Geyve Boğazı
| Geyve Boğazı | |
|---|---|
| En yüksek noktası | |
| Koordinatlar | 40°37′27″K 30°19′46″D / 40.62417°K 30.32944°D |
| Coğrafya | |
| Konum | Sakarya |
Geyve Boğazı, Sakarya Nehri'nin Samanlı Dağlarını parçalayarak oluşturduğu boğaz vadi. Boğaz Sakarya ili, Geyve ilçesi sınırlarında bulunur.
Boğaz vadinin kenarlarında 1000 metreyi aşan Samanlı Dağları'nın tepeleri bulunur. Dağlık alanlardan karayolu geçirmek masraflı ve zor olduğundan akarsuların açtığı boğaz vadiler ulaşımda yoğun olarak kullanılır. D 650 karayolu ve demiryolu Sakarya Nehrinin her iki yanından kıvrılarak Geyve Boğazı'nı geçerler. Böylece boğaz Geyve Ovası ile Sakarya Ovasını en kısa yoldan birbirine bağlamış olur.
Tüm boğaz vadiler gibi Geyve Boğazı da ulaşım açısından önemlidir. Tarihi İpek yolu Göynük, Taraklı Geyve yerleşmelerinden geçtikten sonra Geyve Boğazı'ndan Sapancaya ulaşmaktaydı.[1]
Ulaşımın önemli olması bu alanları aynı zamanda stratejik hale getirmektedir. Geyve Boğazı'nın stratejik önemi Türk Kurtuluş Savaşında ortaya çıkmıştır. Yüksek Samanlı Dağları'nın merkezi kısmından açılan vadi İstanbul-Ankara bağlantısını sağlayan önemli bir ulaşım kavşağı idi. İngilizlerin desteklediği Ahmet Anzavur Eskişehir-Ankara yolunu açmak için Geyve Boğazı'nda Kuvâ-yi Milliye kuvvetlerine saldırdı. Batı Cephesi komutanı Ali Fuat Paşa bu saldırıları püskürttü. 10 Mayıs 1920'de yaptığı ilk saldırıda başarısız olan Anzavur, 15 Mayıs'ta yeniden saldırdı. Kuvâ-yi Milliye birliklerine yenilen Anzavur geri çekildi. Ali Fuat Paşa'nın adı Geyve Boğazı'nın güney ucundaki kasabaya verildi.[2]
Boğaza hakim olmak amacıyla tarihte kaleler inşa edilmiştir. Boğazın tabanında yer alan Şerefiye köyü, Boğazkesen yöresinde geç Roma döneminden kalma Çoban Kale kalıntıları yer alır.[3]
Armutlu Yarımadası’nda Geyve Boğazı ve Pamukova hattı boyunca yüzeyleyen metamorfik kayaçlar genel olarak iki grup altında toplanmaktadır. Bunlar; göreceli olarak daha yüksek dereceli metamorfizma ürünü Pamukova metamorfikleri ve düşük dereceli metamorfizma ürünü İznik metamorfikleridir. İznik metamorfitleriyle Pamukova metamorfitlerinin geçişli olduğunu dolayısıyla İznik metamorfitlerinin temel kayalarının Pamukova metamorfitleri olduğu rapor edilmiştir.
Jeomorfolojik Yapı
[değiştir | kaynağı değiştir]Armutlu Yarımadası’nda Geyve Boğazı ve Pamukova hattı boyunca yüzeyleyen metamorfik kayaçlar genel olarak iki grup altında toplanmaktadır. Bunlar; göreceli olarak daha yüksek dereceli metamorfizma ürünü Pamukova metamorfikleri ve düşük dereceli metamorfizma ürünü İznik metamorfikleridir. İznik metamorfitleriyle Pamukova metamorfitlerinin geçişli olduğunu dolayısıyla İznik metamorfitlerinin temel kayalarının Pamukova metamorfitleri olduğu rapor edilmiştir.
Bölgedeki jeomorfolojik ünite Sakarya Nehrinin yükselmesine bağlı oluşan depolardır. Tabakalarda tane boyutu bakından iki çeşit malzeme vardır. İri malzemeler Sakarya Nehrinin bol su taşıyıp debisinin yüksek olduğu devrelerde iri malzeme taşıyıp biriktirmiştir. Daha ufak malzemeler ise Nehrin akışının düşük olduğu ve görece gücünün az olduğu devreleri yansıtır. Bölgede su erozyonu hakimdir. Eğimin arttığı yerde akarsu aşındırır ve aşındırdığı malzemeyi eğimin azaldığı yere biriktirir.
Kuzeydeki Adapazarı depresyonuyla güneydeki Pamukova Depresyonu'nun arasında Samanlı Dağları kütlesi bulunur. Burası bir eşik konumundadır. Geyve boğazı, Sakarya Nehri'nin bu eşiği aşarken oluşturmuştur. Akarsular topoğrafyayı iki şekilde şekillendirir; Aşındırma ve biriktirme şekilleri.
