İlluminati

"Illuminati" buraya yönlendirilmektedir. Diğer kullanımlar için Illuminati (anlam ayrımı) sayfasına bakınız.

Adam Weishaupt (1748-1830), İlluminati topluluğunun kurucusu.

İlluminati (/əˌluːmɪˈnɑːti/; Latince: Illuminati, Türkçe: Aydınlatılmışlar), hem gerçek hem de hayali çeşitli gruplara verilen bir isimdir. Tarihsel olarak, bu isim genellikle 1 Mayıs 1776'da bugün Almanya'nın bir parçası olan Bavyera'da kurulan Aydınlanma dönemi gizli topluluğu Bavyera İlluminatisi'ne atıfta bulunur. Cemiyetin belirtilen amaçları, batıl inançlara, gericiliğe, kamu yaşamı üzerindeki dinî etkiye ve devlet gücünün kötüye kullanılmasına karşı çıkmaktı. İlluminati, Masonluk ve diğer gizli cemiyetlerle birlikte, 1784, 1785, 1787 ve 1790 yıllarında Katolik Kilisesi'nin teşvikiyle Bavyera Elektörü Charles Theodore tarafından fermanla yasaklandı. Sonraki yıllarda grup, İlluminati'nin yeraltında faaliyet göstermeye devam ettiğini ve Fransız Devrimi'nden sorumlu olduğunu iddia eden muhafazakâr ve dindar eleştirmenler tarafından genellikle kötülendi.

Daha sonraki kullanımlarda "İlluminati", orijinal Bavyera İlluminatisi'nin devamı olduğu iddia edilen çeşitli örgütlere atıfta bulunurken kullanıldı, ancak bu bağlantılar doğrulanmadı. Bu örgütler, genellikle siyasi güç ve nüfuz elde etmek ve Yeni Dünya Düzeni kurmak amacıyla olayları yönetmek, hükûmetlere ve şirketlere ajanlar yerleştirmek suretiyle dünya işlerini kontrol etmek için komplo kurmakla suçlanmaktadır. Daha yaygın olarak bilinen ve ayrıntılı komplo teorilerinin bazılarının merkezinde yer alan İlluminati, gölgelerde gizlenen ve iktidarın iplerini ve kaldıraçlarını çeken olarak tasvir edilmektedir. İlluminati'nin bu görüşü popüler kültürde de kendine yer bularak düzinelerce romanda, filmde, televizyon programında, çizgi romanda, video oyununda ve müzik videosunda yer aldı.

Tarihi

Bir kitabın üzerine tünemiş Minerva'nın Baykuşu, Bavyeralı İlluminati tarafından "Minerval" derecelerinde kullanılan bir belirtkeydi.

Hareket 1 Mayıs 1776 tarihinde Ingolstadt'ta (Yukarı Bavyera), Ingolstadt Üniversitesi kilise hukuku profesörlerinden biri olan filozof Adam Weishaupt tarafından beş kişiyle kuruldu. Aydınlanma Çağı'nın bir kolu olarak özgür düşünceyi temel edinmiş üyelerden oluşan topluluk masonluğu model aldı. İlluminati üyeleri üstlerine itaat edecekleri üstüne gizli bir ant içtiler. Üyeler her biri farklı derecelere sahip olmak üzere üç ana sınıfa ayrıldı ve pek çok İlluminati grubu var olan Mason locası üyeliklerini iptal etti.

Weishaupt başlangıçta topluluğun adının "Perfectibilists (Mükemmelleştiriciler)" olmasını planladı. Grup ayrıca "Bavyeralı İlluminati" diye de adlandırıldı ve ideolojisine "İlluminizm" dendi. Brunswick dükü Ferdinand ve diplomat Franz Xaver von Zwack gibi pek çok önemli kişilik, aydın ve politikacı kendilerini grup üyesi saydı. Topluluğun pek çok Avrupa ülkesinde şubesi açıldı ve 1784'te içerisinde 2000'e yakın üyesi oldu. Topluluk edebiyat dünyasından da Johann Wolfgang von Goethe, Johann Gottfried Herder ve dönemin Gotha ile Weimar düklerinin de ilgisini çekti.

1777 yılında Karl Theodor, Bavyera'nın yöneticisi oldu. Theodor aydınlanmacı mutlakiyet taraftarıydı ve döneminde içinde İlluminati'nin de bulunduğu bütün gizli toplulukları yasakladı. Bavyera hükûmeti tarafından 1785'te yayımlanan bildiri, grubun dağılmasına neden oldu. Kurucu Adam Weishaupt, Ingolstadt Üniversitesi'ndeki görevinden alındı. Bavyera'dan sürgün edildikten sonra hayatının geri kalanını Thüringen-Gotha'da geçirdi ve 1830'da öldü. Topluluğun yazışmaları ve belgeleri toplatılıp daha sonra hükûmet tarafından yayımlandı.

Massenhausen'in ayrılmasıyla Zwack hemen daha olgun ve önemli elemanlar bulmaya koyuldu. Weishaupt'un en çok değer verdiği kişi, çocukluk arkadaşı ve Münih Frauenkirche'nin bir kanonu olan Hertel'di. 1778 yazının sonunda tarikatın 5 komutanlıkta 27 üyesi (Massenhausen de dahil) vardı; Münih (Atina), Ingolstadt (Eleusis), Ravensberg (Sparta), Freysingen (Thebes) ve Eichstaedt (Erzurum).

