İçeriğe atla

Işgın

Vikipedi, özgür ansiklopedi
Işgın
İran'da Zibed (زیبد) tepelerinde olgun tohumlu ışgın
Biyolojik sınıflandırma
Âlem: Plantae
Klad Angiosperms
(Kapalı tohumlular)
Klad Eudicots
(İki çenekliler)
Klad Core eudicots
Takım: Caryophyllales
Familya: Polygonaceae
(Kuzukulağıgiller)
Alt familya: Polygonoideae
Oymak: Rumiceae
Cins: Rheum
Tür: R. ribes
İkili adlandırma
Rheum ribes
L., 1753

Işgın[1][2][3][4][5][6][7] ya da Işkın[8][9] (Rheum ribes), kuzukulağıgiller (Polygonaceae) familyasından 1000 – 4000 m yüksekliklerde yetişen, mayıs-haziran aylarında sarımsı beyaz çiçek açan, 40–150 cm boyunda, çok yıllık, otsu bir ravent türü.[1] Tanımlanmış 103 Rheum türünden biridir ve nominat (autonym) seksiyonda (sect. Rheum) sınıflandırılır.[10] Güneybatı Asya'nın ılıman ve subtropikal bölgelerinde (Türkiye, Suriye, İsrail, Filistin, Ürdün, Lübnan, Ermenistan, Azerbaycan, Irak, İran, Afganistan ve Pakistan) yayılım gösterir ve Türkiye'de yabani olarak yetişen tek ravent (Rheum) türüdür. Cinsin diğer türleriyle serbestçe melezlenebilen ışgının çiçekleri hermafrodittir ve tozlaşması rüzgâr tarafından yapılır.[11] Tıbbi bitkilerden olup farmakolojik araştırmalarda çok sık kullanılır.

Salkım biçimli çiçek durumunu (inflorescence) taşıyan genç sürgünler (sap) yetiştiği yörelerde taze olarak tüketilir. Kivi tadında mayhoş lezzetli sevilen bir sebze olsa da Türkiye'de halk arasında «meyve» olarak da nitelendirilerek muz ve kivi ile kıyaslanıp «Doğu'nun muzu» ya da «kivisi» biçiminde lanse edilir.[12] Yüksek yaylalarda karların erimeye başladığı mevsimde fil kulağı biçimli geniş kaba yaprakların arasından yükselen gövde (çiçek durumu sapı) köylülerce dibinden kesilerek dağlardan şehirlere getirilir ve «ışgıncı» ya da «ışkıncı» denen satıcılar tarafından demet demet pazarda satılır.

Adlandırma

[değiştir | kaynağı değiştir]

Türkçede ışgın ya da ışgın otu adıyla kitap dilinde yaygındır ve halk dilinde de bu ve bunun varyasyonları (ışkın, ıçgın, ıçkın, uçkun, uçgun, uşgun, uşkun, aşgın, aşkın, eşkin, eşgin) kullanılır.[1] Orta Türkçe dönemine ait Divânu Lügati't-Türk'te «ışgun» (اِشْغُنْ) biçiminde geçer ve "şerbeti çiçek hastalığı için iyi gelen, çiçeği kırmızı bir ot" olarak tanımlanır.[13] Farsçada da Türkçeden geçme bir alıntı olarak «eshghan»[14] biçiminde görülür ve Rheum ribes ile birlikte Rheum turkestanicum türü için de kullanılır. Türkçede «ışgın» adı geniş anlamda ravendin cins adı olarak da kullanılır: «İngiliz ışgını» ya da «bahçe ışkını»[15] (Rheum rhaponticum), «Anadolu ışgını» (Rheum ribes). Yenen kısmı Anadolu ışgınında "çiçek sapı" iken, İngiliz ışgınında "yaprak sapı" kısmıdır. Türkçe kaynaklarda bazen Anadolu ravendi (ya da Anadolu raventi[16]) adı da Rheum ribes olarak kullanılır. Fakat eski Osmanlıca kaynaklarda geçen Râvend-i Rûmî [راوند رومی] (Anadolu ravendi) adı bir labada (Rumex alpinus) türü için kullanılmıştır ve bu labadaya Afyon Emirdağ'da «ışgın» adı da verilmektedir.[1] Diğer Türk dillerinde geçen kökteş biçimler o yörelerde yetişen başka Rheum türleri için kullanılır. Türkmence yşgyn (eski yazı: ышгын okunuşu: ışgın) adı Rheum turkestanicum türünü ifade ederken, Kırgızca ышкын (okunuşu: ışkın) adı Rheum cinsinin genel adı (Rheum tangutium таңгыт ышкыны; Rheum maximowiczii Максимович ышкыны; чүкүрү ышкын) olarak kullanılır.

Sapı muz gibi kolayca soyularak yendiği için «yayla muzu»,[17][18][19][20] «dağ muzu»,[17][21] «Doğu muzu» adlarıyla ya da etnik vurgu yapılarak «Kürt muzu»,[22] «Zaza muzu»[23] nitelemesiyle veya yetiştiği şehirlerin adı vurgulanarak Hakkâri'de «Hakkâri muzu»,[24] Van'da «Van muzu», Bitlis'te «Bitlis muzu», Muş'ta «Muş muzu»,[25] Tunceli'de «Dersim muzu»,[26] Erzurum'da «Erzurum muzu»,[27] Adıyaman'da «Adıyaman muzu»,[28] Adıyaman'ın Çelikhan ilçesinde «Çelikhan muzu»,[29] Bitlis'in Tatvan ilçesinde «Tatvan muzu»[30] olarak da lanse edilir. Elazığ'ın Çaybağı bucağında ise «Çaybağı muzu»[31] adıyla sunulur.

Species Plantarum (1753)

Latince tür adı Rheum ribes harfiyen «frenküzümü ravendi» anlamındadır ve epiteti (ribes) Frenk üzümünün (Ribes) cins adından gelir[32] ve Arapça kökenlidir.[33][34][35][36] Arapçada ribâs[37][38] (ريباس) ya da ravendü'r-ribâs[39] (راوند الريباص) adı geçer. Zazacada (rıbês ; Tunceli Zazacasında: rubes, ruves, rıves[26]), Kürtçede (ribês,[40] ribêz,[41] rêvaz, rêvas, rêwas, rêwaz) ve Farsçada kullanılan rivas[42][43] (ريواس) biçimleri Arapça kökenlidir. İbranicede «Hermon Dağı ribes'i/ravendi» anlamına gelen ribes hermoni[44] (רִיבָּס חֶרְמוֹנִי) adı kullanılır. Özbekçe rovoch (eski yazı: ровоч) adı bütün Rheum türleri için kullanılır.

Süryanicede yaghmīṣā[35][45] (ܝܓܡܝܨܐ) adı kullanılır. Süryaniceden de Arapçaya yağmisâ[35][46] (يغميصا) biçiminde geçmiştir.

Ermenicede xanjil haġarǰi (Խանձիլ հաղարջի)[47] adı kullanılır. Ermenicede Türkçeden geçme işxun (իշխուն) biçimi de kullanılır.

Azericesi «frenküzümü ravendi»[48] (qarağat rəvəndi) anlamına gelir.

Daricede (Afganistan Farsçası) çukri[49] (چکری) adı kullanılır.

İngilizcede «siğilli yapraklı ravent» (warted-leaved rhubarb[50] ya da warty-leaved rhubarb[51]), «Suriye ravendi» (Syrian rhubarb[15][52]), «Irak ravendi» (Irak rhubarb[15]), «Arap ravendi» (Arabian rhubarb), «Arap frenküzümü» (Arabian ribes[53]), «Lübnan Dağı frenküzümü ravendi» (currant rhubarb of Mount Libanus[53]), «frenküzümü meyveli ravent» (currant-fruited rhubarb[54]), «frenküzümü ravent» (rhubarb-currant[55]), «Babil ravendi» (rhubarb of Babilonia[56]) adları kullanılır.

