Fransız Devrimi

Fransız İhtilali
Fransız İhtilali
	Bastille Baskını, 14 Temmuz 1789
Tarih	5 Mayıs 1789 - 9 Kasım 1799; (10 yıl, 6 ay, 4 gün)
Konum	Fransa
Neden	Aydınlanma Çağı; Sosyal, siyasal ve mali problemler;
Sonuç	Eski Düzen ortadan kaldırıldı ve anayasal monarşi kuruldu.; Anayasal monarşinin başarısızlığı sonucunda, monarşi lağvedilip Birinci Fransız Cumhuriyeti kuruldu.; Terör Dönemi ve XVI. Louis'in İdamı; Fransız Devrim Savaşları; Kasım 1799'da Napolyon Bonapart'ın 18 Brumaire Darbesi ile ihtilal sona ererek Fransız konsüllüğü kuruldu.;

Fransız Devrimi veya Fransız İhtilâli (1789-1799), Fransa'daki mutlak monarşinin devrilip yerine cumhuriyetin kurulması ve Katolik Kilisesi'nin ciddi reformlara gitmeye zorlanmasıdır. Milliyetçilik akımını ve Yakınçağ'ı başlatmasıyla Avrupa ve dünya tarihinde büyük bir dönüm noktası olmuştur.

Fransız halkı önceki döneme göre büyük bir evrim geçirmektedir. Halk bilinçlenmektedir ve sarayın, kralın, seçkinlerin denetiminden çıkmaya başlamıştır. Şehirlerde yaşayan pek çok burjuva, büyük bir atılım içindedir. Kitaplar yaygınlaşmakta, aileler çocuklarını üniversitelere göndererek sağlam bir gelecek kurma yolunu tutarak kültürel seviyeyi yükseltmektedir. Bağımsız yayıncıların çıkardıkları gazete, bildiri ve broşürler, kitlesel bilinçlenmeye yol açmaktadır. Bu koşullar da toplumsal değişim taleplerinin olgunlaşmasına yol açmıştır.

Toprak sahipleri ve soylular ayrıcalıklarını korumaya çalışmakta; bu sebeple burjuvaların soylu tabakasına geçmesini engelleyecek barikatlar yükseltilmektedir. Soylular statülerini koruma hevesindeyken, burjuvalar da ekonomik olarak güçlenmelerine rağmen toplumsal haklarda söz sahibi olamamaktan şikâyetçidirler. Kırsal nüfus ise üzerindeki vergi yükünün hafiflemesini istemektedir.

İhtilalci düşünce, ülkede köklü yapısal değişikliklere gitmesi gerektiğine inanan katmanlar arasında yayılmaya başlamıştır. Merkezi otorite ülkenin içinde bulunduğu evrimsel süreci kavrayamamış ve eski yöntemlerle sorunları halletme yolunu seçmiştir. Oysa özellikle burjuva sınıfı, İngiliz devriminin etkisiyle geçici çözümle yetinmek değil, kitlesel olarak İngiliz modelindeki gibi ‘parlamenter monarşi rejimi’ altında yönetime katılmayı arzulamaktadır.

Sebepleri

İhtilalin düşünsel sebepleri

Toplum büyük bir hızla değişmekte, bunun altında da 'aydınlanma filozoflarının' büyük etkisi bulunmaktaydı.^[1] Aydınlanma felsefesi, mantığın, köklü gelenekleri ve siyasal rejimin mutlakiyetçi eğilimlerini ortadan kaldırmayı emrettiğine kanaat getirmiştir. Aydınlanmacılar özgürlüğün tüm alanlarda olması gerektiği fikrini savunmaktaydı.^[1] Descartes, daha XVII. yüzyılda, aklın ve eleştirel zihniyetin üstünlüğüne vurgu yapmış, Montesquieu ise yasama erkinin halkı temsil eden vekiller aracılığı ile kullanılmasını ve güçler ayrılığı ilkesinin hayata geçirilmesini önermiştir. Voltaire'e göre kral, filozoflardan kurulu danışmanların örgütüne uyarak toplumu aydınlatmayı hedeflemeli, İngiliz modelini benimseyerek, parlamenter bir sistemin kapılarını açmalıydı. Rousseau, insanların doğuştan eşit olduğuna inanmakta,^[1] çoğunluğun iradesinin (halk egemenliği) siyasal rejime hâkim olması gerektiğini vurgulamaktaydı. Diderot ile d’Alambert ise yasa önünde eşitlik, düşünce ve ifade özgürlüğü gibi talepleri dillendirmekteydi.