Bu erken dönemde tarikatın Acemi, Minerval ve Aydınlanmış Minerval olmak üzere üç derecesi vardı ve bunlardan sadece Minerval derecesi karmaşık bir tören içeriyordu. Bu törende adaya gizli işaretler ve bir şifre verilirdi. Karşılıklı bir casusluk sistemi Weishaupt'u tüm üyelerinin faaliyetleri ve karakterleri hakkında bilgilendiriyor, onun gözdeleri yönetici konseyin ya da Areopagus'un üyeleri oluyordu. Bazı acemilerin İnisiyanlar olarak üye olmalarına izin veriliyordu. İyi karakterli Hristiyanlar aktif olarak aranır, Yahudiler ve paganlar, kadınlar, keşişler ve diğer gizli cemiyetlerin üyeleri özellikle dışlanırdı. Tercih edilen adaylar zengin, uysal, öğrenmeye istekli ve 18-30 yaşları arasındaydı.

Geçiş süreci

Bazı üyelerini Masonlara katılmaktan güçlükle vazgeçiren Weishaupt, kendi ritüelini genişletmek için malzeme elde etmek amacıyla eski tarikata katılmaya karar verdi. Şubat 1777'nin başlarında Sıkı Gözetim Riti'nin "Prudence" locasına kabul edildi. "Mavi loca" masonluğunun üç derecesi boyunca ilerlemesi ona yararlanmaya çalıştığı daha yüksek dereceler hakkında hiçbir şey öğretmedi, ancak ertesi yıl Abbé Marotti adlı bir rahip Zwack'a bu içsel sırların eski din ve ilkel kilise bilgisine dayandığını bildirdi. Zwack, Weishaupt'u kendi tarikatlarının Masonlukla dostane ilişkiler içine girmesi ve kendi localarını kurma iznini alması konusunda ikna etti. Bu aşamada (Aralık 1778), Masonluğun ilk üç derecesinin eklenmesi ikincil bir proje olarak görülüyordu.

Prusya Büyük Locası'ndan biraz zorlukla Dostluk için Kraliyet York'u adında bir izin alındı ve Bavyera Seçmeni Charles Theodore'un gururunu okşamak amacıyla yeni locaya İyi Konsey'in Theodore'u adı verildi. Loca 21 Mart 1779'da Münih'te kuruldu ve kısa sürede İlluminati ile doldu. Radl adındaki ilk üstat Baden'deki evine dönmeye ikna edildi ve Temmuz ayına kadar Weishaupt'un tarikatı locayı yönetti.

Bir sonraki adım, Büyük Localarından bağımsız olmaktı. İngiltere Büyük Locası'na bağlı olan Frankfurt'taki Union locasıyla masonik ilişkiler kuran Theodore locası bağımsız olarak tanındı ve bağımsızlığını ilan edebildi. Yeni bir ana loca olarak artık kendi localarını kurabilirdi. Frankfurt masonları arasındaki üye kazanma çabası Adolph Freiherr Knigge'nin de bağlılığını sağladı.

Reform

Adolph Knigge

Adolph Freiherr Knigge, İlluminati için en etkili adam toplayan kişi

Knigge, 1780 yılının sonlarında, Bavyera ordusunda piyade yüzbaşısı ve mason dostu olan Costanzo Marchese di Costanzo tarafından Sıkı Gözetim Riti'nin bir kongresinde üye olarak kabul edildi. Henüz yirmili yaşlarında olan Knigge, tarikatının en yüksek inisiyasyon derecelerine çoktan ulaşmış ve reform için kendi büyük planlarıyla gelmişti. Planının destek bulmaması karşısında hayal kırıklığına uğrayan Knigge, Costanzo'nun kendisine yaratmak istediği tarikatın zaten var olduğunu söylemesi üzerine hemen ilgisini çekti. Knigge ve üç arkadaşı bu tarikat hakkında daha fazla şey öğrenmek istediklerini ifade edince Costanzo onlara Minerval sınıfıyla ilgili materyalleri gösterdi. Bu sınıfın eğitim materyali, Bavyera'da yasaklanmış olan ama Protestan Alman eyaletlerinde yaygın olan "liberal" literatürdü. Knigge'nin üç arkadaşı hayal kırıklığına uğradı ve Costanzo ile bir daha görüşmediler, ancak Knigge'nin ısrarı Kasım 1780'de Weishaupt'tan gelen bir mektupla ödüllendirildi. Knigge'nin hem Masonluk içindeki hem de dışındaki bağlantıları onu ideal bir üye yapmıştı. Knigge kendi adına bu ilgiden gurur duydu ve tarikatın eğitim ve insanlığın despotizmden korunması gibi belirtilen amaçlarına doğru çekildi. Weishaupt, Knigge'nin simyaya ve "yüksek bilimlere" olan ilgisini kabul etmeyi ve destek sözü vermeyi başardı. Knigge Weishaupt'a, Katı Gözlemcilik kendi kökenlerini sorgulamaya başladıkça Masonluğun reformu için planlarını özetleyen bir yanıt verdi.