Bitkilerin modern sınıflandırmasına yön veren Carl Linnaeus'un Species Plantarum adlı kitabının 1753'teki ilk baskısında yer alan Linnaeus öncesi (Pre-Linnaean) ilk dönem Rheum ribes adlandırma ve tanımları:[57][58] Lapathum orientale, aspero & verrucoso folio, Ribes arabibus dictum < Dill. elth. 191. t. 158. f. 192. [1732]; Lapathum orientale tomentosum rotundifolium, Ribes arabum dictum < Breyn. E. N. C. cent. 7. p. 7.; Lapathum orientale asperum, folio subrotundo, fructu magno purpureo < Pocock orient. 189. t. 84.; Ribes arabum < Rauw. It. 266. 282. [1583]; Ribes arabum, foliis petasitidis < Bauh. pin. 455.

Morfoloji

[değiştir | kaynağı değiştir]

Bitki 40–150 cm boyunda yükselir. Sert yapılı ve otsudur. Gövde tabanda yapraklıdır. Tam olarak loplu olmayan büyük yaprakları kırmızımsı, unlu görünümde pullu, oluklu olup böbrek şeklindedir ya da fil kulağını andırır. Lamina rotundat (40–50 cm çapında) kenarları ince dişli (dentikülat) ve buruşuk yapıdadır. Yaprakların yüzeyi ve petiol pürüzlü ve serttir.[4] Pediseller ortada ya da ortanın altında eklemli olup periant segmentleri meyve zamanında kalıcıdır.[59] Labadanınkilere benzeyen çiçekleri ufak olup sarımsı beyazdır. Haziran ile temmuz aylarında çiçeklenir ve bir ay içinde de tohumları olgunlaşır.[60] Tohumları (meyvesi) üç köşeli ve çok geniş kırmızımsı kahverengi kanatlıdır[61][62] ve 9–15 mm boyundadır. Kazık kökleri çokyıllıktır.

Habitat

[değiştir | kaynağı değiştir]

Yükseklerde (1800 - 2800[60] ya da 2300 - 2700[62] veya 1000 - 4000[63] metrelerde) kayalık ve çakıl yamaçlarda yetişir. İran'da bir yavşan (Artemisia sieberi) türüyle birlik (plant community) oluşturur.[64]

Dağılımı

[değiştir | kaynağı değiştir]

İran-Turan fitocoğrafyası elementidir.[62] Türkiye, Suriye, İsrail, Filistin, Ürdün, Lübnan,[65][66] Ermenistan, Azerbaycan,[67] Irak, İran, Afganistan[63] ve Pakistan'da[63] dağılım gösterir. En yoğun yetiştiği yerler Doğu ve Güney Anadolu, Kuzey Irak ve Kuzeybatı İran'dır ve 1800 ilâ 2800 metre yüksekliklerde yetişen tek Rheum türüdür.[61]

Türkiye'de yabani olarak yetişen tek ravent (Rheum) türüdür ve doğu illerinde (Ağrı, Muş, Bitlis, Bingöl, Elazığ, Erzincan, Malatya,[68] Tunceli, Hakkâri, Van, Erzurum, Iğdır,[69] Kars, Sivas,[70] Adıyaman, Kahramanmaraş[71] ve Hatay'da Amanos dağı[72]) 1800 – 2800 m yüksekliklerde yayılım gösterir. Şimdilik Türkiye'de tehlike altında bulunmasa da, ticari amaçlı aşırı toplanması türün geleceğini zora sokan etmenlerin başında gelir.

Azerbaycan'da yalnızca Nahçıvan Özerk Cumhuriyetinde yayılan bitki Azerbaycan Kırmızı Kitabında 1989 yılından beri yer almaktadır[73][74] ve neredeyse tehdit altındaki türler (NT) kategorisindedir. G. Ş. Şirəliyev tarafından Batabat'taki 2 hektarlık kültürel flora alanında yetiştirilip türün biyolojisi üzerine ayrıntılı bilgi çıkarılmıştır. Gıda ya da tıbbi amaçlı toplamalar, hayvancılığın yayılması ve yeni dağlık yolların açılması gibi etkenler türün Nahçıvan'daki dağılımını oldukça sınırlasa da ender olarak Duzdağ, Validağ, Gışlag, Darıdağ ve Nohuddağ yörelerinde taşlı yamaçlarda görülebiliyor.[73]

Ermenistan'da oldukça nadir bulunur ve soyu burada tehlike altında olduğu için Ermenistan Kırmızı Kitabında yer alır.[74] Hosrov Ormanı Devlet Korunağında (Խոսրովի անտառ պետական արգելոց) tehlikedeki türler kategorisindedir.[75]

İran'da Rheum cinsinin dört türünden biridir. Diğer türleri Türkmenistan ile Özbekistan'da da görülen Rheum turkestanicum ile İran'a özgü endemik olan Rheum persicum türüdür. Dördüncü ve son tür 2012 yılında Kuzeydoğu İran'da Razavi Horasan Eyaletinde keşfedilen Rheum khorasanicum türüdür ve morfolojik olarak Rheum ribes türüne oldukça benzer ve onunla karıştırılır. İran'daki türlerin hepsi nominat seksiyonda (Rheum sect. Rheum) sınıflandırılır.[10]

Pakistan'da yedi Rheum türünden (Rheum australe, Rheum moorcroftianum, Rheum ribes, Rheum spiciforme, Rheum tibeticum, Rheum webbianum, Rheum wittrockii) biridir ve Belucistan eyaletinde (Shogot ile Lutkho arasında) 1800 m yüksekliklerde dunit kayalıklarda taşlık ve yamaç arazide görülür.[76][77]

Lübnan'daki tek Rheum türüdür ve 1500 m yükseklikteki dağlık alanlarda görülür.[78][79]

Suriye[80] ve Ürdün'de[81] iki Rheum türünden (Rheum ribes, Rheum palaestinum) biridir.

İsrail'de Rheum cinsinin iki türünden biri Rheum ribes'tir (ריבס אמתי harfiyen "gerçek ışgın") ve Suriye toprağıyken 1981'de ilhak ettiği Golan Tepelerinin parçası olan Hermon Dağında yetişir; diğer tür ise Necef Çölünde görülen Rheum palaestinum (ריבס המדבר harfiyen "çöl ışgını") türüdür.[82] Rh. palaestinum türü İsrail'de endemiktir ve kırmızı listede yer alırken Rh. ribes türü kırmızı listede değildir.[83]

Besin olarak tüketimi

[değiştir | kaynağı değiştir]

Türkiye'de bahar sonu yaz başlangıcında (yöresine göre değişkenlik gösteren bir aylık sürede: nisan sonu, mayıs ayı, haziranın ilk yarısı) çiçek durumunun lifli sapları dağ köylülerince yükseklerden/yaylalardan toplanıp Doğu Anadolu şehirlerindeki (özellikle Elazığ, Erzincan, Gaziantep,Tunceli, Hakkâri, Van) pazarlarda "ışgıncı" ya da "ışkıncı"[68] denen satıcılar tarafından demetler hâlinde satılır[1][84] ve kabuğu muz gibi soyulduktan sonra genelde tuza bandırılıp çiğ olarak yenir.[1][85][86] Ekşi ve biraz da mayhoş lezzette olan ışgının kiviye yakın bir tadı vardır.[21] Hakkâri'de dondurma ("uşkunlu dondurma"[87] ya da "uçkunlu dondurma"[88]) olarak da değerlendirilir. Bitlis Adilcevaz'da turşusu yapılır.[21] Tunceli'de ve Bitlis'te pişirilerek yendiği de olur. Erzurum'da sebze olarak değerlendirilir.[89] Elazığ'da "ışgınlı yumurta"[90] (ya da "ışkınlı yumurta"[91]) ve "ekşili ışgın",[92] Van'da "kavurmalı uşgun ekşilisi"[93] ya da "eşgili yemeği"[94] adlı yemek yapılır. "Işgınlı kapuska" (ya da "ışkınlı kapuska"[91]) adlı yemekte de kullanılır. Hakkâri'de "uçkunlu kek"[95] olarak da değerlendirilir. Işgın adı Türkçede ravent (Rheum rhabarbarum) anlamında da kullanıldığı için Batı mutfağından aktarılan yemek tariflerinde ("ışgınlı kek", "ışgınlı kıtırlı kek",[96] "ışgınlı limonlu kek", "ışgınlı pasta", "ışgınlı tart", "ışgınlı çilekli pay", "ışgınlı krambil", "ışgın reçeli") doğrudan ravent anlamındadır. Şef Recep İncecik tarafından "ışgın şerbeti"[97][98] olarak yapılmış ve bu tarif için patent almak üzere başvuru gerçekleşmiştir.