Aydınlanma filozoflarının etkileri yanında İngiliz Halklar bildirgesi gibi metinler ve bunların temelini oluşturan John Locke'nin fikirleri ve Amerikan Bağımsızlık Bildirgesi'nde dile getirilen demokratik ilkeler ve liberal ekonomi fikirleri burjuvaları hareketlendirmiştir. Fransızlar dışarıdan gelen fikir ve hareketleri içselleştirerek ihtilale zemin hazırlamışlardır.

İhtilalin ekonomik sebepleri

İhtilalden önceki yıllar Fransız ekonomisi için pek de parlak sayılmamaktadır. Gelişen ticaret, savaşlar sebebiyle yavaşlama yönüne kaymış; köylü, mahsulünden beklenen verimi alamayarak büyük sıkıntılarla karşılaşmıştır. Ayrıca, tek kıtlıkla, açlığa kadar dayanan sorunlarla karşılaşmışlar tek çözüm yolu olarak kıta şehirlere göç etme yolunu tutmuşlardır, fakat şehirlerde de onları parlak bir yaşam beklememektedir; artan nüfusun ihtiyacını şehirler karşılayamaz duruma gelmiştir. Nüfus artması doyurulması gereken insanların çoğalmasına sebep olmuştur. Gelenlerin işsizlik sorunuyla da karşılaşması, istihdam olanağı bulamamaları toplumsal sorunların artmasına neden olmuştur. Aslında Fransa'nın ekonomisi pek çok çağdaş devlete göre ileri sayılmaktaydı; fakat önceki dönemlerle karşılaştırıldığında görülen fark edilir gerileme, halkı paniğe sokmuştur.^[1] Halkın içinde bulunduğu ekonomik sorunlar vergilerin düzenli olarak ödenmemesine yol açmış devletin en önemli gelir kaynağı olan vergilerin sekteye uğraması hazineyi büyük bir bunalıma sürüklemiş, uzayan savaş maliyetlerinin fazla olması ve teknolojinin gelişmesiyle savaş masraflarının artması, bir de saray masraflarının aşırılığı sebebi ile devlet iflasın eşiğine gelmiştir. Bu nedenle kral, vergilerin artırılması ve yeni vergiler konması yolunu tutmuş; bu plan dahilinde tüm toplumda vergilerin yaygınlaşması düşüncesi ortaya çıkmıştır. Paris Parlamentosu da bu yeni vergi aleyhine onay vermeyerek genel meclisin, Etats Generaux'un toplanmasını istemiştir.

États Généraux'nun açılışı Sağcılar Kral'ın sağında, solcular ise solunda oturuyor...(5 Mayıs 1789)

Fransa, Kuzey Amerika'daki tüm kolonilerini 1763 tarihinde, Yedi Yıl Savaşları sonunda imzalanan Paris Antlaşması ile İngiltere'ye kaptırmıştı. İngiltere, Yedi Yıl Savaşları'nın mali yükünü, yeni vergilerle kolonilerden çıkarmaya kalkışınca; bu durum Kuzey Amerika kolonilerinde huzursuzluk yaratmıştı. 1774 yılında On üç Koloni'nin başlattığı Amerikan Bağımsızlık Savaşı 1776 yılında bağımsızlık ilanıyla sürmüştü. Fransa ise bu çatışmalara büyük boyutlarda mali destek vererek dolaylı olarak katılmıştır.

