İlahiyat

İlahiyat, teoloji (Yunanca: θεος, theos, "Tanrı" λογος, logos, "bilim") veya tanrıbilim, "tanrı" kavramı ve din olgusunun sistematik olarak ele alan disiplindir. Temel konusu doğaüstü güçlerdir ancak dini epistemoloji ve vahiy ile ilgilenir. Vahiy üzerinden tanrı ya da tanrıların varlığının kabulüne ulaşır. Bunların sadece, doğa ötesi varlıklar olması ile değil, dünya ile ilişki kurmak ve insanlara varlığını göstermeye istekli olduklarını ispat etmeye çalışır.^[1]

Orta öğrenim ve üniversite düzeyinde ele alınan akademik bir disiplindir. Teoloji ile ilgilenen kişilere teolog, ilahiyatçı denir.

Modern dönem öncesi kurulan pek çok üniversite, kilise okullarından ve manastır kurumlarından dönüştürülmüştür. Bu sebeple, Orta Çağ'da teoloji, üniversitelerin temel araştırma alanlarının en ön sıralarında gelmekte^[2] ve teolojiye "bilimlerin kraliçesi" (The Queen of the Sciences) adı verilmekteydi. Bu önceliğinden ötürü bu okulların müfredatlarında, kilise kanunları gibi dersler yer almakta ve bu dersler ile kiliseye hizmet edecek gençlerin yetişmeleri amaçlanmakta idi. Hatta bu üniversitelerin duâ etme, vâaz verme veya âyinleri de içeren şapelleri de bulunmaktaydı.

Aydınlanma ile birlikte üniversiteler değişmeye ve hümanist bir perspektifle farklı alanlardaki konuları öğretmeye başladılar. Teoloji, artık üniversitelerde öğretilen ana konular arasında yer almıyordu. Üniversiteler, kiliselere din adamı yetiştirmenin dışında da amaçlar edinmeye başlamışlardı. Sonuç olarak teoloji, inancı ele alış şeklinin inancın içinden olması farkı ile aynı konuyu ele alan diğer akademik disiplinlerden ayrıldı. Çoğu "kilise babası", teoloğu "hakiki olarak duâ eden kişi" olarak tanımlamaktadır. Dindar olmayan teologlar bu görüşle uyuşmasa da teoloji aşağıdaki disiplinlerden ayırt edilmelidir. Din bilimleri şu beş başlık altında incelenir:

Tüm bu disiplinler, dine hümanist varsayımlarla yaklaşır ve teolojiden farklı olarak, dinî inanç ve deneyimin tek biçimliliğini öne sürerler.

Hristiyan teolojisi

Hristiyan teolojisinin alt dalları

Angeloloji: Meleklerin doğası.
Bibliyoloji: Vahyin doğası ve vasıtaları.
Hermenötik: Kutsal metnin yorumu.
Kristoloji: İsa Mesih, Mesih'in doğası, Mesih'teki ilahi ve beşerilik arası ilişki.
Misyoloji: İncil mesajının yayılmasının yolları, metodolojisi.
Soteriyoloji: Kurtuluşun yolları ve araçları.
Patroloji: İlk dönem Kilise Babalarını inceler.

İslam ilahiyatı

İslam felsefesindeki temel sorgu mekanizmalarını ve aklî delillendirme metodolojilerini ilke edinerek eşyanın hakikatini elde etme güdüsü sonucu ortaya çıkmış dinbilimsel yaklaşımların "İslam teolojisi" bağlamında ele alınmasıdır.

İslamiyet'te Allah'ın varlığı ve nitelikleriyle ilgili konuları ele alan bilim kolu, tanrıbilimi ile İslam dini ilimlerinin bütününe verilen ad, ilahiyattır. İlah ve çoğul -at eki, Arapça kökenli olmasına karşın "ilahiyat" şeklindeki bir adlandırma Türkçe dışındaki dillerde bulunmamaktadır. Arapçada benzer anlamda "Ulûm-u Dîniyye" tâbiri kullanılmaktadır. İslam İlahiyatı ile ilgili konuların ayrıntılı ve bilimsel olarak incelenmesi de ilahiyat fakültelerinin ilgi sahasına girmektedir. Hristiyanlıkta ise hem ilahiyat fakülteleri, hem de teoloji okulları ayrı ayrı kurulmuştur.

Türkiye'de ilahiyat fakülteleri, standart teoloji fakültelerindeki eğitimin yanı sıra detaylı bir İslam teolojisi eğitimi verir. Olgulara din bilimsel metodoloji ile yaklaşım benimsenir.