Pakistan'da salata olarak çiğ yenir ve Belucistan eyaletinin kuzeyinde yerel pazarlarda satılır.[63]

Tıbbi kullanımı

[değiştir | kaynağı değiştir]

Halk tıbbında kullanımı

[değiştir | kaynağı değiştir]

Yetiştiği yörelerde halk tıbbında kullanımı oldukça yaygındır. Ekşi ve biraz da mayhoş lezzette olup mideyi kuvvetlendirir. Kusmayı önler. Tanen bakımından zengin (%8-10) olan kökleri (Rhizoma Rhei ribi) müshil (iç sürdürücü) değil ishal önleyici (bir başka deyişle kabız etkili[1][99] ya da peklik verici) özelliğe sahiptir. Tanenler, proteinleri çökerten, kanı aglutine eden kabız etkili bileşiklerdir. Taze iken dış kabuğu soyularak sebze gibi yenen gövde kısmı Bitlis civarında sindirimi kolaylaştırıcı olarak yemeklerden sonra alınmaktadır. Van, Bitlis, Erzurum gibi illerde kökleri basur tedavisinde ve diyabetli kişilerde hipoglisemik etki oluşturması amacıyla kullanılmaktadır.[42][100][101][102] Erzurum'da ayrıca boşaltım sistemi enfeksiyonlarında kullanılmaktadır.[101] Kars'ta çiçek sapı taze olarak yendiği gibi kökü de diyabet için kullanılmaktadır.[103] Yine Kars'ta diyabet, kolesterol ve mide hastalıkları için kullanılır.[104] Kökü Tunceli'de diyabet tedavisinde kullanılır.[105] Şırnak Cizre'de kökleri şeker hastalığına karşı kaynatılarak içilir ve gövdesi de yüksek tansiyonu indirmek ve mide rahatsızlıklarını gidermek için yenilir.[106] Kökü Ürdün'de halk tıbbında hipertansiyon, diyabet, böbrek taşı ve obezite için kullanılır.[107] İran'da Horasan eyaletinin Zengilanlu (زنگلانلو) yöresinde meyve ile yaprak sapı (petiole) diüretik (idrar söktürücü), kan temizleyici ve sarılık giderici olarak kullanılır.[108]

Bingöl'de ışkın kökü kurutulup öğütüldükten sonra yoğurtla karıştırılıp yüzdeki sivilce ve lekelere karşı kullanılır.

Elazığ yöresinde şap hastalığına karşı ışgın kökü kaynatılarak hayvana içirilir.[109]

Farmakolojik kullanımı ve etkinliği

[değiştir | kaynağı değiştir]

İçerdiği güçlü etkin maddelerden dolayı farmakolojik araştırmalarda oldukça populerdir. Işgının farmakolojik incelemesi 1939 yılında yapılan çalışmalarla başlamış yirmi beş yıllık bir aradan sonra 1964 yılında yeni çalışmalarla devam edilmiş. Yine yirmi yıllık bir aradan sonra 1985, 1989, 1990 yıllarında çalışmalar artmış, on yıllık kısa bir aradan sonra 2000'li yıllarda araştırmalarda büyük artış olmuş.[110]

Özellikle pişirildiğinde polifenol miktarı bakımından oldukça zengin olduğu gözlenmiştir. Antioksidan vitaminler bakımından zengin olabileceği düşünülmektedir. Taze sürgünleri C vitamini açısından zengin, A ve E vitaminleri açısından ise fakirdir. Ayrıca selenyum düzeyi de beslenme açısından yeterli orandadır.[2]

Işgının sap ve köklerinden elde edilen kloroformlu ve metanollü ekstrelerinin antioksidan etkilerinin araştırıldığı bir çalışmada en yüksek aktivite �,1 ile �,1 engelleyicilikle köklerde, en az aktivite ise �,2 ile �,0 engelleyicilikle saplarda görülmüştür.[111]

Işgın yaprağından elde edilen metanollü ve sulu ekstrelerin peptik ülser için gastrik koruyucu etkinliğinin araştırıldığı bir çalışmada mide asidi üretimini inhibe eden (engelleyen) standart ülser ilacı simetidin ile karşılaştırılabilir bir koruyucu etkinliğe sahip inhibitör (engelleyici) olduğu bulunmuştur.[112]

Günümüzde, asetilkolin parçalanması için temel bir enzim olan asetilkolinesterazın (AChE) inhibitörlerinin (engelleyicilerinin) kullanımı, Alzheimer hastalığı gibi nörodejeneratif hastalıkların hafif ve orta tedavisinde en önemli tiplerden biridir. İnhibitör özelliklerinin araştırıldığı bir çalışmada yaklaşık 100 değişik bitki incelenmiş ve bunlardan üçünün (Levisticum officinale, Bergeris integrima, Rheum ribes) P den fazla AChE inhibitör etkisi gösterdiği bulunmuştur.[113]

Hem sanayi ülkelerinde hem de gelişmekte olan ülkelerde ölüm oranını yükselten koroner kalp hastalığının (CHD) birincil ana etkeni hiperkolesterolemidir (hypercholesterolemia) ve trigliserit bakımından zengin olan lipoproteinlerin de doğrudan ya da dolaylı aterojenik olduğu rapor edilmiştir. Işgından elde edilen etanollü ve sulu ekstrelerin hipotiroid tavşanlarda lipid konsantrasyonlarını incelemeye yönelik bir çalışmada ışgın özütünün tavşandaki plazma lipidlerinin azaltımı niyasine göre daha fazla yaptığı bulunmuştur. Bu yüzden ışgın potansiyel hipolipidemiktir ve koroner kalp hastalığının risk faktörleri olan hiperkolesterolemi ve hipergliserideminin tedavisinde kullanılabilir olduğu düşünülmektedir.[114]

Işgından elde edilen ekstreler İran'da tip 2 diyabet tedavisinde farmakolojik araştırma konusudur.[115]

Işgından elde edilen ekstre, bakteri ve mantarların gelişimlerini değişik oranlarda etkileyen antimikrobiyal maddeler ihtiva eder.[116] Işgından elde edilen ekstreler hastalık yapıcı gram-negatif bakterilere karşı etkilidir.[117] Işgın çiçeğinden elde edilen ekstrenin bitkilerde hastalık yapan mantarların spor çimlenmesi ve büyümesini inhibe eden (engelleyen) bir inhibitör (engelleyici) olduğu düşünülüyor.[118] Bitkinin farklı kısımları farklı antimikrobiyal etkiye sahip aktif bileşikleri içerir. Bu aktif bileşikler içinde en etkilisi etanoldür.[3] Işgın sürgünlerinden krizofanol, fiskiyon ve emodol antrakinonları ile kersetin, 5-dezoksikersetin, kersetin 3-0-ramnozit, kersetin 3-0-galaktozit, kersetin 3-0-rutinozit flavonoitleri izole edilmiştir.[119] Balıklarda görülen bakteri kökenli hastalıkların tedavisinde kullanılabilir özelliktedir.[6] İran'ın 64 antibakteriyel tıbbi bitkileri arasında yer alır.[120]

Türkiye'deki 16 tıbbi bitkiden elde edilen etanol ekstresinin uçuk yapan herpes simpleks (HSV) virüsü ile sindbis humması yapan sindbis virüsü (SINV) üzerindeki antiviral etkilerinin incelendiği bir araştırmada kardelen türü (Toros kardeleni, Galanthus elwesii) ile ışgın (Rheum ribes) ekstrelerinin en kuvvetli anti-HSV etki yaptığı görülmüş ve kardelenden elde edilen ekstrenin ayrıca en etkili anti-SINV olduğu da gözlenmiştir.[121]

Işgın kökünde antitümör etkiye sahip maddelerin olduğu düşünülmektedir.[122] Fakat, antioksidan özelliği olduğundan kanseri engelleme yolunda olumlu sonuçlar verebileceği düşünülen Rheum ribes üzerine yapılan bir araştırmada[123] ilk bulgulara göre kaynatma yöntemi ile elde edilen ekstrelerin kanserli hücreler üzerinde antiproliferatif (hücre büyümesini engellemekte kullanılan ya da bu eğilimde olan) bir etkisi bulunamamıştır.