Bu harp harcamaları ve giderek artan saray masrafları dolayısıyla Fransız monarşisi de mali yönden tükenmişti.

États Généraux'nun yeniden toplanması

1789 yılında XVI. Louis, soyluları toplayıp toprak mülkiyeti üzerinden vergi alınmasını istediğinde soylular meclisin toplanmasını istediler. 1614 yılından beri toplanmamış olan Genel Meclis, soylular, din adamları ve halktan seçilen üç kamaradan oluşuyordu.

Meclisin toplanması, toplumsal yapıdaki çelişkilerin de ortaya çıkmasına neden oldu. Bir yanda soyluların ve din adamlarının ayrıcalıklı durumu diğer yanda da burjuvazi ve halktan temsilciler arasında mecliste ciddi sorunlar ortaya çıktı.

18. yüzyılın başlarından beri Fransa dış ticaretinin kat kat artması, burjuva sınıfını oluşturmuştu. Bu sınıf, artık sahip oldukları ekonomik güce karşılık gelecek bir politik güç istiyorlardı. Feodal yapının ve monarşinin kaçınılmaz sonucu olan sosyo-ekonomik sınırlamaların kaldırılmasından yanaydılar.

17 Haziran 1789'da ise üçüncü sınıfın temsilcileri Emmanuel-Joseph Sieyès öncülüğünde toplanıp bir kurucu meclis kurdular. Diğer sınıflara da kendilerine katılmaları için mesaj gönderdiler ve ülkenin yönetimine onlarla ya da onlar olmadan katılacaklarını bildirdiler. Bu olanları engellemek için XVI. Louis meclisin toplandığı Salle des États'ın kapatılmasını emretti.Bunun üzerine meclis Versailles sarayının hemen yanındaki tenis kortlarında toplanmaya başladılar ve burada 20 Haziran'da Fransa'ya yeni bir düzen getirilene kadar ayrılmayacaklarını söyleyen Tenis Kortu Yemini'ni ettiler. Kısa sürede ruhban sınıfının çoğunluğu da onlara katıldı.^[2]

Tenis Kortu Yemini ve Bastille Baskını

Meclisin toplanmasıyla orta sınıftan halk, özellikle varlıklı sınıflar, monarşiye karşı savaş açtılar. Bir anayasayla monarşinin yetkilerinin sınırlandırılmasını, iç gümrük duvarlarının kaldırılarak iç ticaretin serbestleştirilmesi, vergilerin yeniden düzenlenmesi ve yönetimde daha fazla hak elde etme talebinde bulundular.

Bu talepleri XVI. Louis kabul etmedi. Orta sınıf, peşine halktan diğer unsurları da katarak 14 Temmuz 1789 günü Bastille Hapishanesi’ne saldırdı. Hapishane ele geçirilip mahkûmlar salındı.

Fransız İhtilali 1789-1815 yılları arasında beş farklı dönem yaşayarak devam etti.

Hizipler

Fransız İhtilali'nde çok farklı kesimler rol almıştır. Paris yoksullarının temsilcileri kendilerine Enragee (öfkeliler) adını vermişlerdi. Heberistler de yoksullara yakın ve radikal bir kesimi oluşturuyordu. İhtilali bir halk hareketinden çok salt bir ilerleme olarak anlayan üst kesim temsilcileri iki kanada bölünmüştü. Jakobenler radikal ilerlemeci, Jirondenler ise liberal ve ılımlı ilerlemeciydi. Jakobenler de daha sonra bölündü ve Danton ayrı baş çekti. Jakobenlerin içindeki en sertlik yanlıları Robespierre ve San Just'tu. San Just, "Hürriyetin istibdadını istiyoruz." paradoksal sözleriyle ün salmıştır.^{[kaynak belirtilmeli]}