İslam tarihinde Muhammed'den hemen sonra doğup gelişen; bir kısmı kutsal metin, bir kısmı İslam peygamberinin söz ve davranışları veya İslamiyet'in çeşitli felsefi ekollere ve ana akım din anlayışının dışındaki akımlara karşı genel akımı akli/felsefi metotlarla savunan kelâm gibi dalların tümü İslam ilahiyatı içerisinde yer almaktadır.

İslam ilahiyatının alt dalları

Tefsir: Kur'an'ın açıklanması ve açıklanmasına ilişkin usûl bilgisi.
Kıraat: Kur'an'ın farklı okunuş biçimlerini ve bu okunuş farklılıklarından kaynaklanan farklı anlam ve yorumlarla ilgilenen bilim dalıdır.
Tecvid: Kıraat ilmi içinde yer alan Tecvid, Kur'an okuma usulü ve ilmidir.
Hadis: İslam peygamberi Muhammed'in söz ve davranışlarını araştırır.
Siyer: İslam dini literatüründe peygamberlerin, halifelerin ve diğer sahabelerin biyografilerini inceler.
Fıkıh: Şeriat ve ibadet ile ilgili konuları inceler.
Kelâm: İslam itikadını akli, felsefi yöntemlerle açıklamaya çalışır, inanç ile ilgili konuları inceler.
Tasavvuf: İslamiyet'in mistik yönüdür; kişileri manevi yönden geliştirecek unsurlar ile ilgilenir.
İslam Mezhepleri Tarihi: Müslümanlar arasında ortaya çıkmış itikadi, fıkhi ve siyasi mezhepleri inceler.

Hristiyan teolojisi ile İslam teolojisi/Kelâm ilmi'nin karşılaştırılması

Hristiyan teolojisi içinde toplumsal kurallar ve davranış biçimlerini, peygamberin sözlerini ve tarihi de barındıran İslam ilahiyatından bir yönüyle benzeşmekte bir yönüyle de ayrılmaktadır. Tanrı ve fizikötesi diğer konuları felsefe dilini özellikle aristocu felsefe metotlarını kullanarak ispatlamaya çalışmasıyla, Hristiyan teolojisi ve İslam kelamı birbirine çoğunlukla benzemektedir. Ancak İslam ilahiyatı bu apolejetik (dini savunma) ihtiyacını kelâm ile savunurken bir yandan da "fıkıh" denilen ve bugünkü hukuk ve siyâset bilimi içine giren alanlarda da hem kutsal metne dayalı tasvir, hem de kutsal metne bağlı akılla (fıkıh Arapçada anlamaya çalışmak manasına gelmektedir) oluşan yeni durumlara dinden hüküm ortaya koymaya çalışmıştır. Her iki dinin karakteristik yapısı ve teolojileri arasında böyle bir farkın ortaya çıkmasına yol açmıştır. Akide/İslam Kelâmı'nın Muslim theology-Islamic theology/Ilm al-Kalam (Islamic Theology), Fıkıh/İslam hukukunun Fiqh/Islamic Jurisprudence, şeriatın da Islamic Law olarak İngilizceye çevrilmesinin ardında da bu ayrımları belirtme ihtiyacı bulunmaktadır.

Ayrıca bakınız

Kaynakça

^ Subaşı, N. (2003). "İlahiyat Nedir" (PDF). Tezkire, Düşünce, Siyaset, Sosyal Bilim Dergisi. Cilt 31-32. ss. 65-74.
^ Bingöl, M. (2023). "BATI ORTA ÇAĞ'DA TEOLOJİ VE FELSEFE ÜZERİNE BİR DEĞERLENDİRME". Cumhuriyet Üniversitesi Fen-Edebiyat Fakültesi Sosyal Bilimler Dergisi. 47 (1). ss. 61-67. 9 Kasım 2023 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 9 Kasım 2023.

[1] Subaşı, N. (2003). "İlahiyat Nedir" (PDF). Tezkire, Düşünce, Siyaset, Sosyal Bilim Dergisi. Cilt 31-32. ss. 65-74.

[2] Bingöl, M. (2023). "BATI ORTA ÇAĞ'DA TEOLOJİ VE FELSEFE ÜZERİNE BİR DEĞERLENDİRME". Cumhuriyet Üniversitesi Fen-Edebiyat Fakültesi Sosyal Bilimler Dergisi. 47 (1). ss. 61-67. 9 Kasım 2023 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 9 Kasım 2023.

[1]

[2]