Elazığ yöresinde yenebilir yabani bitkilerdeki nitrat, nem ve kül miktarının tespiti için yapılan bir araştırmaya göre en düşük nitrat miktarı ışgında (43.42 mg/kg) ve en yükseği de semizotu (Portulaca oleracea) bitkisinde (6560.95 mg/kg) tespit edilmiştir.[124]

İran'da Serçeşme Bakır Madeni etrafında toplanan bitkilerdeki stronsiyum miktarını bulmaya yönelik bir çalışmada köklerde stronsiyum aralığı en düşük miktar olarak Isatis cappadocica türü çivit otunda (23.1 ppm) ve en yükseği de Rheum ribes ışgınında (383 ppm) tespit edilmiştir.[125]

Tıbbi sakıncaları

[değiştir | kaynağı değiştir]

Akut böbrek yetmezliklerinin önemli sebeplerinden biri olan rabdomiyoliz vakalarında etyoloji genellikle travmalar olmasına rağmen çeşitli toksinler de sebep olmaktadır. Etanol, mantar zehirlenmesi ve karbonmonoksite bağı olgular bildirilmesine rağmen bitki kökenli toksinlerin sebep olduğu rabdomiyoliz olguları nadirdir. Bunlardan biri de etanol ihtiva eden ışgının (Rheum ribes) aşırı yenmesiyle oluşan rabdomiyolizdir.[17]

Amerikan Pediatri Akademisi (AAP, American Academy of Pediatrics) tarafından açıklanan ve özellikle çocuklar için tehlikeli olabilecek 30 yiyecek arasında yer alan «ışgın»[126] ya da «uşgun»[21] adıyla kastedilen Rheum ribes değil ravent olarak da bilinen Rheum rhabarbarum türüdür. Aynı cinsten olsalar da çiçek sapı çiğ olarak da yenen yabani Rheum ribes ile yaprak sapı ancak pişirilerek yenen kültür bitkisi Rheum rhabarbarum bazen "ışgın" adı altında birbiriyle karıştırılabiliyor.

Boyarmadde olarak kullanımı

[değiştir | kaynağı değiştir]

Işgın köklerinden Hakkâri'de yünleri bej renge boyamak için kullanılır. Suyun içinde bir süre bekletilen köklerine yün katılıp 3 saat kaynatılarak koyu bir bej renk elde edilir.[127] Bitlis'te ışgın kökleri suda bekletilir ve sonra da içine yün konarak bir saat kaynatılarak mavi renk elde edilir.[128] Van ilinde (Güzelsu ve Taşdöndüren köylerinde) «urtifan» (Rheum ribes) adlı bitkiden yün için boyar madde elde edilmektedir. Mordan kullanılmadan hardal rengi, değişik mordan maddeleriyle kiremit rengi, nefti yeşil, bordo, kanarya sarısı olmak üzere değişik renkler elde edilir.[129]

Hayvanlarca kullanımı

[değiştir | kaynağı değiştir]
Xylena exsoleta kelebeği
Xylena exsoleta tırtılı

Hayvancılıkta değerlendirilmez. Besi hayvanlarının ışgınla beslenmediği düşünülmektedir.[69]

«Minik zümrüt»[69][130] ya da «Işgınzümrütü»[131] (Callophrys mystaphia) adlı kelebeğin ana besin bitkisi olan ışgının aşırı toplanması kelebeğin soyunu tehlikeye atmaktadır.[130] Bu kelebek dünyada yalnızca Türkiye (ışgın yetişen yöreler: Iğdır, Van, Hakkâri, Kars, Siirt) ile İran'da Zagros dağlarındaki Dena (دنا) ya da Kuh-i Dinar denilen tepelerde bulunmaktadır. Minik zümrüt tırtılları Türkiye'de Rheum ribes ile, İran'da ise Rheum persicum ile beslenmektedir. Besin bitkisine birkaç metreden daha uzak bir mesafede görülmediği için yayılma yetisinin oldukça zayıf olduğu düşünülmektedir. Ayrıca etrafta başka çiçekler olmasına rağmen, kelebekler sadece ışgın çiçeklerinden balözü toplamayı tercih etmektedir. Tırtılları ışgın üzerinde mayısın son günlerinden temmuzun ortalarına kadar beslenir. Bu dönem aynı zamanda ışgının köylülerce toplanma zamanıdır ve ışgının sökülmesiyle birlikte kelebek tırtılları da erginleşip yumurta dökmeden önce imha olmaktadır.[69] Bunun yanı sıra aşırı otlatma ve erozyon nedeniyle de tehdit altında olan türün üzerindeki baskıyı azaltmak için ışgın bitkisinin yetiştirilmesi öneriliyor.[132]

Avrupa, Afrika ve Asya'da yaşayan ve Türkiye'de de Adana, Amasya, Ankara, Aydın, Burdur, Eskişehir, Mersin, Kars, Manisa, Kahramanmaraş, Yozgat illerinde bulunan Xylena exsoleta adlı kelebeğin tırtılı Allium cepa, Beta vulgaris, Spinacia oleracea, Brassica rapa, Leucanthemum vulgare, Taraxacum officinale, Humulus lupulus, Lathyrus pratensis, Pisum sativum, Linum usitatissimum, Malus pumila, Rubus idaeus, Papaver, Salix, Vaccinium myrtillus, Vitis, Ononis, Rumex longifolius gibi oldukça geniş yemek listesiyle beslenirken Van'da (Erek dağlarında) da görülmesi ancak 2008 yılında olmuştur ve burada besin bitkisi ışgın (Rheum ribes) yapraklarıdır.[133]

Bahçecilikte kullanımı

[değiştir | kaynağı değiştir]

Işgın (Rheum ribes) diğer bir ravent türüyle (Rheum officinale) birlikte "süs ravendi" olarak bahçecilikte kullanılır.[134][135]

İnanç ve Mitoloji

[değiştir | kaynağı değiştir]

Zerdüştlükte iyilikçi Ahura Mazda'nın yarattığı ve Keyumers (کیومرث) ya da Geyumert (گیومرت) denilen ilk insan kötülükçü Ehrimen tarafından öldürülünce tohumlarını Güneş kırk yıl arıtır ve onlardan ışgın (Rheum ribes) filizlenir. Bu ışgın daha sonra ilk ölümlü erkek ve kadın olan Meşye ve Meşyane'ye (مشيه و مشيانه) dönüşür.[136][137][138]

