İçeriğe atla

Bîrûnî

Vikipedi, özgür ansiklopedi
(Biruni sayfasından yönlendirildi)
Birûni
1973 yılında basılan Sovyet posta pulu.
DoğumEbu Reyhan Muhammed bin Ahmed el-Biruni
973
Kat, Harezm, Afrigit Hanedanı (günümüzde Özbekistan)
Ölümy. 1048 (75 yaşında)
Gazne, Gazneli Devleti (günümüzde Afganistan)
Akademik geçmişi
EtkilendikleriAristo, Batlamyus, Aryabhata, Arşimet, Muhammed, Dineverî, Brahmagupta, Râzî, Ebu Nasr Mansur, İbn Sina
Akademik çalışmaları
Dönemİslam'ın Altın Çağı
Ana ilgi alanlarıAntropoloji, astronomi, kimya, karşılaştırmalı sosyoloji, jeodezi, tarih, matematik, tıp, felsefe, farmakoloji, fizik, psikoloji, İslam felsefesi, teoloji
EtkiledikleriSiczi, İbn-i Sina, Ömer Hayyam, İbn-i Heysem, Zekeriya el-Kazvinî, İslam felsefesi, Orta Çağ İslam dünyasında bilim

Bîrûnî (4 Eylül 973 Kat - 13 Aralık 1048 Gazne),[1][2] İslam'ın Altın Çağı'ndaki çalışmaları ile bilinen hezârfen. Tam adı Ebu Reyhan Muhammed bin Ahmed el-Birûnî'dir (Farsça: بیرونی, Arapça: ابو الريحان محمد بن احمد البيروني).

Batı dillerinde adı Alberuni veya Aliboron olarak geçer. Matematik, doğa bilimleri, coğrafya, tarih ve tıp alanındaki çalışmalarıyla tanınır.

Hayatı

[değiştir | kaynağı değiştir]

Bîrûnî, Orta Asya'da tarihi bir bölge olan Harezm'de doğdu. Küçük yaşta babasını kaybetti. Harezm'de Afrigoğulları (Âl-i Irak) hanedanı tarafından korundu, sarayda matematik ve astronomi eğitimi aldı. Buradaki hocaları İbn-i Irak ve Abdussamed bin Hakîm'dir. Bu dönemde daha 17 yaşındayken ilk kitabını yazdı. Harezm, Me'mûnîler hanedanının yönetimine girince Bîrûnî de İran'a giderek bir süre burada yaşadı. Daha sonra ise Ziyârîler tarafından korunmaya başlandı. El-Âsârü'l-Bâkıye adlı kitabını Ziyârîlerin sarayında yazmıştır. İki yıl da burada çalıştıktan sonra memleketine geri döndü ve Ebu'l Vefâ ile gökbilim ve astroloji üzerine çalışmaya başladı.

1017'de Gazneli Mahmut, Harezm'i zapt ettiğinde Birûnî de Gazne şehrine gelerek burada Gazneliler'in himayesine girdi. Sarayda büyük itibar gördü ve Gazneli Mahmut'un Hindistan seferine katıldı. Burada Hint bilim adamlarının dikkatini çekti ve Hint ülkesi alınınca da Nendene şehrine yerleşerek bilimsel çalışmalarına burada devam etti. Sanskritçeyi öğrenerek Hint toplumunun yaşamı ve kültürü üzerine çalıştı.

Buradan tekrar Gazne şehrine döndü ve yaşamının geri kalan kısmını bu şehirde tamamladı. Bu dönem Bîrûnî'nin en verimli zamanı sayılmaktadır. Uzun zamandır hazırladığı Tahdîdu Nihâyet'il Emâkin adlı eserini bu döneme denk gelen 1025 yılında yayımladı. Astronomi üzerine yazdığı Kanûn-i Mes'ûdî adlı eserini Gazneli Mahmud'un oğlu Sultan Mesud'a ithaf etmiştir. Birûni, 13 Aralık 1048 tarihinde ölmüştür.