Meşrutiyet Devri (1789-1792)

Bastille Baskını

14 Temmuz 1789'da Parisliler Bastille Hapishanesi'ne hücum ettiler. Bu genel ayaklanmanın ardından toplanan kurucu meclis İnsan ve Yurttaş Hakları Bildirisi yayınladı (26 Ağustos 1789). 1789 Fransız İhtilali'nin ardından, insan haklarını korumak amacıyla Fransız İnsan ve Yurttaş Hakları Bildirisi yayımlandı. 26 Ağustos 1789'da Fransa Ulusal Meclisi'nde kabul edilen 1789 Fransız İnsan ve Yurttaş Hakları Bildirisi, 1791′de kabul edilen Fransız Anayasası'na önsöz olarak eklenmiştir. Ardından da ulusal egemenliğe dayanan bir anayasa hazırlayarak monarşinin yetkilerini sınırlandırdı. Bu anayasa, halk tarafından seçilecek bir parlamentonun yasama ve yürütme yetkilerini kralla paylaşmasını öngörmekteydi.

Kanunları hazırlamak, bütçeyi tasdik etmek ve hükûmetin icraatını kontrol etmek görevleri meclise verildi. Ayrıca İnsan ve Yurttaş Hakları Bildirisi'nin esasları uygulamaya konuldu.

İnsan ve Yurttaş Hakları Bildirisi'nin uygulamaya konulması ve bir halk meclisinin yürütme erkini ele alması, Fransa'da feodalite kurumlarını yıktı. Zaten halk yığınlarındaki soylulara karşı gelişen öfke, pek çok soylunun topraklarını bırakarak diğer Avrupa ülkelerine kaçmalarına yol açtı.

Fransa'daki tüm bu gelişmeler, tüm Avrupa açısından çok önemli sonuçlar doğuracak, sadece gelecek yılların değil, yüzyılların da içsel dinamiklerini kökten değiştirecekti.

Avrupa'da herkes, feodal sınırlamalardan kurtulan bir Fransa ekonomisinin büyük bir gelişme göstereceğini, bunun ise Fransa'yı uluslararası ticaret alanında rekabet edilmesi çok zor bir güç haline getireceğini öngörebiliyordu. Üstelik böylesi bir ekonomik büyümenin, eskisinden çok daha güçlü bir Fransız askerî gücünü besleyebilecek durumda olması, kuvvetle muhtemeldi.

Öte yandan Fransa'da ortaya çıkan, insan haklarından, eşitlikten ve özgürlükten yana bu düşünce hareketinin tüm Avrupa'ya yayılması ve mevcut monarşilerin geleceğini tehdit etmesi kaçınılmazdı.

Kadınların Versay Sarayı'na yürüyüşü

Varennes Olayı

Tuileries Sarayı Baskını

Başlarda burjuvazi, kralı ve liberal görüşlü soyluları safına çekerek Fransa'nın toplumsal ve ekonomik yapısında, her üç tarafın da çıkarlarına olan düzenlemeleri yapmak hesabındaydı. Ama karşılarında, bu görüşte bir müttefik yoktu. XVI. Louis, yetkilerinin sınırlanmasına razı olmamakta direndi. Ayrıca o tarihlerde Fransa'da liberal aristokratlar yoktu, hepsi tutucuydu ve eski düzenin geri gelmesini istiyorlardı.

Bu durumda hem kral hem de soylular, Habsburg hanedanından imparator II. Leopold'e güveniyorlardı. II. Leopold, 1791 yılında, diğer Avrupa devletlerince de desteklenecek olursa, Fransız İhtilali'ne karşı askerî güç kullanılabileceğini duyurdu. II. Leopold, aynı zamanda Fransa kraliçesi Mari Antoniette'nin kardeşiydi.

Kralın mutlakiyet idaresini yeniden kurmak için içeride isyan çıkartması, dışarıda ise Fransa'nın düşmanlarıyla işbirliğine gitmesi sonucu, 1792'de cumhuriyet ilan edildi.