Kaynakça

[değiştir | kaynağı değiştir]
  1. ^ a b c d e f g Prof. Dr. Turhan Baytop (1997), Türkçe Bitki Adları Sözlüğü, TDK yayınları: 578, Ankara, 1997
  2. ^ a b Ömer Munzuroğlu, Fikret Karataş ve Nazmi Gür (2000), Işgın (Rheum ribes L.) Bitkisindeki A, E ve C Vitaminleri ile Selenyum Düzeylerinin Araştırılması 13 Ağustos 2017 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi., TÜBİTAK Turk J Biol 24 (2000) 397–404
  3. ^ a b Hüseyin Tanış, Lutfiye Karcıoğlu, Emel Dıraz ve Ashabil Aygan (2010), Kahramanmaraş Bölgesinde Yetişen Işgın (Rheum ribes L.)’ın Antibakteriyal Aktivitesinin Belirlenmesi[ölü/kırık bağlantı], KSÜ Doğa Bil. Derg., 13(2), 2010 Kaynak hatası: Geçersiz <ref> etiketi: "refKmaraş" adı farklı içerikte birden fazla tanımlanmış (Bkz: Kaynak gösterme)
  4. ^ a b Prof. Dr. Nevin Tanker, Prof. Dr. Mehmet Koyuncu ve Prof. Dr. Maksut Coşkun (1998), Farmasötik Botanik[ölü/kırık bağlantı], Ankara Üniversitesi Eczacılık Fakültesi Yayınları, no: 88, ikinci baskı 2004, Ankara Kaynak hatası: Geçersiz <ref> etiketi: "refTanker" adı farklı içerikte birden fazla tanımlanmış (Bkz: Kaynak gösterme)
  5. ^ Refik Alan & Hüseyin Padem (1989), Erzurum ve Yöresinde Sebze Olarak Kullanılan Yabani Otlardan Işgın, Uzun Yemlik, Madımak, Tel Pancarı ile Ebegümeci Üzerinde Araştırmalar 8 Nisan 2015 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi., Gıda (1989) 14 (5) 281-287
  6. ^ a b Doç. Dr. Mustafa Sarıeyüpoğlu & Meliha Köksal (1996), Balık hastalıklarının tıbbi bitkilerle tedavi ve kontrolünün araştırılması 9 Nisan 2015 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi., Doğu Anadolu Bölgesi II. Su Ürünleri Sempozyumu, 14-16 Haziran 1996, Erzurum
  7. ^ E. Altundağ & N. Özhatay (2009), Local names of some useful plants from Iğdır Province (East Anatolia) 16 Mayıs 2012 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi., İstanbul Ecz. Fak. Mec. 40 (2008-2009)
  8. ^ Prof. Dr. Hasan Eren (1999) Türk Dilinin Etimolojik Sözlüğü
  9. ^ Abdulvahap Yoğunlu (2011), Tunceli ekonomik değeri olan bitkiler raporu 10 Nisan 2015 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi., “Sektörel Araştırmalar Serisi-5”, Aralık 2011
  10. ^ a b Azarnoosh Jafari, Ghadir Taheri, Bahram Baradaran & Ahmad Reza Behrami (2012), Rheum khoırasanicum (Polygonaceae), a new species from Iran[ölü/kırık bağlantı], Finnish Zoological and Botanical Publishing Board 2012, Ann. Bot. Fennici 49: 00-00, Helsinki
  11. ^ "Plants For A Future". 9 Nisan 2015 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 15 Mayıs 2012. 
  12. ^ Şırnak Haber : Doğu'nun muzu ve kivisi 'uçkun' büyük ilgi görüyor[ölü/kırık bağlantı]
  13. ^ Divanü Lûgat-it-Türk Tercümesi, çeviren Besim Atalay, TDK yayınları:521, Ankara 1941, cilt: 1, sayfa: 109
  14. ^ Mohammad Reza Joharchi & Mohammad Sadegh Amiri (2012), Taxonomic evaluation of misidentification of crude herbal drugs marketed in Iran 2 Haziran 2012 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi., Avicenna Journal of Phytomedicine, Vol. 2, No. 2, Spring 2012, 105-112
  15. ^ a b c "MULTILINGUAL MULTISCRIPT PLANT NAME DATABASE: Sorting Rheum names". 17 Mayıs 2012 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 17 Mayıs 2012.  Kaynak hatası: Geçersiz <ref> etiketi: "refMulti" adı farklı içerikte birden fazla tanımlanmış (Bkz: Kaynak gösterme)
  16. ^ "ebitki.com". 8 Mayıs 2014 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 19 Mayıs 2012. 
  17. ^ a b c Y. Koç, A. Ünsal, E. Ahbap, T. Sakacı, T. Baştürk, M. Yılmaz (2006), Nadir Görülen İki Farklı Rabdomiyoliz Nedeni, Şişli Etfal Eğitim ve Araşltırma Hastanesi, Nefroloji Kliniği, İstanbul. Türk Nefroloji Diyaliz ve Transplantasyon Dergisi 4 Mart 2016 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi., Cilt / Vol. 15, No: 4 Ek / Supplement 2, Ekim / October 2006 Kaynak hatası: Geçersiz <ref> etiketi: "refNefrol" adı farklı içerikte birden fazla tanımlanmış (Bkz: Kaynak gösterme)
  18. ^ Yayla muzu fiyatıyla ithal muza fark attı[ölü/kırık bağlantı]
  19. ^ "Hizan uçkunu tezgâhlarda". 10 Mayıs 2012 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 18 Mayıs 2012. 
  20. ^ www.lefestindedoudette.fr 17 Mayıs 2012 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. (« Yayla muzu », en turc, cela signifie « banane des plateaux » et cette banane-là ne se trouve que pendant quelques semaines, vendue en bottes à la sauvette dans les rues de Turquie.)
  21. ^ a b c d "adilcevaz.net : Uşgun Çocuklara Zararlı". 18 Temmuz 2014 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 17 Mayıs 2012. 
  22. ^ "Yüksekova Haber: Rêvas". 15 Mayıs 2012 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 13 Mayıs 2012. 
  23. ^ "Bu da Zaza muzu". 6 Ekim 2013 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 18 Mayıs 2012. 
  24. ^ Reyan Tuvi, Orada bir şehir var uzakta bu kadar gözden ve gönülden ırak olmayı hak etmiyor, Hürriyet Gazetesi[ölü/kırık bağlantı]
  25. ^ "UŞKUN NEDİR?(muş muzu)". 5 Mart 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 18 Mayıs 2012. 
  26. ^ a b Kırmanciya Belekê, 2009[ölü/kırık bağlantı] (Dersimcede ise kimi bölgelerde rıves kimi yerlerde rubes kimi yerlerde ise ruves olarak adlandırılmaktadır.)
  27. ^ "Erzurum muzu ışkın kapış kapış". 4 Mart 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 18 Mayıs 2012. 
  28. ^ "Adıyaman Muzu Işkın Çıktı". 4 Mart 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 18 Mayıs 2012. 
  29. ^ Işkın Bitkisi Seyyar Tezgahları Süslüyor & Çelikhan'ın Muz'u ışkın Çıktı 4 Mart 2016 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.
  30. ^ "Tatvan Belediyesi : halkın Tatvan muzu adını verdiği, başka yerlerde fazla yetişmeyen eşkin (uşkun)". 10 Eylül 2010 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 18 Mayıs 2012. 
  31. ^ "MUSTAFAKÖY / Kovancılar /Elazığ". 17 Mayıs 2012 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 14 Mayıs 2012. 
  32. ^ Flora Hibernica (1836) 8 Nisan 2014 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. (Name, Ribes, a word applied by the Arabic Physicians to a species of Rhubarb, Rheum Ribes.)
  33. ^ Cyclopedia of Hardy Fruits by U. P. Hedrick, 1922 (Ribes is probably an Arabic name for Rheum Ribes, but is supposed by some to be the Latinized form of riebs, an old German word for currant.)
  34. ^ A Treatise on the Small-pox and Measles by Abu Becr Mohammed Ibn Zacariya Ar-Razi
  35. ^ a b c The Medieval Islamic Underworld, The Banū Sāsān in Arabic Society and Literature, Clifford Edmund Bosworth, 1976
  36. ^ Raja Tazi, Arabismen im Deutschen: lexikalische Transferenzen vom Arabischen ins Deutsche, Berlin; New York; de gruyter, 1998
  37. ^ "Ibn Sina, The Canon of Medicine, 1593". 1 Mayıs 2012 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 13 Mayıs 2012. 