Genel görüş Birûni'nin İrani kökenli olduğu yönündedir.[3][4][5][6][7][8][9] Bununla beraber bazı kaynaklarda Türk kökenli olduğu ya da olabileceği belirtilmektedir.[1][10][11][12]

Kişiliği

[değiştir | kaynağı değiştir]

Birûni, astroloji üzerine yaptığı en iyi çalışmayı Gazneli Mahmut'un oğlu Mesut'a sundu. Sultan Mesut da bunun üzerine kendisine bir fil yükü gümüşü hediye edince, "Bu armağan beni baştan çıkarır, bilimden uzaklaştırır." diyerek bu hediyeyi geri çevirdi. Aslında Birûni eczacılıkta uygulamalı eğitime, kitaplardan çok daha fazla önem vermiştir. Birûni, elle tutarak ve gözlemleyerek veri toplamanın insana, kitap okumaktan çok daha fazla yarar sağladığına inanmış ve bunu uygulamıştır. Gerçek bir bilim anlayışına sahip olan Birûni, ırk kavramına da önem vermezdi. Başka bir halkın ileri kültüründen derin bir saygıyla söz ederdi. Aynı şekilde dinler ve düşünceler konusundaki anlatımı sırasında o dinler hakkında itiraz veya eleştiride bulunmadığı gibi, o dindeki deyimleri aynen kullanmasıyla da dikkat çekmektedir. Sanskrit dilinden Arapçaya çevirdiği Potenceli adlı kitabının önsözünde "İnsanların düşünceleri türlü türlüdür, dünyadaki gelişmişlik ve esenlik de bu farklılığa dayanır." şeklinde yazmıştır.

Çalışmaları

[değiştir | kaynağı değiştir]

Çok yönlü bir bilim insanı olan El-Birûnî, ilköğrenimini Yunan bir bilginden aldı. Tanınmış ve seçkin bir aileden gelen Harezmli matematikçi ve gök bilimci Ebu Nasr Mansur tarafından kollanan El-Birûnî, ilk çalışmalarını bu âlimin yanında yaptı. İlk eseri, "Asar-ül Bakiye"dir.

El-Bîrûnî’nin eserlerinin sayısı yüz seksen civarındadır. Yetmiş adet astronomi ve yirmi adet de matematik kitabı bulunmaktadır. Tıp, biyoloji, bitkiler, madenler, hayvanlar ve yararlı otlar üzerinde bir dizin oluşturmuştur. Ancak bu eserlerden sadece yirmi yedisi günümüze kadar gelebilmiştir. Özellikle Bîrûnî'nin eserlerinin Orta Çağ'da Latinceye çevrilmemiş olması, kitaplarının ağır bir dille yazılmış olmasının bir sonucudur. Ancak Bîrûnî kendisinin de dediği gibi, yapıtlarını sıradan insanlar için değil bilginler için yazmaktaydı.

El-Birûni'nin Ay'ın farklı durumlarını gösteren modellemesi.

Yine Harezmi "Zîci'nin Temelleri" adlı yapıtının 12. yüzyılda Abraham ben Ezra tarafından İbraniceye çevrildiği bilinmektedir. Batı'nın Birûni ilgisi ise 1870'lerde başladı. O günden bugüne Birûni eserlerinin bazılarının tamamı veya bir kısmı Almanca ve İngilizceye çevrildi.

Mektuplarından, Bîrûnî'nin Aristo'yu bildiği anlaşılır. İbn Sînâ gibi önemli bilginlerle beraber çalışan Bîrûnî, Hindistan'a birçok kez gitti. Bu nedenle Hindistan'ı konu alan bir kitap yazdı. Onun bu kitabı birkaç dile çevrildi. Birkaç dile çevrilen bu kitap çoğu bilgine örnek oldu. Birûni'nin bir tane de romanı vardır.