Fransız İhtilali cumhuriyeti ilan etmek isteyen birçok ülkeye örnek olmuştur.

Eylül Katliamı

Fransa Kralı XVI. Louis görevlerinden mahrum bırakıldıktan ve ailesi tutuklandıktan sonra Fransız halkının büyük bir kısmı, kraliyet yandaşlarının ayaklanacaklarına inanmıştı. Radikaller bunun gibi komplocuların öldürülmesini istemişlerdi. 2 Eylül 1792'de Parislilerden oluşan silahlı bir grup hapishaneden diğer bir hapishaneye nakil taşıyan konvoya saldırmış ve mahkûmları öldürmüştü. Bunun üzerine Paris, Lyon, Versay, Orléans gibi yerlerde kalabalık kitleler hapishaneleri bastılar ve mahkûmları imha ettiler.

Cumhuriyet Devri (1792-1795)

Vendee isyanı

Sadece 1793 ile 1794 yılları arasında (Jakoben ihtilalci diktatörlüğü) 18.000 ile 40.000 arasında kişi Giyotin ile idam edildi. Cumhuriyet yönetimi millî birliği sağladı ve dış tehdidi etkisiz hale getirdi. 21 Ocak 1793'te dış güçlerle ittifak yaptığı için kral XVI. Louis idam edildi. 16 Ekim 1793'te kraliçe Marie Antoinette vatan hainliği suçundan idam edildi.

Terör dönemi

1793-1794 yılları arasında kalan bu döneme Terör Dönemi de denmektedir.

9 Thermidor

Cumhuriyet esaslarına göre yeni bir anayasa hazırlandı. Fakat yasanın gerekleri yeterince ve ağırlaşan şartlar sebebiyle tatbik edilemedi. Zamanla ekonomik durumları normale dönen ve mali açıdan güçlenen halk temsilcileri, parlamentoda çoğunluk sağladılar ve ağır tedbirlerin kaldırılmasını istediler. Böylece 1795'te Direktuvar idaresi yapıldı.

Bu dönemde icra kuvveti Beşyüzler ve İhtiyarlar Meclisi tarafından seçilecek beş direktuvara bırakıldı. Yasama yetkisi Beşyüzler Meclisine verildi. Milli hâkimiyet esaslarının kullanılması cumhuriyet dönemine göre daha azaltıldı. Millet Meclisi seçimlerine katılmak zengin olmayı gerektirdi. Sonuçta: Devlet yönetimi güçleşti, meclisler arasındaki düşmanlık duyguları arttı, ordu, meclis kavgalarına ve siyasete girdi. Neticede konsüllük idaresine geçilmesine karar verildi.

13 Vendémiaire

General Napolyon Bonapart ve Paul Barras önderliğindeki Cumhuriyetçi birlik, kral taraftarlarına karşı Paris sokaklarında mücadele etmiş ve cumhuriyetçilerin zaferi ile sonuçlanmış ayaklanmadır.

Direktuvar hükûmeti (1795-1799)

Direktuvar, Fransız İhtilali sonucunda oluşan asıl gücün direktörlerde olduğu yönetim şeklidir. Napolyon tarafından yıkılmıştır.

Babeuf Komplosu

18 Fructidor

22 Floréal

30 Prairial

18 Brumaire

Konsül hükûmeti (1799-1804)

Üç konsül: *soldan sağa*: Cambacérès, Napolyon ve Lebrun

1799'da konsüllük idaresi kuruldu. Bu idarede beş direktuvarın yetkileri üç konsüle devredildi ve tüm yetkiler birinci konsülde toplandı. Birinci konsülde General Napolyon Bonapart oldu. Konsül yönetimine geçişe yol açan darbe, Marksist terminolojide burjuva devrimci döneminin sonu olarak değerlendirilir. Bu idare 1804 yılına kadar devam etti. Bundan sonra imparatorluk idaresi başladı.