Weishaupt, Knigge'ye tarikatın üst kademelerine kabul edilmeden önce üye toplama görevini verdi. Knigge, kendi üye toplama alanlarını seçmesine izin verilmesi koşuluyla kabul etti. Diğer birçok mason Knigge'nin yeni masonik düzen tanımını çekici buldu ve İlluminati'nin Minerval derecesine kaydoldu. Knigge bu sırada Weishaupt'un hizmet ettiğini iddia ettiği "En Yüce Üstler "e inanıyor gibi görünüyordu. Tarikatın yüksek dereceleri hakkında hiçbir şey ifade edememesi giderek utanç verici bir hal alıyordu, ancak Weishaupt herhangi bir yardımı geciktirmek için ona fazladan bir görev verdi. Weishaupt tarafından kendisine malzeme sağlanan Knigge artık yasadışı Cizvitlerin faaliyetlerini özetleyen ve özellikle Bavyera'da nasıl gelişmeye ve üye toplamaya devam ettiklerini gösterme iddiasında olan broşürler hazırlıyordu. Bu arada, Knigge'nin yüksek derecelerle ilgili sorulara tatmin edici bir yanıt verememesi konumunu savunulamaz hale getiriyordu ve Weishaupt'a bu yönde bir mektup yazdı. Ocak 1781'de, Knigge'yi ve mason üyelerini kaybetme ihtimaliyle karşı karşıya kalan Weishaupt sonunda üstlerinin ve tarikatın sözde antikliğinin kurgu olduğunu ve yüksek derecelerin henüz yazılmadığını itiraf etti.

Knigge, İlluminati'nin yüksek derecelerinde Masonluğun vadedilen derin sırlarını öğrenmeyi bekleseydi, Weishaupt'un ifşası konusunda şaşırtıcı derecede sakindi. Weishaupt, Knigge'ye yüksek derecelerin yaratılmasında özgür bir el vadetti ve ayrıca ona kendi notlarını göndermeye söz verdi. Knigge ise tarikatı kendi fikirleri için bir araç olarak kullanma fırsatını memnuniyetle karşıladı. Yeni yaklaşımının, İlluminati'yi Almanya'nın Protestan krallıklarındaki müstakbel üyeler için daha cazip hale getireceğini iddia etti. Kasım 1781'de Areopagus Knigge'ye Bavyera'ya seyahat etmesi için 50 florin verdi, Knigge de bunu Swabia ve Franconia üzerinden yaptı ve yolculuğu sırasında diğer Illuminati'lerle tanışıp onların misafirperverliğinden yararlandı.

İç sorunlar

Tarikat artık derin iç bölünmeler geliştirmişti. Temmuz 1780'de Eichstaedt komutanlığı özerk bir vilayet kurmuştu ve Weishaupt ile onu inatçı, diktatör ve tutarsız bulan Areopagus arasında bir çatlak büyüyordu. Knigge uzlaştırıcı rolüne kolayca uyum sağladı.

Knigge, Areopagus ve Weishaupt ile yaptığı görüşmelerde sorunlu iki alan tespit etmiştir. Weishaupt'un üniversite öğrencilerinin işe alınmasına verdiği önem, tarikattaki üst düzey pozisyonların genellikle çok az pratik deneyimi olan genç erkekler tarafından doldurulması gerektiği anlamına geliyordu. İkinci olarak, tarikatın kuruluşundaki Cizvit karşıtı ethos, genel bir din karşıtı duygu haline gelmişti ve Knigge, tarikatın şu anda çekmeye çalıştığı üst düzey Masonları işe almada bir sorun olacağını biliyordu. Knigge, Bavyera'daki muhafazakâr Katolikliğin boğucu etkisini yakından hissediyor ve bunun liberal İlluminati'de yarattığı din karşıtı duyguları anlıyordu, ancak aynı duyguların Protestan eyaletlerde yaratacağı olumsuz izlenimi de görüyor ve tarikatın daha büyük Almanya'da yayılmasını engelliyordu. Hem Areopagus hem de Weishaupt, Knigge'yi serbest bırakmaktan başka bir şey yapamayacak kadar güçsüz hissediyordu. Knigge, Masonluk içinde ve dışında ihtiyaç duydukları bağlantılara sahipti ve bir ritüelist olarak, Illuminatus Minor'da durma noktasına geldikleri, sadece Minerval derecesinin altında ve daha yüksek derecelerin en ufak taslaklarının bulunduğu, öngörülen derece yapısını inşa etme becerisine sahipti. Getirilen tek kısıtlama, en yüksek derecelerin içsel sırlarını tartışma ihtiyacı ve yeni derecelerini onay için sunma zorunluluğuydu.

Bu arada, İlluminatizmi Masonluğun meşru bir kolu olarak yayma planı da durmuştu. Theodore Locası artık onların kontrolünde olsa da, ona bağlı bir "Seçilmiş Üstatlar" bölümünün tarikattan sadece bir üyesi vardı ve hala İlluminati tarafından kontrol edilen zanaat locasına karşı anayasal bir üstünlüğe sahipti. Bu bölümü Areopagus'a boyun eğmeye ikna etmek zor olacaktı ve Lodge Theodore'un yeni İlluminati Masonluğunun ilk ana locası olmasının önünde çok gerçek bir engel oluşturuyordu. Tarikat ve chapter arasında bir ittifak anlaşması imzalandı ve Ocak 1781'in sonuna kadar dört yavru loca kuruldu, ancak bağımsızlık chapter'ın gündeminde değildi.

Costanza, Kraliyet York'a bir mektup yazarak yeni Büyük Localarına gönderilen ücretler ile karşılığında aldıkları hizmet arasındaki tutarsızlığa işaret etti. Geliri kaybetmek istemeyen Royal York, Münihli kardeşlerinin Berlin'e gönderecekleri bir temsilciye Masonluğun "yüksek" sırlarını vermeyi teklif etti. Bunun üzerine Costanza 4 Nisan 1780'de Prusya'ya doğru yola çıktı ve orada bulunduğu süre içinde Theodore'un ücretlerinde bir indirim yapılması için pazarlık yapma talimatını aldı. Yolda, aynı arabayı paylaştıkları bir hanımefendi konusunda bir Fransızla tartışmayı başardı. Fransız, onlar Berlin'e varmadan bir süre önce krala Costanza'yı casus olarak ihbar eden bir mesaj gönderdi. Costanza ancak Kraliyet York Büyük Üstadının yardımıyla hapisten kurtuldu ve hiçbir şey yapamadan Prusya'dan kovuldu.