Matematik

[değiştir | kaynağı değiştir]
Biruni tarafından Dünya'nın çapı ve çevresini ölçme için önerilen ve kullanılan diagram

Bîrûnî'nin matematikçi yönü, en çok bilinen yönüdür. Yaşadığı yüzyılın en büyük matematikçisi olan Bîrûnî, trigonometrik fonksiyonlarda yarıçapın bir birim olarak kabul edilmesini öneren ilk kişi olup sinüs ve kosinüs gibi fonksiyonlara sekant, kosekant ve kotanjant fonksiyonlarını ilave etmiştir. Bîrûnî'nin bu yönü batı dünyası tarafından ancak iki asır sonra keşfedilip kullanılabilmiştir.

Bîrûnî'nin trigonometriyi kullanarak bir dağın yüksekliğini ölçtüğü, sonra da yükseltisini bildiği bu noktadan ufuk alçalması açısının ölçülmesi yoluyla meridyen yayı uzunluğunu hesaplaması da geometri açısından önemli bir çalışmasıdır. Meridyen yayı uzunluğunun ilk kez Bîrûnî tarafından bu yöntemle bulunması yaygın bir kanıdır. Ancak Bîrûnî bu yöntemi başka bir bilginden aldığını belirtmiştir.

Astronomi

[değiştir | kaynağı değiştir]

Bîrûnî'nin astronomi alanında yaptığı çalışmaların başında Sultan Mesut'a 1010'da sunduğu "Mesudî fi'l Heyeti ve'n-Nücum" adlı yapıtı gelmektedir. Bu yapıt günümüze gelmiş olup bu konuda yaptığı çalışmalarının bir kısmı kayıptır. Kanun adlı eserinde Aristo ve Batlamyus'un görüşlerini tartışma konusu yaparak Dünya'nın kendi ekseninde dönüyor olma olasılığı üzerinde durması bilim tarihi açısından önemlidir. Ancak bu konuda kesin bir sonuca varamadığı varsayılan Bîrûnî'nin günümüze değin bu konuda bir eseri ulaşmamıştır.

"Nihâyâtü'l-Emâkin" (Türkçe: Mekânların Sonları) adlı yapıtı, coğrafyadan, jeoloji ve jeodeziye kadar bir dizi konudaki yazılarını içerir. Sultan Mesut'a sunduğu "el-Kanunü'l-Mesudi", Bîrûnî'nin astronomi alanındaki en önemli yapıtıdır. Bilim tarihçilerine göre Bîrûnî, Kopernik'le başlayan çağdaş astronominin temellerini atmıştır.

Ayrıca gerilim düzleminin gök apsisine göre eğikliğini de (enlem eğikliği) Kas, Gürgenç ve Gazne'de yaptığı çeşitli hesaplamalarla aslına çok yakın değerlerde bulmuştur. Ayrıca birçok elementli ve bileşikli hesaplayabilmiştir. Boylamın belirlenmesi gerilimininkine nazaran daha zor olduğundan Bîrûnî, iki nokta arasındaki boylam farkını enleme ve aradaki toplam uzaklığa dayanan bir formülle hesaplama yoluna gitmiş, ölçme ve gözlemlerinde hata payını en aza indirgemek için uğraşmıştır. Bunun yanında gözlem aletlerinin boyutunu büyütmek yerine onları çapraz çizgilere bölmeleyerek duyarlılığı arttıracağını keşfederek verniye ilkesinin temellerini atmıştır. Aşağıda ekliptik eğimin değerini bulan bazı bilim adamlarının ortaya attığı sayı değerleri bulunmaktadır:

Bilim insanı Yıl Ekliptik eğimi
Batlamyus - 23 50'
El Me'mun astronomları 832 23 33' 39”
Sâbit bin Kurre 875 23 30' 30'’
Battânî 880 23 35'
Bîrûnî 995 23 27'
Tycho Brahe 1790 23 30'
Bradley 1750 23 38'.3
Modern ölçütler 1950 23 26'.7