Aşındırma faaliyetleri sırasında, vadiler;
· Çentik Vadiler: V şekilli vadilerdir. Türkiye coğrafyası genç bir oluşuma sahip olduğu için Doğu Karadeniz ve Doğu Anadolu'da yaygındır.
· Alüvyon Tabanlı Vadiler: Yükseltinin azaldığı akarsuyun mendereslenerek aktığı yerlerde görülür. Özellikle Ege'deki Horst- Graben sistemindeki Graben tabanlarında Alüvyon Tabanlı Vadilere bulunur.
· Kanyon Vadiler: Basamaklı vadilerdir.
· Boğaz Vadiler(Yarma Vadi): Alçak depresyondaki akarsu diğer alçak depresyondaki akarsuya ulaşmak istemektedir. Fakat önünde bir engel bulunmaktadır. Bu engeli sahada Samanlı Dağları oluşturmaktadır. Akarsu önündeki engeli aşındırarak bir boğaz jeomorfolojisi oluşturmuştur. Akarsuyun bu aşındırma faaliyeti iki depresyonu birleştirmektedir. Bu vadilere 'Birleştirme Vadileri' de denilmektedir.
Yarma boğazlar genetik olarak 2'ye ayrılır; Konsekant ve İnkonsekant olarak. İnkonsekant'larda kendi içinde 2'ye ayrılmaktadır. Sürempoze ve Antesedant boğazlar olmak üzere.
Geyve Boğazı, İnkonsekant ve Sürempoze vadidir.
Yer tarihi boyunca, eskiden kara halinde olan birçok alan, daha sonra deniz, göl veya akarsu depoları tarafından tamamen örtülmüştür. Bunun sonucunda bir altyapı yani temel ve bir örtü olmak üzere iki farklı karakterde yapı unsuru meydana gelir.
Böyle bir alan tekrar kara haline geçtiği zaman üzerinde kurulan akarsu ağı doğrudan örtü tabakasının eğim şartlarına bağlı olarak konsekantlar şeklinde gelişir. Zamanla sübsekant ve insekantlardan oluşan bir drenaj ağı gelişir.
Aşınımın ileri aşamasında kurulan bu drenaj ağı, altyapı yani temel üzerine olduğu gibi kopya edilir. Bu olay sırasında çevredeki örtü tabakasına ait unsurlar da kısmen veya tamamen ortadan kaldırılır
Bu olaya yani örtü tabakası üzerinde kurulmuş olan bir akarsu ağının temele kopya edilmesine Sürempozisyon bu şekilde meydana gelen vadi ağına ise Sürempoze veya Epijenik Vadi Ağı adı verilir.
Geyve Boğazı 15 km’lik bir boğazdır. Boğazdaki tepelere bakıldığında Güneydeki depresyonunun başlangıcı 700m civarındadır. Boğazın ortasında ve en derin yerinde Kocatepe 890m dir. Boğazın oluşumunda, Süremopozenin yanında, Antesedant etkilerde vardır. Epirojenik hareketlerle kubbeleşme veya faylanmalara bağlı olarak akarsu çığırında meydana gelen yükselme akarsuyun yatağında derine aşındırmasına neden olmaktadır. Bu durumda akarsuyun yükselen kısmındaki vadisi, yükselmeye göre antesedant yani daha eskidir. Bu olaya antesedant, bu şekilde meydana gelen boğazlara ise antesedant boğazlar denir. Bununla beraber Kuzey Anadolu Fay Zonu’nun boğaz oluşumunda etkisi vardır. Ama ana hatlarıyla Sürempoze bir boğazdır. Adapazarı ovasında toprak özelliği alüvyal topraklardır. Ve drenajları oldukça iyidir. Alüvyal toprakların oluşumda temel etmen ana materyaldir.
Litolojik olarak Paleozik bir kütleden oluşur. [4]
Litoloji
[değiştir | kaynağı değiştir]Geyve Boğazı (Sakarya) ve çevresinde farklı tür ve yaştaki kayaçlar bir arada gözlenmektedir. Geyve Boğazı’ndaki metamorfik kayaçlar, başlıca amfibolit, granat amfibolit, epidot amfibolit gibi kayaçlar ile tanımlanmaktır. Bu metamorfik kayaçlar metaofiyolitik kayaçlar üzerine, GD’dan KB’ya doğru, tektonik olarak gelmektedir.