  38. ^ Lebanon Flora[ölü/kırık bağlantı]
  39. ^ "نبات الراوند Rheum". 16 Mayıs 2012 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 13 Mayıs 2012. 
  40. ^ "Kurmancî, 2006" (PDF). 25 Mayıs 2011 tarihinde kaynağından (PDF) arşivlendi. Erişim tarihi: 18 Mayıs 2012. 
  41. ^ Kürtçe "ribêz" biçimi Van, Erzurum, Ardahan, Muş, Malatya, Kahramanmaraş, Şanlıurfa şivelerinde geçer.
  42. ^ a b بررسى اثر عصاره ساقه ريواس رهوم ريبس ل. بر چربى خون در بيماران ديابتى نوع دوم مبتﻻ به چربى خون باﻻ - يك مطاﻻعه بالينى تصادفى دوسويه كور http://emri.tums.ac.ir/upfiles/47392858.pdf 6 Ekim 2014 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. (Farsça)
  43. ^ موسی الرضا حاج زاده و قاسم جعفری (۱۳٨۲), "اثرات ریواس بر چربی های خون در خرگوش هیپرلیپیدمیک" 14 Mart 2013 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi., مجله علمی دانشگاه علوم پزشکی سمنان- جلد 5، شماره 1 و 2، پائیز و زمستان ۱۳٨۲ (Farsça)
  44. ^ "Wild Flowers of Israel". 29 Mart 2019 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 13 Mayıs 2012. 
  45. ^ A Compendious Syriac Dictionary by R. Payne Smith, 1903
  46. ^ Bibliotheca Sacra, 1878
  47. ^ Հայաuտանի Հանրապետության Oրենքը 29 Mart 2021 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. (Ermenice)
  48. ^ "Chapter 6: Existing Measures and Programmes for Biodiversity Conservation" (PDF). 12 Mayıs 2012 tarihinde kaynağından arşivlendi (PDF). Erişim tarihi: 14 Mayıs 2012. 
  49. ^ Plant Species List from Field Surveys: 2007 and 2008 24 Temmuz 2010 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi., Afghanistan PEACE Project
  50. ^ "Encyclopædia Londinensis (1827)". 3 Mayıs 2014 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 12 Mayıs 2012. 
  51. ^ "RHS Horticultural Database". 3 Mayıs 2014 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 20 Mayıs 2012. 
  52. ^ "Daves Garden". 15 Mayıs 2012 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 12 Mayıs 2012. 
  53. ^ a b Gardening and Botany (1778)
  54. ^ "Australian New Crops". 13 Mart 2001 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 13 Mayıs 2012. 
  55. ^ The medical formulary of al-Samarqandī and the relation of early Arabic simples to those found in the indigenous medicine of the Near East and India 3 Mayıs 2014 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi., Najīb al-Dīn Muḥammad ibn 'Alī al-Samarqandī, Martin Levey, Noury Al-Khaledy, Univ. of Pennsylvania Press, 1967
  56. ^ "The Book of Duarte Barbosa by Mansel Longworth Dames, 1918-1921, London". 3 Mayıs 2014 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 16 Mayıs 2012. 
  57. ^ "Linnaeus, C. (1753) Species Plantarum, Tomus I: 372". 21 Nisan 2012 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 21 Mayıs 2012. 
  58. ^ Carolus Linnaeus, Species Plantarum, Sections VI-X 3 Mart 2013 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.
  59. ^ Flora of Turkey 2:268
  60. ^ a b Seval Andıç, Yusuf Tunçtürk, Elvan Ocak and Senol Köse (2009), Some Chemical Characteristics of Edible Wild Rhubarb Species (Rheum Ribes L.) 18 Mayıs 2015 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi., Research Journal of Agriculture and Biological Sciences, 5(6): 973-977, 2009
  61. ^ a b Önder Türkmen, Mustafa Çirka and Suat Şensoy (2005), Initial Evaluation of a New Edible Wild Rhubarb Species (Rheum ribes L.) with a Modified Weighted Scaling Index Method 3 Mayıs 2014 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi., Pakistan Journal of Biological Sciences 8 (5): 763-765, 2005
  62. ^ a b c "Van Herbaryumu". 16 Mayıs 2012 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 15 Mayıs 2012.  Kaynak hatası: Geçersiz <ref> etiketi: "refVanherb" adı farklı içerikte birden fazla tanımlanmış (Bkz: Kaynak gösterme)
  63. ^ a b c d "Flora of Pakistan". 3 Mayıs 2014 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 16 Mayıs 2012.  Kaynak hatası: Geçersiz <ref> etiketi: "refPaki" adı farklı içerikte birden fazla tanımlanmış (Bkz: Kaynak gösterme)
  64. ^ M. A. Zare Chahouki & A. Zare Chahouki (2010), Predicting the distribution of plant species using logistic regression (Case study: Garizat rangelands of Yazd province) 1 Haziran 2012 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi., Desert 15 (2010) 151-158
  65. ^ "Shouf Cedar Reserve". 20 Mayıs 2012 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 19 Mayıs 2012. 
  66. ^ "asianflora.com : Rheum ribes L. in Lebanon, Ainata, 1747m, 29 april 2001". 5 Mart 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 20 Mayıs 2012. 
  67. ^ Ahmet Seyidahmedov & Vagif Atamov (2008), The beneficial plants of mountainous regions in Azerbaijan / Azerbaycan’ın dağlık bölgelerinin faydalı bitkileri 9 Mayıs 2010 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi., BIODICON Biological Diversity and Conservation/Biyolojik Çesitlilik ve Koruma, 1 / 1 (2008) 13-27
  68. ^ a b "Malatya/Yeşilyurt Yaylaları (Karlık Dağları'nda Işkın Toplamak…)". 7 Şubat 2013 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 17 Mayıs 2012. 
  69. ^ a b c d "TRAKEL (Türkiye'nin Anonim Kelebekleri)". 12 Mayıs 2014 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 17 Mayıs 2012. 
  70. ^ Sivas İli 2006 Çevre Durum Raporu[ölü/kırık bağlantı], T.C. Sivas Valiliği, Sivas, 2006
  71. ^ Adem Tatlı, Hasan Akan, A. Zafer Tel % Cemil Kara (2002), The Flora of Upper Ceyhan Valley (Kahramanmaraß/Turkey) 5 Temmuz 2017 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi., T†ÜBİTAK Turk J Bot 26 (2002) 259-275
  72. ^ Fatmagül Geven, Ümit Bingöl ve Kerim Güney (2008), ANK Herbaryum’u Polygonaceae Familyasının Revizyonu ve Veritabanının Hazırlanması[ölü/kırık bağlantı], Kastamonu Üni., Orman Fakültesi Dergisi, 2008, 8 (1): 67-85
  73. ^ a b S. Ibadullayeva, N. Movsumova, H. Gasymov and T. Mamedli (2011), Protection of some rare and endangered vegetable plants in the flora of the Nakhichevan AR[ölü/kırık bağlantı], International Journal of Biodiversity and Conservation Vol. 3(6), pp. 224-229, June 2011 Kaynak hatası: Geçersiz <ref> etiketi: "refNakhch" adı farklı içerikte birden fazla tanımlanmış (Bkz: Kaynak gösterme)
  74. ^ a b Красная Книга Азербайджанская Республика 29 Ekim 2013 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. : Ревень смородинный - Rheum ribes Kaynak hatası: Geçersiz <ref> etiketi: "refPlantarium" adı farklı içerikte birden fazla tanımlanmış (Bkz: Kaynak gösterme)
  75. ^ "Khosrov Forest State Preserve : Endangered Species". 26 Mayıs 2012 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 19 Mayıs 2012. 
  76. ^ "Flora of Pakistan : Rheum". 3 Kasım 2012 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 19 Mayıs 2012. 