Diğer bilimler

[değiştir | kaynağı değiştir]

Bîrûnî, "Kitâbü’l-Camahir fi Mârifeti'l-Cevâhir" (Türkçe: Cevherlerin özellikleri üstüne) adlı yapıtında 23 katı maddenin ve altı sıvının özgül ağırlıklarını bugünkü değerlerine çok yakın olarak saptamıştır. Aynı şekilde Hint tarihi hakkında da kitap yazan Bîrûnî, Hintlerin inandığı inançları, inanışlarını, yaşam biçimlerini ve gelenek-görenekleri çok ayrıntılı olarak anlatmış, bunu yaparken tamamen tarafsız ve önyargılardan uzak davranmıştır.

Tıp alanında da birçok eser veren Birûni, döneminde bir kadını sezaryenle doğum yaptırmayı başarmıştır. Şifalı otlar ve birtakım ilaçlar üzerine yazdığı "Kitabu's Saydane", Birûni'nin son yapıtı olmakla beraber 1048'de yazılmıştır. Bu kitapta üç bin kadar bitkinin neye yaradığını ve nasıl kullanıldığı yazmaktadır. İlaçların yanında o bitkinin Farsça, Yunanca, Sanskritçe, Harezmce ve Sindhî gibi başka diller ile günümüzde var olmayan çeşitli lehçelerdeki karşılıkları verilmiştir.[13]

Yaşamının son döneminde yazdığı "Kitab-ül saydala fi l-tıb" adlı eseri İslam Orta Çağı'nın en önemli Materia Medica'larından birisi olarak kabul edilir.

"Tıbbın en önemli gerçeklerinden birisi, tıpla ilgilenen kişilerin doğa bilimlerini de incelemeleri ve doğa yasalarını tam anlamıyla kavrayabilmiş olmalarıdır. Ne yazık ki çağımızda insanlar kulaktan dolma bilgilerle yetinmektedirler. Ancak ustalardan sanatının temel özelliklerini yılmadan öğrenip, bunları gereğince uygulayabilenler ustalığa ulaşmayı umabilirler." Kitab - ül Saydele fi l-tıb[14]

Bilimsel bakış açısı olarak İbn Sînâ'nın Aristo tarzı düşüncesine karşı çıkan Bîrûnî, tek tanrı inancını benimseyerek Evren'in bir başlangıcının olduğunu, öncesiz bir Evren'in tanrının gereksiz sayılması demek olduğunu savunmuştur. İbni Sînâ'nın bu tarz yaklaşımına sürekli karşı çıkan Bîrûnî'nin, İbn Sînâ ile yazışırken yaptığı tartışmalardan bir kısmı günümüze kadar ulaşmıştır.

Öte yandan Bîrûnî, astroloji ile ilgilenmiş ve "Kitâbu't Tefhim fî Evâili Sanaati’t-Tencîm"[15] adında bir astroloji eseri yazmıştır. Bunun yanında Bîrûnî, devletlerin tarihlerini incelerken ekonomik nedenleri araştırarak devletlerin ilişkilerinin altında dinî nedenler aranmasının yanlış olduğunu öne sürmüştür.

Batı'da "Aliboron" adıyla bilinen Bîrûnî'nin yapıtları birçok Batı diline çevrilmiştir. Bîrûnî, hiçbir eserinde tek bir bilime veya konuya bağlı kalmadan bilimi tek bir bütün olarak gören bir ansiklopedisttir.

