İçeriğe atla

İnsan gelişimi (biyoloji)

Vikipedi, özgür ansiklopedi
seri
İnsan gelişimi
Aşamalar
Biyolojik kilometre taşları
Gelişim psikolojisi
Gelişim aşaması teorileri

İnsan vücudunun gelişimi, döllenmeden olgunluğa kadar olan büyüme sürecidir. Süreç, bir dişinin yumurtalığından salınan bir yumurtanın, bir erkekten gelen bir sperm hücresinin döllemesi ile başlar. Ortaya çıkan zigot, mitoz ve hücre farklılaşması yoluyla gelişir ve ortaya çıkan embriyo daha sonra rahim içinde implante olur. Doğumdan sonra büyüme ve gelişme devam eder ve genetik, hormonal, çevresel ve diğer faktörlerden etkilenerek hem fiziksel hem de psikolojik bir gelişme gözlenir. Bu, yaşam boyunca devam eder: çocuklukta ve ergenlikten yetişkinliğe.[1]

İnsan vücudunun gelişimi aşamaları gamet, zigot, insan embriyonik gelişimi, fetüs, bebek, yeni yürüyen, çocuk, ergenlik öncesi, ergen, genç erişkin, orta yaş, ileri yaş aşamalarıdır.

Doğumdan önce

[değiştir | kaynağı değiştir]

Doğum öncesi gelişim, gebelik sırasında bir zigotun daha sonra bir embriyonun ve ardından bir fetüsün geliştiği süreçtir. Doğum öncesi gelişim, döllenme ve zigot oluşumu ile başlar; embriyonik gelişimin ilk aşamasıdır ve doğuma kadar devam eder.

Döllenme

[değiştir | kaynağı değiştir]
Yumurtayı dölleyen sperm

Döllenme, sperm yumurta zarına başarılı bir şekilde girdiğinde gerçekleşir. Spermin kromozomları, benzersiz bir genom oluşturmak için yumurtaya geçirilir. Yumurta bir zigot haline gelir ve embriyonik gelişimin germinal aşaması başlar. Germinal aşama, döllenmeden erken embriyonun gelişimine ve implantasyona kadar geçen süreyi ifade eder. Germinal evre, gebeliğin yaklaşık 10. gününde sona erer.[2]

Embriyonik gelişimin dört aşaması vardır: morula aşaması, blastula aşaması, gastrula aşaması ve neurula aşaması. İmplantasyondan önce embriyo, zona pellucida adı verilen bir protein kabuğunda kalır ve bölünme adı verilen bir dizi hızlı mitotik hücre bölünmesinden geçer.[3] Döllenmeden bir hafta sonra embriyo hala büyümemiştir, ancak zona pellucidadan çıkar ve annenin rahmine yapışır. İnsanlarda embriyo, doğum öncesi gelişimin sonraki aşamalarında fetüs olarak adlandırılır. Embriyodan fetüse geçiş, döllenmeden 8 hafta sonra meydana gelir. Embriyo ile karşılaştırıldığında, fetüs daha tanınabilir dış özelliklere ve giderek gelişen bir dizi iç organa sahiptir.

Doğumdan sonra

[değiştir | kaynağı değiştir]

Bebeklik ve çocukluk

[değiştir | kaynağı değiştir]

Çocukluk, doğumdan ergenliğe kadar uzanan yaş aralığıdır.[4] Çeşitli çocukluk faktörleri bir kişinin davranışlarını etkileyebilir. [4]

Çocuk gelişiminde gelişim dönemlerinin yaklaşık taslağı.

Tanner aşamaları, bir çocuğun yaşını fiziksel gelişime dayalı olarak yaklaşık olarak değerlendirmek için kullanılabilir.

Ergenlik

[değiştir | kaynağı değiştir]
Ana madde: Ergenlik dönemi

Ergenlik, bir çocuğun vücudunun olgunlaşarak cinsel üreme yeteneğine sahip yetişkin bir vücuda dönüştüğü fiziksel ve psikolojik değişiklikler sürecidir. Beyinden gonadlara (kızlarda yumurtalıklara, bir erkekte ise testislere) giden hormonal sinyallerle başlatılır. Sinyallere yanıt olarak gonadlar; beynin, kemiklerin, kasların, kanın, cildin, saçın, göğüslerin ve cinsel organların büyümesini, işlevini ve dönüşümünü uyaran hormonlar üretir. Fiziksel büyüme (boy ve kilo) ergenliğin ilk dönemlerinde hızlanır. Bu dönemde mitoz bölünme de yüksek hızdadır. Ortalama olarak, kızlar 10-11 yaşlarında ergenliğe başlar ve 15-17 yaşlarında ergenliğe son verir; erkekler 11-12 yaşlarında başlar ve 16-17 yaşlarında biter.[5][6][7][8][9] Kızlar için ergenliğin erişme noktası menarş, yani ortalama olarak 12-13 yaşları arasında ilk kez meydana gelen menstrüasyonun başlangıcıdır.[10][11][12][13] Erkeklerde ise ortalama 13 yaşında gerçekleşen ilk boşalmadır.[14] 21. yüzyılda çocukların, özellikle kızların ergenliğe erişme yaşı, 19. yüzyıla göre daha düşüktür.[15] Bu, hızlı vücut büyümesi, artan ağırlık ve yağ birikimi ile sonuçlanan gelişmiş beslenme[16] veya zaman zaman gıda tüketimine veya diğer çevresel faktörlere bağlı olabilen ksenoöstrojenler gibi endokrin bozuculara maruz kalma dahil olmak üzere herhangi bir sayıda faktöre bağlı olabilir.[17][18] Normalden daha erken başlayan ergenliğe erken ergenlik, normalden daha geç başlayan ergenliğe ise gecikmiş ergenlik denir.