  77. ^ "Tropicos". 20 Mayıs 2012 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 21 Mayıs 2012. 
  78. ^ Jean Estephan, country reports: Lebanon[ölü/kırık bağlantı], Options Méditerranéennes, Série B n. 40
  79. ^ "Checklist of Lebanon Plants" (PDF). 18 Temmuz 2008 tarihinde kaynağından (PDF) arşivlendi. Erişim tarihi: 20 Mayıs 2012. 
  80. ^ "Flora Syria On Line". 4 Mart 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 20 Mayıs 2012. 
  81. ^ "Checklist of Plants of the Hashemite Kingdom of Jordan". 3 Ağustos 2012 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 20 Mayıs 2012. 
  82. ^ Practical Materia Medica of the Medieval Eastern Mediterranean According to the Cairo Genizah by Efraim Lev and Zohar Amar, 2008
  83. ^ "Plant species protected by Israeli law רשימת הצמחים המוגנים". 4 Mayıs 2012 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 20 Mayıs 2012. 
  84. ^ http://www.gundem24.com/News-file-article-sid-9357.html 16 Mayıs 2012 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. Erzincan 24 Haber : Şifa Kaynağı Işgın Pazara İndi
  85. ^ Meral Avcı (2005), Çeşitlilik ve endemizm açısından Türkiye'nin bitki örtüsü 21 Ekim 2012 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi., İÜ. Edebiyat Fakültesi Coğrafya Bölümü Coğrafya Dergisi, sayı 13, sayfa 27-55
  86. ^ K. Hüsnü Can Başer, Current knowledge on the wild food and non-food plants of Turkey 17 Şubat 2010 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi., CIHEAM - Options Mediterraneennes
  87. ^ HASKADER başkanı Kaçmaz, Vali Türker'e uşkunlu dondurma ikram etti, 12.05.2011[ölü/kırık bağlantı]
  88. ^ "Hakkari de Uçkunlu Dondurma". 18 Mayıs 2011 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 18 Mayıs 2012. 
  89. ^ İsmail Güvenç & Yusuf Kaya (1996), Erzurum'da sebze olarak değerlendirilen yöresel bazı bitkiler 17 Mayıs 2012 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi., Atatürk Üniversitesi Ziraat Fakültesi Dergisi 27 (3), 369-374, 1996
  90. ^ "Elazığ Kültür ve Tanıtma Vakfı : Elazığ Mutfağı". 5 Mart 2013 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 18 Mayıs 2012. 
  91. ^ a b "Turkish Cuisine: Tijen İnaltong, Türkiye'nin Otları". 14 Mart 2012 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 14 Mayıs 2012.  Kaynak hatası: Geçersiz <ref> etiketi: "refYemek" adı farklı içerikte birden fazla tanımlanmış (Bkz: Kaynak gösterme)
  92. ^ "Elazığ Cuisine". 3 Mayıs 2014 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 14 Mayıs 2012. 
  93. ^ "Arşivlenmiş kopya". 3 Ocak 2012 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 18 Mayıs 2012. 
  94. ^ Sahrap Soysal, Eşgili yemeği[ölü/kırık bağlantı] (Eşgili yemeği, uşgun (ışgın) veya evelekle de yapılabilir. Uşgun; yeşil, uzun saplı, mızrak şeklinde bir bitkidir. Mayhoş, ekşi bir tadı vardır. Evelek ise ıspanağa benzeyen, farklı aroması olan bol yapraklı bir bitkidir.)
  95. ^ Vali Türker'e Uçkunlu Kek İkram Edildi[ölü/kırık bağlantı]
  96. ^ Tuhfe 12 Haziran 2012 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. & Teatime 12 Mayıs 2012 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.
  97. ^ iha.com.tr. "Yayla muzu 'ışgın'ın şerbetini ve omletini yaptı". İhlas Haber Ajansı. 20 Haziran 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 20 Haziran 2022. 
  98. ^ "Recep İNCECİK - Işgın Şerbeti Türk Mutfağına hediyemiz olsun". www.ittifakgazetesi.com. 7 Haziran 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 8 Haziran 2022. 
  99. ^ Prof. Dr. Turhan Baytop (1984), Türkiye'de bitkiler ile tedavi (Geçmişte ve bugün), İstanbul
  100. ^ Hanefi Özbek, Ebubekir Ceylan, Mehmet Kara, Fevzi Özgökçe, Mehmet Koyuncu (2002), Rheum ribes (uşkun) kökü ekstresinin sağlıklı ve diyabetli farelerdeki hipoglisemik etkisi, 14. Bitkisel İlaç Hammaddeleri Toplantısı, Bildiriler, 29-31 Mayıs 2002 11 Ekim 2010 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi., Eskişehir, Eds. K.H.C.Başer ve N.Kırımer, Web’de yayın tarihi: Haziran 2004
  101. ^ a b Ufuk Özgen, Yusuf Kaya, Peter Houghton (2012), Folk medicines in the villages of Ilıca District (Erzurum, Turkey) 24 Aralık 2012 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.. TÜBİTAK Turk J Biol 36 (2012) 93-106
  102. ^ Gülin Gürhan & Nurten Ezer (2005), Halk Arasında Hemoroit Tedavisinde Kullanılan Bitkiler-I 25 Kasım 2011 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi., Hacettepe Üniversitesi Eczacılık Fakültesi Dergisi, Cilt 24 / Sayı 1 / Ocak 2004 / ss. 37-55
  103. ^ "Anatolia Foundation: Ethnobotanical Heritage". 18 Mayıs 2012 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 15 Mayıs 2012. 
  104. ^ Fatma Güneş & Neriman Özhatay (2011), An ethnobotanical study from Kars (Eastern) Turkey 6 Ekim 2014 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi., Biological Diversity and Conservation – 4/1 (2011) 30-41
  105. ^ Akın Konak & Okşay Aktar (2009), Medikal Antropoloji Çerçevesinde Tunceli / Ovacık’ta Geleneksel Sağaltma Yöntemleri[ölü/kırık bağlantı], C.Ü. Sosyal Bilimler Dergisi, Aralık 2009, Cilt: 35, Sayı: 2, 156-187 (Işkın Kökü / Ribes (Rheum ribes L.): “İlkbaharda, dağlarda yetişen bir bitkidir. Eski bir tadı vardır. Işkının kökü soyulup kaynatılır. Tadı çok acı olduğundan şeker hastalığı tedavisinde kullanılır”)
  106. ^ Adnan Gençay (2007), Cizre (Şırnak)'nin etnobotanik özellikleri 3 Mayıs 2012 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi., T.C. Yüzüncü Yıl Üniversitesi, Fen Bilimleri Enstitüsü, Biyoloji Anabilim Dalı, yüksek lisans tezi
  107. ^ Barakat E. Abu-Irmaileh & Fatma U. Afifi (2003), Herbal medicine in Jordan with special emphasis on commonly used herbs 6 Ekim 2014 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi., Journal of Ethnopharmacology 89 (2003) 193–197
  108. ^ Mohammad Sadegh Amiri, Parham Jabbarzadeh and Mahdi Akhondi, An ethnobotanical survey of medicinal plants used by indigenous people in Zangelanlo district, Northeast Iran 7 Eylül 2012 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi., Journal of Medicinal Plants Research Vol. 6(5), pp. 749-753, 9 February, 2012
  109. ^ Halis Yerlikaya (2002), Elazığ ve çevresinde hayvan hastalıklarında halk hekimliği üzerine araştırmalar 5 Mart 2016 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi., Kafkas Üniv. Vet. Fak. Dergisi, 2002, 8 (2): 131-138
  110. ^ "Popularity of Rheum ribes over time". Erişim tarihi: 25 Mayıs 2012. [ölü/kırık bağlantı]
  111. ^ Mehmet Öztürk, Fatma Aydoğmuş-Öztürk, Mehmet Emin Duru, Gülaçtı Topçu (2006), Antioxidant activity of stem and root extracts of Rhubarb (Rheum ribes): An edible medicinal plant[ölü/kırık bağlantı], Food Chemistry DOI: 10.1016/j.foodchem.2006.09.005