Eserleri

[değiştir | kaynağı değiştir]

Bîrûnî'nin onlarca yapıtı arasında en çok bilinenleri aşağıdaki gibidir:

  1. El-Âsârü'l-Bâkıye
  2. El-Kanûn'ül-Mes'ûdî
  3. Kitâb'üt-Tahkîk Mâ li'l-Hind
  4. Tahdîd'ü Nihâyeti'l-Emâkin li Tas-hîh-i Mesâfet'il-Mesâkin
  5. Kitâbü'l-Cemâhir fî Mâ'rifet-i Cevâ-hir
  6. Kitâbü't-Tefhîm fî Evâili Sıbaâti't-Tencîm
  7. Kitâbü's-Saydele fî Tıp

Kalıt

[değiştir | kaynağı değiştir]
Viyana'daki Bîrûnî heykeli

Bîrûnî, günümüzde en bilinen İslâm bilginlerinden biridir. Tüm Dünya'daki çeşitli ülkelerde Bîrûnî'yi anmak için sempozyum ve kongreler düzenlendi, pullar bastırıldı. Türk Tarih Kurumu 68. sayısını "Bîrûnî'ye Armağan" adıyla Bîrûnî'ye tahsis etti. 1973 yılında Türkiye'de basılan pullar arasında Bîrûnî'ye de yer verildi. UNESCO'nun 25 dilde çıkardığı Conrier Dergisi 1974 Haziran sayısını Bîrûnî'ye ayırdı. Kapak fotoğrafının altına, "1000 yıl önce Orta Asya'da yaşayan evrensel dâhî Bîrûnî; Astronom, Tarihçi, Botanikçi, Eczacılık uzmanı Jeolog, Şair, Mütefekkir, Matematikçi, Coğrafyacı ve Hümanist" diye yazılarak tanıtıldı. Bîrûnî'ye ait bir minyatür, İstanbul'daki Topkapı Müzesi'nde bulunmaktadır.

Kaynakça

[değiştir | kaynağı değiştir]
  • Bîrûnî.. – 3. Cilt / s. 223
  • Ana Britannica – 4. Cilt / s. 269-271
  • Coğrafya Ansiklopedisi 2.Cilt / s. 212
  • Ebu Reyhan El-Biruni Kimdir?