Yeni sistem

Knigge'nin Londra'dan bir anayasa elde etmeye yönelik ilk planının, bölüm tarafından görmezden gelineceğini fark ettiler. Bölümlerinin kontrol edemediği diğer mason localarını ele geçirene kadar, yönettikleri localar için üç dereceyi yeniden yazmakla şimdilik yetindiler.

20 Ocak 1782'de Knigge, tarikat için yeni not sistemini tablolaştırdı. Bunlar üç sınıf halinde düzenlenmişti:

• Sınıf I - Noviciate, Minerval ve Illuminatus minor'dan oluşan kreş.
• Sınıf II - Masonik dereceler. Üç "mavi loca" derecesi olan Çırak, Yoldaş ve Üstat, daha yüksek "İskoç" dereceleri olan İskoç Acemi ve İskoç Şövalyesinden ayrılmıştır.
• Sınıf III - Gizemler. Daha küçük gizemler Rahip ve Prens dereceleriydi, bunları Büyücü ve Kral derecelerindeki daha büyük gizemler izledi. Büyük gizemler için ritüellerin yazılmış olması pek olası değildir.

Genişleme girişimleri

Knigge'nin Alman Masonluğundan adam devşirmesi rastgele olmaktan çok uzaktı. Locaları yöneten ve genellikle tüm locayı İlluminati'nin emrine verebilen üstat ve gardiyanları hedef aldı. Aachen'da, Constancy locasının üstadı Baron de Witte, her üyenin tarikata katılmasını sağladı. Bu şekilde tarikat orta ve güney Almanya'da hızla yayıldı ve Avusturya'da bir yer edindi. Tarikatı kuran bir avuç öğrenci 1782 ilkbaharına gelindiğinde 300'e yakın üyeye ulaşmıştı ve yeni katılanların sadece 20'si öğrenciydi.

Münih'te, 1782'nin ilk yarısı Theodore Locası'nın yönetiminde büyük değişikliklere sahne oldu. Şubat ayında Weishaupt locayı bölmeyi, İlluminati'nin kendi yoluna gitmesini ve bölümün kalan gelenekçileri Theodore'un kendi devamı haline getirmesini teklif etmişti. Bu noktada, bölüm beklenmedik bir şekilde teslim oldu ve İlluminati loca ve bölümün kontrolünü tamamen ele geçirdi. Haziran ayında hem loca hem de bölüm, Royal York ile ilişkilerini kesen mektuplar göndererek, tanınmaları için ödeme yapma konusundaki sadakatlerini ve Royal York'un yüksek derecelere herhangi bir eğitim vermemesini gerekçe gösterdi. Costanza'yı ihmal etmeleri, onu kötü niyetli suçlamalara karşı savunmamaları veya Prusya'dan sınır dışı edilmesini engellememeleri de gerekçe gösterildi. Costanza'ya vadedilen sırları vermek için hiçbir çaba göstermemişlerdi ve Münihli masonlar artık Berlin'deki kardeşlerinin kaçınmaya çalıştıkları mistik Fransız yüksek derecelerine güvendiklerinden şüpheleniyorlardı. Theodore Locası artık bağımsızdı.

Katı Gözlem Ayini artık kritik bir durumdaydı. Sözde lideri Södermanland Prensi Carl'dı (daha sonra İsveç Kralı XIII. Charles) ve ayini zaten kontrol ettiği İsveç Ayinine dahil etmeye çalıştığından açıkça şüpheleniliyordu. Alman locaları liderlik için Brunswick-Wolfenbüttel Dükü Ferdinand'ı arıyordu. Carl'ın İngiliz tahtının Stuart varisini gerçek Büyük Üstat olarak gördüğü ve Katı Gözlemci locaların Büyük Üstatlarını görmezden geldiği ortaya çıkınca şüphe açık bir aşağılamaya dönüştü. Bu çıkmaz Wilhelmsbad Manastırına yol açtı.

Wilhelmsbad Manastırı

Hessen-Kassel Prensi Charles tarafından Wilhelmsbad'daki parkta inşa edilen "harabe" kale, Katı Gözlemciliğin son manastırının mekânı

15 Ekim 1781'den beri ertelenen Sıkı Gözetim'in son kongresi nihayet 16 Temmuz 1782'de Hanau'nun eteklerindeki (şimdi Hanau'nun bir parçası olan) Wilhelmsbad kaplıca kentinde açıldı. Görünüşte tarikatın geleceğinin tartışıldığı bu toplantıda 35 delege, Katı Gözetim'in mevcut haliyle sonunun geldiğini ve Wilhelmsbad Manastırı'nın Brunswick-Wolfenbüttel Dükü Ferdinand ve ev sahibi Hesse-Kassel Prensi Charles yönetimindeki Alman mistikler ile Jean-Baptiste Willermoz yönetimindeki Martinistler arasında bir parça mücadelesine sahne olacağını biliyordu. Mistik yüksek derecelere karşı çıkan tek muhalif sesler, Martinizm'den dehşete düşen, ancak önerdiği alternatifler henüz şekillenmemiş olan Johann Joachim Christoph Bode ve Wetzlarlı bir yargıç ve zaten İlluminati üyesi olan Üç Miğferli Joseph locasının yöneticisi Franz Dietrich von Ditfurth idi. Ditfurth, Masonluğun temel üç derecesine geri dönülmesi için açıkça kampanya yürüttü ki bu, kongrenin en az olası sonucuydu. Mistiklerin zaten yüksek derecelerin yerini alacak tutarlı planları vardı.