Fransız Devrimi'nin sonuçları

Yıkılmaz diye düşünülen, hatta egemenlik hakkını Tanrı'dan aldığı iddia edilen mutlak krallıkların yıkılabileceği ortaya çıktı..
İlkel şekli Yunan şehir devletlerinde, gelişmiş şekli İngiltere ve ABD'de görülen demokrasi, Kıta Avrupası'nda da gelişmeye başladı ve Batı medeniyetinin vazgeçilmez unsurlarından biri haline geldi.
Egemenliğin halka ait olduğu kabul edildi.
Milliyetçilik ilkesi, siyasi bir karakter kazanarak, çok uluslu devletlerin parçalanmasında etkili oldu.
Eşitlik, özgürlük ve adalet ilkeleri yaygınlaşmaya başladı.
Şahsi güçlere, zekâya ve girişim yeteneğine ortam hazırladı.
Fransız İhtilâli, sonuçları bakımından evrensel olduğundan Yeniçağ'ın sonu, Yakın Çağ'ın başlangıcı kabul edildi.
Dağınık halde bulunan milletler, siyasi birliklerini kurmaya başladılar.
İnsan Hakları Bildirisi, Fransızlar tarafından dünya çapında bir bildiriye dönüştürüldü.
Fransız İhtilâli'nin yaydığı fikirlere karşı Fransız Devrim ve Napolyon Savaşları (1792-1815) başladı. Önce Fransa ile Avusturya ve Prusya arasında başlayan bu savaşlara, daha sonra İngiltere ve Rusya da katıldı. Savaşlar Napolyon'un yenilgisiyle sonuçlandı. Viyana Kongresi ile Avrupa'nın siyasi durumu yeniden düzenlenmiştir (1815).

Fransa İnsan ve Yurttaş Hakları Bildirisi

28 Ağustos 1789'da Fransız Devrimi'nden sonra, Fransız Ulusal Meclisi tarafından, Fransa İnsan ve Yurttaş Hakları Bildirisi kabul ve beyan olundu.

Bildirge; insanların eşit doğduğunu ve eşit yaşamaları gerektiğini, insanların zulme karşı direnme hakkı olduğunu, her türlü egemenlik esasının millete dayalı olduğunu ve mutlak egemenliğin bir kişi ya da grubun elinde bulunamayacağını, devleti idare edenlerin esas olarak millete karşı sorumlu olduğunu, hiç kimsenin dini ve sosyal inançları yüzünden kınanamayacağını söylüyordu.

Fransız İhtilali'ni konu alan kitaplar

Charles Dickens - İki Şehrin Hikayesi
Victor Hugo - 1793 Devrimi
Victor Hugo - Sefiller
Victor Hugo - Bir İdam Mahkumunun Son Günü
Eric Hobsbawm - Devrim Çağı
Anatole France - Tanrılar Susamışlardı
Server Tanilli - Dünyayı Değiştiren On Yıl
Server Tanilli - Fransız Devriminden Portreler
Oral Sander, Siyasi Tarih İlkçağlardan 1918'e, İmge Kitabevi
Denis Guedj - Metrenin İcadı
Thomas Carlyle - Fransız Devrimi
Stefan Zweig - Marie Antionette
Stefan Zweig - Joseph Fouché

