca bakınız

[değiştir | kaynağı değiştir]

Dış bağlantılar

[değiştir | kaynağı değiştir]

DHSÖ'nün tek sağlık sayfası1 Ağustos 2016 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.

Kaynakça

[değiştir | kaynağı değiştir]
  1. ^ The American Veterinary Medical Association.
  2. ^ The Internet Classics Archive.
  3. ^ Drake D. A practical treatise on the history, prevention, and treatment of epidemic cholera, designed both for the profession and the people.
  4. ^ A. F. LaBerge.
  5. ^ Kahn LH, Kaplan B, Steele JH.
  6. ^ Murphy, DA.
  7. ^ Osler W., Clement A. W. An investigation into the parasites in the pork supply of Montreal 15 Ağustos 2014 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi., 1883.
  8. ^ Waddy J. "Father of Veterinary Public Health Profiled in New Book."
  9. ^ Kass PH, McCapes RH, Pritchard WR.
  10. ^ Aguirre, A. A., R. S. Ostfeld, G. M. Tabor, C. A. House and M. C. Pearl (eds.). 2002.
  11. ^ Weiss, R. Africa's Apes Are Imperiled, Researchers Warn.
  12. ^ The World Health Organization.
  13. ^ a b Institute of Medicine.
  14. ^ Jones K. E., Patel N. G., Levy M. A., et al.
  15. ^ Taylor LH, Latham SM, Woolhouse ME.
  16. ^ Wolfe ND, Dunavan CP, Diamond J. "Origins of major human infectious diseases."
  17. ^ Wirth T, Hidebrand F, Allix-Beguec C. et al.
  18. ^ Keele B. F., van Heuverswyn F., Li Y., et al.
  19. ^ Karesh W. B., Cook R. A., Bennett E. L., et al.
  20. ^ U.S. General Accounting Office (GAO).
  21. ^ Drexler, M. "Secret Agents — The menace of emerging infections" 2002 Joseph Henry Press. http://books.google.com/books?id=nnRuEoynzE4C&printsec=frontcover&dq=Madeline Drexler Secret Agents&source=bl&ots=0zjYAWOT8c&sig=HPvLemUlPJJ9O8Rj-ZzXVYI95ic&hl=en&ei=7TiCTb3tKOK30QGd7rTOCA&sa=X&oi=book_result&ct=result&resnum=3&sqi=2&ved=0CC0Q6AEwAg#v=onepage&q&f=false 4 Temmuz 2014 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.
  22. ^ Centers for Disease Control and Prevention National Center for Emerging and Zoonotic Infectious Diseases. http://www.cdc.gov/ncezid/ 21 Ağustos 2015 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi..
  23. ^ National Research Council.
  24. ^ The FAO-OIE-WHO Collaboration.
  25. ^ a b c JAVMA News.
  26. ^ Olsson S-E. Comparative Orthopaedics.
  27. ^ Lyons AS, Petrucelli RJ.
  28. ^ Cook JL, Arnoczky SP.
  29. ^ Pappaioanou M. "Veterinary medicine protecting and promoting the public's health and well-being."
  30. ^ Zinsstag J., Schelling E., Wyss K., et al.
  31. ^ Kahn LH.
  32. ^ Wildlife Conservation Society.
  33. ^ Karesh W. B., Cook R. A. "The Human-Animal Link".
  34. ^ Karesh W. B. “Where the Wild Things Are — The Link Between the Health of Humans, Animals, and the Environment”.
  35. ^ Kahn L. H. "‘One Medicine — One Health’ interview with Ronald M. Davis, MD, President of the American Medical Association, 14 May 2008".
  36. ^ The One Health Commission home page. http://www.onehealthcommission.org/objective.html 13 Mart 2012 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi..
  37. ^ The One Health Commission news.
  38. ^ The American Association of Public Health Physicians website. http://www.aaphp.org/OneHealth 10 Ağustos 2015 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi..
  39. ^ The National Environmental Health Association October 2008 position paper on One Health. http://www.neha.org/pdf/position_one_world.pdf 23 Mayıs 2012 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi..
  40. ^ One Health Initiative website. http://www.onehealthinitiative.com 20 Eylül 2020 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi..
  41. ^ Horizon International website http://www.solutions-site.org/node/875 27 Eylül 2015 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi..
  42. ^ European Union.
  43. ^ Centers for Disease Control and Prevention.
  44. ^ First International One Health Congress.
  45. ^ One Health Global Network website. http://www.onehealthglobal.net/?p=1369 [ölü/kırık bağlantı]
  46. ^ First One Health Conference in Africa. http://www.sacids.org/kms/frontend/?m=101 3 Mart 2016 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi..
  47. ^ a b The World Bank.
  48. ^ Global Alliance for Rabies Control.
  49. ^ New Zealand Centre for Conservation Medicine. http://www.conservationmedicine.co.nz/main-conservation-medicine.aspx 13 Ocak 2015 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi..
  50. ^ Hubnet website. http://www.hubnet.asia/ 4 Şubat 2015 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi..
  51. ^ The One Health Global Network website http://www.onehealthglobal.net 29 Eylül 2015 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi..
  52. ^ University of California Global Health Institute.
  53. ^ Utrecht Science Park website http://www.utrechtsciencepark.nl/nl/40/focus-gebieden/public-health/index.html 4 Şubat 2015 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. Erişim tarihi: 1 Ocak 2015.
  54. ^ Infection, Ecology, and Epidemiology.

Kitaplar

[değiştir | kaynağı değiştir]

Zinsstag J., Schellin, E., Waltner-Toews D., Whittaker M. and Tanner M. One Health: The Theory and Practice of Integrated Health Approaches. 2015. CAB International; Wallingford, UK. ISBN 9781780643410. http://www.cabi.org/bookshop/book/978178064341021 Eylül 2015 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.. Accessed March 11, 2015

Rabinowitz P. M. and Conti L. A. Human-Animal Medicine — Clinical Approaches to Zoonoses, Toxicants and Other Shared Health Risks. Saunders Elsevier. 2010. ISBN 1416068376. Reviewed by Brown C. Human-animal medicine: clinical approaches to zoonoses, toxicants and other shared health risks [book review]. Emerg Infect Dis [serial on the Internet]. 2010 Jun [date cited]. http://wwwnc.cdc.gov/eid/article/16/6/10-0367.htm. Accessed April 28, 2013.

Natterson-Horowitz B and Bowers K. Zoobiquity. What Animals Can Teach Us About Health and the Science of Healing. 2012. Knopf, New York. http://www.goodreads.com/book/show/13147888-zoobiquity 24 Eylül 2015 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.. Accessed May 16, 2013.

Quammen D. Spillover. Animal Infections & the Next Human Pandemic. 2012. W.W. Norton & Co. http://www.goodreads.com/book/show/13637215-spillover 15 Ağustos 2015 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.. Accessed May 16, 2013.

"https://tr.wikipedia.org/w/index.php?title=Tek_sağlık&oldid=33700798" sayfasından alınmıştır