İki mistisizm türüne karşı tutarlı bir alternatifin olmaması, İlluminati'nin kendisini güvenilir bir seçenek olarak sunmasına olanak sağladı. Ditfurth, artık tarikat adına hareket etmek için tam yetkiye sahip olan Knigge'nin teşvik ve yardımıyla onların sözcüsü oldu. Knigge'nin iki tarikat arasında bir ittifak öneren orijinal planı, ölmekte olan bir tarikatla ittifak yapmanın bir anlamı olmadığını düşünen Weishaupt tarafından reddedildi. Yeni planı, "Tapınakçı" yüksek dereceli Katı Gözlemciliğe karşı olan masonları bünyesine katmaktı.

Manastırda Ditfurth, Willermoz ve Hesse'nin kendi yüksek derecelerini tanıtma girişimlerini, bu derecelerin tüm ayrıntılarının delegelere açıklanmasında ısrar ederek engelledi. Alman mistiklerin hayal kırıklığı, Kont Kollowrat'ı daha sonra bağlanmak üzere İlluminati'ye kaydettirmelerine yol açtı. Ditfurth'un kendi gündemi, tüm yüksek derecelerin yerine, daha fazla masonik vahiy iddiası olmayan tek bir dördüncü derece koymaktı. Planı için hiçbir destek bulamayınca manastırdan erken ayrıldı ve Areopagus'a meclisten iyi bir şey beklemediğini yazdı.

Wilhelmsbad Manastırı herkesi memnun etme çabasıyla çok az şey başardı. Tapınakçı unvanlarını, süslerini ve idari yapılarını korurken, ritüellerinin Tapınakçı kökenlerini reddettiler. Hessen'li Charles ve Brunswick'li Ferdinand tarikatın başında kalmaya devam ettiler, ama pratikte localar neredeyse bağımsızdı. Almanlar ayrıca Fransız Willermoz tarikatının les Chevaliers bienfaisants de la Cité sainte (Kutsal Şehrin İyi Şövalyeleri) adını benimsedi ve artık Masonluğun tek temel derecesi olan ilk üç dereceye bir miktar Martinist mistisizm ithal edildi. En önemlisi, tarikatın münferit localarının artık diğer sistemlerin localarıyla kardeşlik kurmasına izin verilmesiydi. Willermoz'un Lyon ritüeli ile getirilen yeni "İskoç Derecesi" zorunlu değildi, her eyalet ve vilayet üç zanaat derecesinden sonra ne olacağına karar vermekte özgürdü. Son olarak, bir şeylerin başarıldığını gösterme çabasıyla, manastır görgü kuralları, unvanlar ve vilayetler için yeni bir numaralandırma konusunda uzun uzadıya düzenlemeler yaptı.

Wilhelmsbad'ın ardından

Wilhelmsbad Manastırı'nın gerçekte başardığı şey, Katı Gözlemciliğin ölümü oldu. En yüksek ve en etkili üyelerini bağlayan yüksek derecelerle birlikte kendi köken efsanesinden de vazgeçti. Tarikatı bir arada tutan sıkı kontrolü ortadan kaldırdı ve Martinism'e güvenmeyen pek çok Almanı yabancılaştırdı. Martinizm'den tiksinen Bode, hemen Knigge ile görüşmelere başladı ve nihayet Ocak 1783'te İlluminati'ye katıldı. Hessen'li Charles da ertesi ay katıldı.

Knigge'nin sağlam Alman Büyük Localarıyla ittifak kurma yönündeki ilk çabaları başarısız oldu, ancak Weishaupt ısrar etti. Tüm Alman localarının Masonluğun temel üç derecesinde üzerinde anlaşılmış, birleşik bir sistemi uygulayacağı ve daha yüksek derecelerden hangisini uygulamak istedikleri konusunda kendi hallerine bırakılacakları yeni bir federasyon önerdi. Bu bir Büyük Localar federasyonu olacak ve üyeler herhangi bir yetki alanındaki herhangi bir "mavi" locayı ziyaret etmekte özgür olacaklardır. Tüm loca üstatları seçimle belirlenecek ve herhangi bir merkezi otoriteye herhangi bir ücret ödenmeyecektir. Loca grupları, mali durumlarını denetlemek, anlaşmazlıkları çözmek ve yeni localara yetki vermek üzere localar tarafından görevlendirilen üyelerden oluşan bir "İskoç Direktörlüğüne" tabi olacaktır. Bunlar da İl Müdürlüklerini, onlar da müfettişleri, onlar da ulusal müdürü seçeceklerdir. Bu sistem, masonik eşitlik ideallerinin sadece alttaki üç "sembolik" derecede korunduğu Alman Masonluğundaki mevcut dengesizliği düzeltecekti. Çeşitli yüksek derece sistemleri, simya ve mistisizm araştırmalarını karşılayabilecek elit kesimin egemenliği altındaydı. Weishaupt ve Knigge'ye göre, önerilen federasyon aynı zamanda Alman Masonluğu'nda İllüminizmi yaymak için bir araçtı. Niyetleri, temel derecelere vurgu yapan yeni federasyonlarını kullanarak Katı Gözlemciliğe olan tüm bağlılığı ortadan kaldırmak ve İlluminati'nin "eklektik" sisteminin onun yerini almasına izin vermekti.