İlgili filmler

'La Marsailles', (1937)
'La Seine no Hoshi (Japonca: ラ・セーヌの星, Fransa'da: L'etoile de la Seine, İtalya'da: Il tulipano nero)', (Anime, 1975) Japonca 22 Ağustos 2011 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. İtalyanca 22 Kasım 2015 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.
'Versay'ın Gülü (Japonca: ベルサイユのばら, Versailles no Bara, Fransızca: La Rose de Versailles, İngilizce: Lady Oscar)', (Anime, 1979-1980) Açılış ve Bitiş 29 Temmuz 2013 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.
"The French Revolution", 'History of the World Part I (Komedi, 1981)' filminden Fragman 14 Aralık 2008 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.
'La Nuit de Varennes', (1982)
'Révolution française', (1989) Fragman 23 Temmuz 2013 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.
'Danton', (1983)
L'Anglaise et le duc, (2001)
'Marie Antoinette', (2006) Fragman 8 Mayıs 2007 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.
'Chevalier (Japonca: シュヴァリエ ~Le Chevalier D'Eon~)', (Anime, 2006-2007) Fragman 29 Temmuz 2013 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. Açılış 29 Temmuz 2013 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.
Goya's Ghosts (2007)
Les Misérables (2012)

Ayrıca bakınız

Kaynakça

^ ^a ^b ^c ^d Çıvgın, İzzet ve Yardımcı, Remzi (2009), "Çağdaş Dünya Tarihi" Ankara: Eğiten Kitap ISBN 9750136306.
^ "Arşivlenmiş kopya". 20 Haziran 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 3 Şubat 2020.

Dış kaynaklar

Armaoğlu, Fahir, (Son baskı: 2016) 19. Yüzyıl Siyasi Tarihi 1789-1914, İstanbul: Timaş Yayınları ISBN 9786050811902.

Dış bağlantılar

Sander, Oral (1.baskı 1989 Son baskı:2016) Siyasi Tarih 1. Cilt (İlk Çağlardan 1918e), İstanbul:İmge kitabevi Yayinlari ISBN 9789755330433. Online:/Oral Sander - Siyasi Tarih 1.Cilt İlk Çağlardan 1918e.pdf&page=6&c=583c6ae3c7f3^{[ölü/kırık bağlantı]}

[ref562-1] Çıvgın, İzzet ve Yardımcı, Remzi (2009), "Çağdaş Dünya Tarihi" Ankara: Eğiten Kitap ISBN 9750136306.

[2] "Arşivlenmiş kopya". 20 Haziran 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 3 Şubat 2020.

[1]

[2]

g t d Sosyal demokrasi
Etkilendikleri	Hümanizm Aydınlanma Çağı Fransız Devrimi Ütopik sosyalizm Sendikacılık 1848 Devrimleri Ortodoks Marksizm Marksizm
Gelişme	Revizyonizm Reformizm Frankfurt Deklarasyonu Kademecilik Keynesyenizm Refah kapitalizmi Üçüncü yol Avrupa Sosyalizmi
Fikirler	Temsilî demokrasi Sivil haklar İşçi hakları Karma ekonomi Millileştirme Refah devleti Adil ticaret Çevre koruma Sekülerizm Folkhemmet Ren kapitalizmi Ekonomik demokrasi Sosyal korporatizm Sosyal piyasa ekonomisi
Çeşitleri	Liberal sosyalizm Bernsteinizm İsveç Modeli Godesberg Programı Üçüncü yol
Organizasyonlar	Sosyal demokrat partiler Sosyalist Enternasyonal Avrupa Sosyalistler Partisi İlerici Birlik Uluslararası Sendikalar Konfederasyonu
Kişiler	Clement Attlee Obafemi Awolowo Eduard Bernstein Rómulo Betancourt Zülfikar Ali Butto Willy Brandt Hjalmar Branting Bettino Craxi Ignacy Daszyński Tommy Douglas Willem Drees Friedrich Ebert Bülent Ecevit Tage Erlander Einar Gerhardsen Felipe González Jean Jaurès Zhang Junmai Tetsu Katayama Karl Kautsky Gro Harlem Brundtland Bob Hawke Ferdinand Lassalle Ramsay MacDonald Nelson Mandela Cevahirlal Nehru Romano Prodi Bernie Sanders Michael Joseph Savage José Batlle y Ordóñez
Marş	Enternasyonal
Siyaset Portalı Sosyalizm Portalı