Amfibolitik kayaçlar ile meta-ofiyolitik birimlerin kontağına yakın kesimlerinde kalınlıkları yaklaşık 1 ila 4 metre civarında olan karbonatça zengin dayklar yer almaktadır. Karbonatça zengin bu dayklar içerisinde amfibolitik kayaçlardan türemiş, çakıl boyutlarında anklavlar yaygın olarak gözlenmiştir. Karbonat içeriği bakımından zengin bu dayklar kaba taneli olup, arazide beyaz, gri, pembe ve sarımsı renklerle gözlemlenmiştir. Bu kayaçlar içerisinde kalsit modal bileşim olarak % 60-70 arasında olup kalsit dışında klinopiroksen ± flogopit ± ak mika ± plajiyoklas ± epidot ± pumpelleyit ± K-feldspat ± sfen ± granat ± opak mineraller tespit edilmiştir. Taneli doku gösteren bu kayaçlar içerisindeki mineraller özşekilli, yarı özşekilli ve özşekilsiz olarak gözlemlenmiştir. Mineral kimyası çalışmalarına göre, karbonatça zengin bu kayaçlar içerisindeki kalsitlerin CaO içerikleri ağırlıkça % 54-59, MgO içerikleri ise % 0.2-2.1 arasında değişmektedir. Klinopiroksen mineralleri diyopsit bileşimindedir. Plajiyoklaslar albit andezin arası bileşimler gösterirken, granat mineralleri ise grosüler bileşimlerine sahiptir. Karbonatça zengin kayaçlar içerisinde pumpelleyit minerallerin varlığı ve mafik minerallerdeki yönlü uzanımlar bu kayaçların düşük dereceli metamorfizmadan etkilendiklerini düşündürmektedir.[5]
Geyve Boğazı'nın Teşekkül Mekanizması
[değiştir | kaynağı değiştir]Geyve Boğazı genel karakterleri ile Pamukova Ve Adapazarı Depresyonları arasındaki eşik üzerinde bugünkü meyil şartlarına uymayan inkonsekant bir yarma boğaza tekabül eder ve burada tipik bir "Birleştirme Boğazı"dır. Mevcut delillere ve bütün çevrenin jeomorfolojik tekamülüne göre Sakarya'nın bu eşik üzerinden kuzeye doğru akışı oldukça eski bir jeolojik maziye dayanır.Nitekim kuzeyde, Sakarya'nın deltasını müteakip Karadeniz'in 1500 metre derinliklerine kadar takip edilen bir denizaltı vadisine sahip olması ve Aşağı Sakarya platosundaki gömük vadiler bu hususu kesin bir şekilde ortaya koyar. Sakarya bu bölgedeki depresyonları teşekkülünden önce bu sahalarda uzanan geniş bir peneplen sathı üzerinde menderesler recmederek akarken vuku bulan epirojenik karakterde yükselmelerle gömülmeye başlamıştır. Böylece diğer sahalarda olduğu gibi Sakarya Vadisi sürempoze olarak yer yer sert olan temelde derin vadiler kazmış, az mukavim depoların bulunduğu yerleri de boşaltmıştr.Pamukova depresyonu ve kısmen de Adapazarı depresyonu böyle bir boşalmaya maruz kalmıştır. Ancak Geyve Boğazı'nın bugünkü derinliğini kazmasında başka sahaların bulunduğu da anlaşılmaktadır.İlk gömülme ve tekamül epijenik karakterde olmuş ve boğaz bu tarzda oluşmuştur. Ancak daha da derinleşmesinden bilhassa kuzeydeki Adapazarı depresyonunun da vuku bulan tektonik çökelmelerin ve Boğazın hemen kuzey kenarından geçen dislokasyonunun gençleşmesiyle eşik kısmen yükselmiş ve boğaz daha derine doğru kazılmak imkânı bulmuş olmalıdır. Ancak, bu son durum tipik bir antesedans olarak kabul edilemez. Çünkü biz güneydeki Pamukova depresyonunun daha ziyade boşalmalarla teşekkül ettiği fikrindeyiz. Buna göre çökelme ve nispi yükselme kuzeydeki havza kenarından tesirli olmuştur.Şu halde boğaz epijenik (sürenpoze) fakat kuzeydeki çökelmelerle kuvvetli gençleşmeye uğramış bir yarma vadi karakterindedir.[6]
Ayrıca bakınız
[değiştir | kaynağı değiştir]Kaynakça
[değiştir | kaynağı değiştir]- ^ "Evliya Çelebi Sakarya'da..." 16 Ekim 2012 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 18 Eylül 2015.
- ^ "KURTULUŞ SAVAŞI'NDA GEYVE". Geyve Coğrafyası Tarihi Turizmi Ekonomisi. 24 Aralık 2015 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 18 Eylül 2015.
- ^ "Kale Kalıntısı(Çoban Kale)". kulturportali.gov.tr. 25 Şubat 2013. 26 Aralık 2015 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 18 Eylül 2015.
- ^ Sakarya Üniversitesi, coğrafya bölümü, Arazi dersi notları,2014.
- ^ Mutlu Özkan, Ömer Faruk Çelik, Andrea Marzoli, Gültekin Topuz, İsmail Emir Altıntaş,"Geyve boğazı civarında yüzeyleyen karbonatça zengin kayaçların jeolojik özellikleri" 23 Aralık 2015 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. Erişim tarihi 22 Aralık 2015.
- ^ Bilgin, Turgut. Adapazarı ovası ve Sapanca oluğunun alüvyal morfolojisi ve kuaternerdeki jeomorfolojik tekâmülü. No. 2572. Edebiyat Fakültesi Matbaası, 1983.