Yeni federasyonu duyuran genelge, Alman masonluğunun hatalarını, parası olan uygunsuz adamların genellikle servetlerine dayanarak kabul edildiğini, sivil toplumun yozlaşmasının localara bulaştığını özetliyordu. Alman localarının yüksek derecelerinin serbest bırakılmasını savunan İlluminati, şimdi de "bilinmeyen Üstadları" aracılığıyla kendi localarını ilan ediyordu. Royal York'tan yeni bağımsız olan Theodore Locası, kendilerini bir taşra Büyük Locası olarak kurdu. Knigge, tüm Royal York localarına gönderdiği bir mektupta, şimdi bu Büyük Locayı çöküşle suçluyordu. Masonluklarının Cizvitler tarafından yozlaştırıldığı iddia ediliyordu. Katı Gözlemcilik artık Stuartların yarattığı, tüm ahlaki erdemlerden yoksun bir şey olarak saldırıya uğruyordu. Almanya Masonları Büyük Landlodge'unun Zinnendorf ayini, yazarının İsveçlilerle işbirliği içinde olması nedeniyle şüpheliydi. Bu doğrudan saldırı, Weishaupt'un amaçladığının tam tersi bir etki yarattı ve birçok okuyucuyu rahatsız etti. Polonya ve Litvanya'da Masonluğu kontrol eden Varşova Büyük Doğu Büyük Locası, federasyona sadece ilk üç dereceye kadar katılmaktan memnundu. Bağımsızlık konusundaki ısrarları onları Katı Gözlemcilikten uzak tutmuştu ve şimdi de Masonluğu ilhak etme planı kendi yüksek derecelerine dayanan İlluminati'den uzak tutacaktı. Ocak 1783'ün sonunda İlluminati'nin mason birliğinin yedi locası vardı.

Federasyonun üye sıkıntısı çekmesinin tek nedeni İlluminati'nin beceriksiz çekiciliği değildi. Theodore Locası yeni kurulmuştu ve eski localar gibi saygı görmüyordu. Hepsinden önemlisi, federasyonun ilgisini çekmesi en muhtemel masonlar İlluminati'yi mistiklere ve Martinistlere karşı bir müttefik olarak görüyor, ancak kendi özgürlüklerine başka bir kısıtlayıcı örgüte yakalanmayacak kadar değer veriyorlardı. İlluminati'nin Wilhelmsbad'daki sözde temsilcisi Ditfurth bile manastırda kendi gündemini takip etmişti.

Mistik olmayan Frankfurt locaları, anayasası ve amaçları Illuminati'nin federasyonundan neredeyse ayırt edilemeyecek olan bir "Eklektik İttifak" kurdular. Bunu bir tehdit olarak görmek bir yana, bazı tartışmalardan sonra İlluminati locaları yeni ittifaka katıldı. Artık üç İlluminati yeni masonik tüzüğü yazmakla görevli komitede yer alıyordu. Üç loca arasındaki ilişkileri güçlendirmenin dışında, İlluminati bu manevradan hiçbir avantaj elde etmemiş gibi görünüyor. Ditfurth, masonluk için kendi emelleri doğrultusunda çalışan bir masonik örgüt bulduktan sonra, Eklektik İttifak'a bağlılığından sonra İlluminati'ye çok az ilgi gösterdi. Gerçekte, Eklektik İttifak'ın kurulması İlluminati'nin Masonluk aracılığıyla kendi doktrinlerini yaymaya yönelik tüm ince planlarını baltalamıştı.

Zenith

Masonluk aracılığıyla kitlesel üye kazanma umutları boşa çıkmış olsa da, İlluminati bireysel düzeyde iyi üye kazanmaya devam etti. Bavyera'da, Charles Theodore'un tahta geçmesi başlangıçta tutumların ve yasaların liberalleşmesine yol açtı, ancak kendi güçlerini ve ayrıcalıklarını koruyan din adamları ve saray mensupları, zayıf iradeli hükümdarı reformlarını tersine çevirmeye ikna etti ve Bavyera'nın liberal düşünceye yönelik baskısı geri döndü. Bu geri dönüş, eğitimli sınıflar arasında hükümdara ve kiliseye karşı genel bir kızgınlığa yol açtı ve bu da İlluminati için mükemmel bir üye toplama zemini sağladı. Chevaliers Bienfaisants'ın Martinist ayinlerinden hoşnut olmayan Prudence locasından bazı masonlar, liberal edebiyat kütüphanelerinin de bulunduğu bahçeli bir malikâneye yerleşen Theodore locasına katıldılar.

Almanya'nın geri kalanındaki İlluminati çevreleri genişledi. Bazıları sadece mütevazı kazanımlar elde ederken, Mainz'daki daire neredeyse iki katına çıkarak 31'den 61 üyeye ulaştı. Devlet Katolikliğine duyulan tepki Avusturya'da kazanımlara yol açtı ve Varşova, Pressburg (Bratislava), Tirol, Milano ve İsviçre'de dayanaklar elde edildi.