Kaynakça

[değiştir | kaynağı değiştir]
  1. ^ "Human body/Basic form and development". Encyclopedia Britannica (İngilizce). 31 Ekim 2019 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 8 Nisan 2020. 
  2. ^ "germinal stage". Mosby's Medical Dictionary, 8th edition. Elsevier. 28 Nisan 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 6 Ekim 2013. 
  3. ^ Principles of anatomy & physiology. 13th. Wiley. 2012. s. 1183. ISBN 978-0470-91777-0. 
  4. ^ a b Macmillan Dictionary for Students Macmillan, Pan Ltd. (1981), page 173. Retrieved 2010-7-15.
  5. ^ Kail, RV; Cavanaugh JC. Human Development: A Lifespan View (5.5yıl=2010 bas.). Cengage Learning. s. 296. ISBN 978-0495600374. 12 Ocak 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 11 Eylül 2014. 
  6. ^ "For girls, puberty begins around 10 or 11 years of age and ends around age 16. Boys enter puberty later than girls-usually around 12 years of age-and it lasts until around age 16 or 17." "Teenage Growth & Development: 11 to 14 Years". Palo Alto Medical Foundation/pamf.org. 5 Nisan 2018 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 9 Kasım 2013. 
  7. ^ "Teenage Growth & Development: 15 to 17 Years". Palo Alto Medical Foundation/pamf.org. 17 Mart 2018 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 9 Kasım 2013. 
  8. ^ "Puberty and adolescence". University of Maryland. 24 Eylül 2013 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 8 Aralık 2020. 
  9. ^ Marshall (1986), pp. 176–177
  10. ^ (Tanner, 1990).
  11. ^ Anderson SE, Dallal GE, Must A (April 2003). "Relative weight and race influence average age at menarche: results from two nationally representative surveys of US girls studied 25 years apart". Pediatrics. 111 (4 Pt 1): 844-850. doi:10.1542/peds.111.4.844. PMID 12671122. 
  12. ^ Al-Sahab B, Ardern CI, Hamadeh MJ, Tamim H (2010). "Age at menarche in Canada: results from the National Longitudinal Survey of Children & Youth". BMC Public Health. 10: 736. doi:10.1186/1471-2458-10-736. PMC 3001737 $2. PMID 21110899. 
  13. ^ Hamilton-Fairley, Diana. "Obstetrics and Gynaecology" (PDF) (Second bas.). Blackwell Publishing. 9 Ekim 2018 tarihinde kaynağından arşivlendi (PDF). Erişim tarihi: 9 Kasım 2013. 
  14. ^ (Jorgensen & Keiding 1991).
  15. ^ Alleyne, Richard (13 Haziran 2010). "Girls now reaching puberty before 10—a year sooner than 20 years ago". The Daily Telegraph. Londra. 14 Haziran 2010 tarihinde kaynağından arşivlendi. 
  16. ^ Guillette EA, Conard C, Lares F, Aguilar MG, McLachlan J, Guillette LJ (March 2006). "Altered breast development in young girls from an agricultural environment". Environ. Health Perspect. 114 (3): 471-5. doi:10.1289/ehp.8280. PMC 1392245 $2. PMID 16507474. 
  17. ^ Buck Louis GM, Gray LE, Marcus M, Ojeda SR, Pescovitz OH, Witchel SF, Sippell W, Abbott DH, Soto A, Tyl RW, Bourguignon JP, Skakkebaek NE, Swan SH, Golub MS, Wabitsch M, Toppari J, Euling SY (February 2008). "Environmental factors and puberty timing: expert panel research needs". Pediatrics. 121 Suppl 3: S192-207. doi:10.1542/peds.1813E Özgürce erişilebilir. PMID 18245512. 
  18. ^ Mouritsen A, Aksglaede L, Sørensen K, Mogensen SS, Leffers H, Main KM, Frederiksen H, Andersson AM, Skakkebaek NE, Juul A (April 2010). "Hypothesis: exposure to endocrine-disrupting chemicals may interfere with timing of puberty". Int. J. Androl. 33 (2): 346-59. doi:10.1111/j.1365-2605.2010.01051.x. PMID 20487042. 

İlgili maddeler

[değiştir | kaynağı değiştir]
"https://tr.wikipedia.org/w/index.php?title=İnsan_gelişimi_(biyoloji)&oldid=31480959" sayfasından alınmıştır