  112. ^ Rakesh K. Sindhu, Pradeep Kumar, Jagdeep Kumar, Ashok Kumar, Sandeep Arora (2010), Investigations into the anti-ulcer activity of Rheum ribes Linn. leaves extracts 26 Mayıs 2012 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi., International Journal of Pharmacy and Pharmaceutical Sciences, Vol 2, Suppl 4, 2010
  113. ^ [A. Gholamhoseinian,M. N. Moradi, and F. Sharifi-far (2009), Screening the methanol extracts of some Iranian plants for acetylcholinesterase inhibitory activity, Res Pharm Sci. 2009 Jul-Dec; 4(2): 105–112.
  114. ^ M. R. Hadjzadeh and G. Jafary (2004), The effects of Rheum Ribes on serum lipids in hyperlipidemic Rabbit[ölü/kırık bağlantı], Koomesh, Volume 5, Number 1 (2-2004)
  115. ^ "The efficacy of Rheum ribes L stalk extract on lipid profile in hypercholesterolemic type II diabetic patients a randomized, double-blind, placebo-controlled, clinical trial". 5 Mart 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 20 Mayıs 2012. 
  116. ^ Sevda Kırbağ & Fikriye Zengin (2005), Elazığ Yöresindeki Bazı Tıbbi Bitkilerin Antimikrobiyal Aktiviteleri 13 Mayıs 2015 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi., Yüzüncü Yıl Üniversitesi, Ziraat Fakültesi, Tarım Bilimleri Dergisi (J. Agric. Sci.), 2006, 16(2): 77-80
  117. ^ B. S. Fazly Bazzaz, M. Khajehkaramadin, H. R. Shokooheizadeh (2002), In vitro activity of Rheum ribes extracts against clinical isolates of gram-negative pathogens 4 Mart 2016 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi., XVI International Horticultural Congress, August 11 to 17, 2002, Toronto, Canada
  118. ^ Morteza Ghorbany and Mohammad Salary (), Application of plant products to control some soil born fungal pathogens 17 Mayıs 2012 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.
  119. ^ Fatma Tosun & Çiğdem Akyüz-Kızılay (2003), Anthraquinones and Flavonoids from Rheum ribes / Rheum ribes Bitkisinin Antrakinonları ve Flavonoitleri 3 Haziran 2018 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi., Ankara Ecz. Fak. Derg. 32(1)31-35,2003
  120. ^ G.H. Shahidi Bonjar (2004), [Evaluation of Antibacterial Properties of Iranian Medicinal-Plants against Micrococcus luteus, Serratia marcescens, Klebsiella pneumoniae and Bordetella bronchoseptica], Asian Journal of Plant Sciences, vol. 3, issue 1, pp. 82-86
  121. ^ J. B. Hudson, M. K. Lee, B. Sener & N. Erdemoğlu (2000), Antiviral Activities in Extracts of Turkish Medicinal Plants, Pharmaceutical Biology (Formerly International Journal of Pharmacognosy), Volume 38, Number 3, July 2000, pp. 171-175(5)
  122. ^ Bushra.M.Mohammed & Karim.J.Karim (2010), Antitumor activity of Rheum ribes and Thymus syriacus in male albino mice[ölü/kırık bağlantı], J.Thi-Qar Sci. Vol.2 (3) Spt./2010
  123. ^ Umidahan Djakbarova, Elif Cosşkun, Ünzile Güven, Şeyda Karaman, M. Burcu Irmak (2009), "Rumex acetosella ve Rheum ribes bitki türlerinin mide kanseri hücre hatları üzerindeki etkisi", 1. Ulusal Biyoteknoloji Öğrenci Kongresi, İstanbul/Türkiye, May. 2009
  124. ^ Uğur Çakılcıoğlu & Selima Khatun (2011), Nitrate, Moisture and Ash Contents of Edible Wild Plants 4 Mart 2016 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi., Journal of Cell & Plant Sciences 2011 2 (1): 1-5
  125. ^ S. Azad Shahraki, A. Ahmadimoghadam, F. Naseri & E. Esmailzade (2008), Study the Accumulation of Strontium in Plant Growing around Sarcheshmeh Copper Mine, Iran 24 Aralık 2010 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi., – In: Rapantova, N. & Hrkal, Z.: Mine Water and the Environment. – p. 329-332; Ostrava (VSB – Technical University of Ostrava)
  126. ^ </ Çocuklar için en tehlikeli 30 yiyecek[ölü/kırık bağlantı] (Amerikan Pediatri Akademisi, özellikle çocuklar için tehlikeli olabilecek 30 yiyeceği açıkladı: 6. IŞGIN: Bu Asya kökenli bitkiden fazlaca tüketildiğinde bitkideki toksinler zehirlenmeye yol açıyor.)
  127. ^ M. Öztürk & M. Özçelik (1991), Doğu Anadolu'nun Faydalı Bitkileri, Semih Ofset Basım Tesisleri, Ankara
  128. ^ Fevzi Özgökçe & İbrahim Yılmaz (2003), Dye plants of East Anatolia Region (Turkey) 5 Eylül 2011 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi., Economic Botany, 57, (4), 454-460
  129. ^ Berna Gönen (2008), Van kilimlerinde kullanılan ipliklerin bitkisel boyarmaddelerle geleneksel boyama işlemi ve renk denemeleri 30 Mayıs 2012 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi., T.C. Yüzüncü Yıl Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Geleneksel Türk El Sanatları Anabilim Dalı, yüksek lisans tezi, Vani 2008
  130. ^ a b E. Karaçetin, H.J. Welch, A. Turak, Ö. Balkız ve G. Welch. Türkiye’deki Kelebeklerin Koruma Stratejisi 15 Temmuz 2014 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi., Doğa Koruma Merkezi, Ankara, Türkiye, 2011
  131. ^ Van Gölü Havzasında Kelebek Çeşitliliği (Diversity of the butterflies in Van Lake Basin East Turkey) by Muhabbet Kemal, 2008
  132. ^ "Radikal : "Kelebekler son dansını yapmasın", 18/08/2011". 3 Haziran 2012 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 18 Mayıs 2012. 
  133. ^ Muhabbet Kemal, Halil Özkol & Lokman Kayci (2008), Xylena Ochsenheimer in East Turkey with new provincial records and larval food-plants (Noctuidae, Lepidoptera), in Miscellaneous Papers, Centre for Entomological Studies Ankara, no: 139-140, 20.03.2008
  134. ^ "Ornamental Rhubarb". 18 Mayıs 2012 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 15 Mayıs 2012. 
  135. ^ Cotswold Garden Flowers 5 Mart 2016 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. (Large crumpled grey-green leaves, short spikes of green and red flowers May-Jun, 50 cm. Easy. Look in Phillips and Rix, Perennials, p132. Very impressive. . Bob's score = 7.5)
  136. ^ Investigations into Germanic Mythology 12 Nisan 2013 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi., Volume 1 by Viktor Rydberg (There it is stated that the first human pair grew at the time of the autumnal equinox in the form of a rheum ribes [Rydberg calls this a "reivac" bush. There seems to be no adequate translation of this word. It is a member of the rhubarb family native to the Middle East.] with a single stalk)
  137. ^ Iranian Mythology Chapter III. The Primeval Heroes 17 Mayıs 2012 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. by Albert J. Carnoy (After forty years it brought forth the first human pair, Mashya and Mashyoi, under the appearance of a rivas-plant (Rheum ribes) with one stem and fifteen leaves, because the human couple were intimately united and were born at the age of fifteen years)
  138. ^ "Arşivlenmiş kopya". 19 Mayıs 2012 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 16 Mayıs 2012. 

Dış bağlantılar

[değiştir | kaynağı değiştir]
"https://tr.wikipedia.org/w/index.php?title=Işgın&oldid=32873836" sayfasından alınmıştır