1784'ün sonunda doğrulanabilir toplam üye sayısı 650 civarındadır. Weishaupt ve Hertel daha sonra bu sayının 2.500 olduğunu iddia etmiştir. Daha yüksek rakam büyük ölçüde İlluminati'nin kontrol ettiğini iddia ettiği mason localarının üyelerinin dahil edilmesiyle açıklanmaktadır, ancak tüm İlluminati üyelerinin isimlerinin bilinmemesi ve gerçek rakamın 650 ile 2.500 arasında bir yerde olması muhtemeldir. Tarikatın önemi, profesyonel sınıfları, kilise adamlarını, akademisyenleri, doktorları ve avukatları başarılı bir şekilde bünyesine katmasında ve daha yakın zamanda güçlü hayırseverler edinmesinde yatmaktadır. Saxe-Weimar-Eisenach Grandükü Karl August, Saxe-Gotha-Altenburg Dükü Ernest II ile kardeşi ve daha sonra halefi August, Erfurt valisi Karl Theodor Anton Maria von Dalberg, Brunswick-Wolfenbüttel Dükü Ferdinand (daha önce bahsedilmişti), masonik konularda baş yardımcısı Johann Friedrich von Schwarz ve Koblenz Kontu Metternich tarikata kayıtlıydı. Viyana'da Galiçya valisi Kont Brigido, Bohemya şansölyesi Kont Leopold Kolowrat ve yardımcısı Baron Kressel, Macaristan şansölyesi Kont Pálffy von Erdöd, Transilvanya valisi ve eyalet büyük üstadı Kont Banffy, Londra büyükelçisi Kont Stadion ve halk eğitimi bakanı Baron von Swieten de katıldılar.

Kayda değer başarısızlıklar da oldu. İsviçreli şair ve ilahiyatçı Johann Kaspar Lavater, Knigge'yi reddetti. Tarikatın insani ve rasyonalist amaçlarına gizli yollarla ulaşılabileceğine inanmıyordu. Ayrıca bir cemiyetin üye kazanma çabasının eninde sonunda kurucu ideallerini batıracağına inanıyordu. Berlinli yazar ve kitapçı Christoph Friedrich Nicolai, cemiyete katıldıktan sonra hayal kırıklığına uğradı. Cemiyetin amaçlarını kimerik bulmuş ve amaçlarına ulaşmak için Cizvit yöntemlerinin kullanılmasının tehlikeli olduğunu düşünmüştür. Tarikatta kalmaya devam etti, ancak üye alımında yer almadı.

Weishaupt, her ne pahasına olursa olsun, tarikatın varlığını Alman Masonluğunda zaten hatırı sayılır bir yere sahip olan Gül-Haçlardan gizli tutmak istiyordu. Gül-Haçlar açıkça Protestan olmakla birlikte, ruhban karşıtı olmaktan başka bir şey değildi, monarşi yanlısıydılar ve Illuminati'nin filozoflar ve bilim adamları tarafından yönetilen rasyonalist bir devlet vizyonuyla açıkça çelişen görüşlere sahiptiler. İlluminati'nin varlığı daha belirgin hale geldikçe ve önde gelen Gül-Haçlar ve Gül-Haç sempatizanı mistikler Knigge ve diğer yardımcılar tarafından işe alındıkça, bir çatışma kaçınılmaz hale geldi. Kolowrat zaten yüksek rütbeli bir Gül-Haçlıydı ve Hessen-Kassel'in mistik Prensi Charles, İlluminati'nin rasyonalist yüksek kademeleri hakkında çok düşük bir görüşe sahipti.

Johann Christoph von Wöllner yönetimindeki Prusyalı Gül-Haçlılar, İlluminati'ye karşı sürekli bir saldırı başlattı. Wöllner'in, potansiyel müşterilerini Gül-Haç "büyüsünün" etkinliği konusunda ikna ettiği özel olarak tasarlanmış bir odası vardı ve tarikatı "Üç Küre" ve ona bağlı locaların etkin kontrolünü ele geçirmişti. Bu ağız aracılığıyla İlluminati ateizm ve devrimci eğilimlerle suçlandı. 1783 Nisan'ında Büyük Frederick, Hessen'li Charles'a Berlin localarında Minerval'lere veya İlluminati'ye ait korkunç materyaller içeren belgeler olduğunu bildirdi ve bunları duyup duymadığını sordu. Artık tüm Berlinli masonlar, Sosyanizmle ve Masonluğun hoşgörüsünün yanı sıra Voltaire ve diğerlerinin liberal yazılarını tüm dinin altını oymak için kullanmakla suçlanan tarikata karşı uyarılmıştı. Kasım 1783'te Three Globes, İlluminati'yi Hristiyanlığın altını oymaya ve Masonluğu siyasi bir sisteme dönüştürmeye çalışan masonik bir tarikat olarak tanımladı. Kasım 1784'teki son anatemaları, İlluminati'yi Mason olarak tanımayı reddetmiştir.

Avusturya'da İlluminati, yakın zamanda ortaya çıkan din karşıtı broşürler nedeniyle suçlandı. Gül-Haçlılar Joseph von Sonnenfels ve diğer şüpheli İlluminatiler hakkında casusluk yaptılar ve Masonluk içindeki ihbar kampanyaları Tirol'deki İlluminati üyeliğini tamamen durdurdu.

Varlıkları Gül-Haçlılar tarafından bir muhbir aracılığıyla zaten bilinen Bavyeralı İlluminati, [kaynak belirtilmeli] şimdi Gül-Haçlılara katılan bir Areopagit olan Ferdinand Maria Baader tarafından daha fazla ihanete uğradı. İtirafından kısa bir süre sonra üstleri tarafından İlluminati'den biri olduğu öğrenilmiş ve kendisine her iki örgütün de üyesi olamayacağı bildirilmiştir. İstifa mektubunda Gül-Haçlıların gizli bilgiye sahip olmadıklarını ve gerçekten İlluminatiye mensup olanları görmezden geldiklerini belirtmiş ve özellikle Theodore Locasını bir İlluminati Locası olarak tanımlamıştır.