Notlar

[değiştir | kaynağı değiştir]
  1. ^ a b Duman, Abdullah. "Biruni:İlmî Kişiliği, Tarih Anlayışı ve Yöntemi" (PDF). Türk Dünyası İncelemeleri Dergisi Cit x Sayı 2, Kış 2010. 8 Eylül 2017 tarihinde kaynağından (PDF) arşivlendi. Erişim tarihi: 1 Haziran 2018. 
  2. ^ Aşirov, Tahir. "Bîrûnî'ye Göre Hıristiyanlık". Milel ve Nihal, Cilt: 10 Sayı: 3 El Biruni. 25 Temmuz 2017 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 1 Haziran 2018. 
  3. ^ Rahman Habib, A Chronology of Islamic History, 570-1000 CE, Mansell Publishing, p. 167:
    "A Persian by birth, Biruni produced his writings in Arabic, though he knew, besides Persian, no less than four other languages."
  4. ^ Biruni 13 Ocak 2008 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. (2007). Encyclopædia Britannica. Retrieved April 22, 2007.
  5. ^ David C. Lindberg, Science in the Middle Ages, University of Chicago Press, p. 18:
    "A Persian by birth, a rationalist in disposition, this contemporary of Avicenna and Alhazen not only studied history, philosophy, and geography in depth, but wrote one of the most comprehensive of Muslim astronomical treatises, the Qanun Al-Masu'di."
  6. ^ Bosworth, C. E. (1968). "The Political and Dynastic History of the Iranian World (A.D. 1000–1217)". Boyle, J.A. (Ed.). The Cambridge History of Iran: The Saljuq and Mongol Periods. Vol (İngilizce). Cambridge University Press. s. 7. 16 Haziran 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 6 Aralık 2020. The Iranian scholar al-Biruni says that the Khwarazmian era began when the region was first settled and cultivated, this date being placed in the early 13th-century BC) 
  7. ^ * "Al-Bīrūnī | Persian scholar and scientist". Encyclopedia Britannica (İngilizce). 25 Temmuz 2019 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 6 Temmuz 2018. 
    • Lindberg, David C. (15 Mart 1980). Science in the Middle Ages (İngilizce). University of Chicago Press. s. 18. ISBN 9780226482330. 16 Haziran 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 6 Aralık 2020. A Persian by birth, a rationalist in disposition, this contemporary of Avicenna and Alhazen not only studied history, philosophy, and geography in depth, but wrote one of the most comprehensive Muslim astronomical treatises, the Qanun Al-Masu'di. 
    • Massignon, L. (1951). "Al-Biruni et la valuer internationale de la science arabe"". Al-Bīrūnī Commemoration Volume A.H.362-A.H.1362 (İngilizce). Iran Society. ss. 217-219. 16 Haziran 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 6 Aralık 2020. In a celebrated preface to the book of Drugs, Biruni says, "And if it is true that in all nations one likes to adorn oneself by using the language to which one has remained loyal, having become accustomed to using it with friends and companions according to need, I must judge for myself that in my native Khwarezmian, science has as much as chance of becoming perpetuated as a camel has of facing Kaaba.  
    • Strohmaier 2006, s. 112
    • MacKenzie 2011
    • Samian, A.L. (31 Temmuz 1997). "Al-Biruni". Selin, Helaine (Ed.). Encyclopaedia of the History of Science, Technology, and Medicine in Non-Westen Cultures (İngilizce). Springer Science & Business Media. s. 157. ISBN 9780792340669. his native language was the Khwarizmian dialect 
  8. ^ Boilot, D.J., Al-Biruni (Beruni), Abu'l Rayhan Muhammad b. Ahmad New Ed., 1, ss. 1236-1238, He was born of an Iranian family in 362/973 (according to al-Ghadanfar, on 3 Dhu'l-Hididja/ 4 September – see E. Sachau, Chronology, xivxvi), in the suburb (birun) of Kath, capital of Khwarizm....was one of the greatest scholars of mediaeval Islam, and certainly the most original and profound. He was equally well versed in the mathematical, astronomic, physical and natural sciences and also distinguished himself as a geographer and historian, chronologist and linguist and as an impartial observer of customs and creeds. He is known as al-Ustdadh, 'the Master'.  in Bearman, Bianquis & Bosworth 2007
  9. ^ Berggren, J. L.; Borwein, Jonathan; Borwein, Peter (2014). Pi: A Source Book (İngilizce). Springer. s. 680. ISBN 978-1-4757-4217-6. 25 Temmuz 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 6 Aralık 2020. The Persian polymath, al-Birüni, a younger contemporary of Abu'l-Wafa', calculated the perimeters of inscribed and ... 
  10. ^ Zeki Velidi Togan / Umumi Türk Tarihine Giriş. ss. 90-94. 
  11. ^ Tahkiku ma li'l-Hind Biruni'nin Gözüyle Hindistan. Ebu Reyhan El- Biruni. s. 365-368. 
  12. ^ Leaman, Oliver (2015). The Biographical Encyclopedia Of Islamic Philosophy (İngilizce). Bloomsbury. s. 59. ISBN 978-1-4725-6945-5. 28 Ağustos 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 4 Ekim 2022. Although it is hard to determine al-Biruni's ethnic origin with certainty, in the light of the evidence it seems probable that he had Turkish parents, who migrated to Kath from another city or another country. 
  13. ^ Said, Hakim Mohammed (1973). Kitab Al Saydanah Fi Al-Tıbb (İngilizce). At Rashid Sons. s. V. Al-Biruni gives the Greek, Syriac, Persian, Hindi, Sindhi, Sigzi, Zabuli, Tirmidhi, Khwarazmian equivalents as well as equivalents in other dialects that are no longer extant, such as the Sigzi. 
  14. ^ "Ebu Reyhan El-Biruni Hakkında". 10 Ağustos 2017 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 10 Ağustos 2017. 
  15. ^ "Arşivlenmiş kopya". 4 Ağustos 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 22 Ocak 2020. 
"https://tr.wikipedia.org/w/index.php?title=Bîrûnî&oldid=34429007" sayfasından alınmıştır