İç muhalefet

İlluminati Masonluğu benimseyip Bavyera dışına yayıldıkça, Areopagites konseyinin yerini etkisiz bir "Taşralılar Konseyi" aldı. Ancak Areopagitler Tarikat içinde güçlü sesler olarak kaldılar ve Knigge Münih'ten ayrılır ayrılmaz Weishaupt ile yeniden tartışmaya başladılar. Weishaupt buna, düşman olarak algıladığı dostlarına yazdığı mektuplarda özel olarak iftira atarak karşılık verdi.

Daha da önemlisi, Weishaupt Knigge'yi yabancılaştırmayı başarmıştı. Weishaupt ritüeli yazması için Knigge'yi görevlendirirken ona önemli bir güç devretmişti ve şimdi bu gücü yeniden kazanmaya çalışıyordu. Knigge, Tarikatı küçük bir ruhban karşıtı kulüpten büyük bir organizasyona yükseltmişti ve çalışmalarının yeterince takdir edilmediğini düşünüyordu. Weishaupt'un devam eden ruhban karşıtlığı Knigge'nin mistisizmi ile çatışıyordu ve mistik eğilimli Masonların örgüte alınması Weishaupt ve Ditfurth gibi diğer üst düzey İlluminati ile sürtüşmelere neden oluyordu. Sorunlar Rahiplik derecesi konusunda doruğa ulaştı. İlluminati'nin çoğu arasındaki fikir birliği, ritüelin süslü ve kötü tasarlanmış, kıyafetlerin ise çocuksu ve pahalı olduğu yönündeydi. Bazıları bunu kullanmayı reddetti, bazıları ise düzeltti. Weishaupt Knigge'den ayini yeniden yazmasını talep etti. Knigge, Weishaupt'un onayıyla ayinin zaten eski olarak dolaşımda olduğuna dikkat çekti. Bu sağır kulaklara düştü. Weishaupt şimdi diğer Illuminati'lere Rahip ritüelinin kusurlu olduğunu çünkü Knigge'nin onu icat ettiğini iddia etti. Buna gücenen Knigge, İlluminati ritüelinin ne kadarını kendisinin uydurduğunu dünyaya açıklamakla tehdit etti. Knigge'nin Areopagitlerden bir kongre oluşturma girişimi sonuçsuz kaldı, çünkü çoğu ona Weishaupt'a güvendiklerinden daha az güveniyordu. Temmuz 1784'te Knigge, ilgili tüm belgeleri iade ettiği bir anlaşmayla tarikattan ayrıldı ve Weishaupt ona yönelik tüm iftiraları geri çektiğini yayınladı. Weishaupt, Knigge'yi dışarı atarak tarikatı en iyi teorisyeninden, üye toplayıcısından ve savunucusundan mahrum bıraktı.

Düşüş

illuminati'nin nihai çöküşü, Bavyera'daki ve özellikle Münih'teki kendi Minerval'lerinin patavatsızlıklarıyla gerçekleşti. Üstlerinin gevezelikleri engelleme çabalarına rağmen, siyasi açıdan tehlikeli güç övgüleri ve monarşi eleştirileri, "gizli" tarikatın varlığının, birçok önemli üyesinin isimleriyle birlikte herkes tarafından bilinmesine neden oldu. İlluminati'nin iktidar mevkilerindeki varlığı artık kamuoyunda bazı huzursuzluklara yol açıyordu. Birçok sivil ve devlet yönetim organında İlluminati vardı. Sayılarının az olmasına rağmen, yasal bir anlaşmazlıkta başarının davacının tarikatla olan ilişkisine bağlı olduğuna dair iddialar vardı. İlluminati, o dönemde Bavyera'da ortaya çıkan din karşıtı yayınlar nedeniyle suçlanıyordu. Bu eleştirilerin çoğu kindarlık ve kıskançlıktan kaynaklanıyordu, ancak birçok İlluminati mahkeme görevlisinin kardeşlerine ayrıcalıklı muamele yaptığı da açıktı. Bavyera'da, Kilise Konseyi'nin iki üyesinin enerjisi, içlerinden birinin hazinedar seçilmesini sağladı. Cizvitlere karşı muhalefetleri, yasaklı tarikatın önemli akademik ve kilise pozisyonlarını kaybetmesiyle sonuçlandı. Ingolstadt'ta Cizvit bölüm başkanlarının yerini İlluminati almıştır.

Telaşa kapılan Charles Theodore ve hükûmeti, İlluminati de dahil olmak üzere tüm gizli cemiyetleri yasakladı. 2 Mart 1785 tarihli bir hükûmet fermanı "Bavyera'daki İlluminati'ye ölümcül bir darbe vurmuş gibi görünüyor". Weishaupt kaçmıştı ve 1786 ve 1787'de ele geçirilen belgeler ve iç yazışmalar daha sonra 1787'de hükûmet tarafından yayınlandı. Von Zwack'ın evi arandı ve grubun literatürünün çoğu ifşa edildi.

Barruel ve Robinson

1797 ve 1798 yılları arasında Augustin Barruel'in Memoirs Illustrating the History of Jacobinism ve John Robison'un Proofs of a Conspiracy adlı kitapları, İlluminati'nin varlığını sürdürdüğü ve devam eden uluslararası bir komployu temsil ettiği teorisini kamuoyuna duyurdu. Buna Fransız Devrimi'nin arkasında Illuminati'nin olduğu iddiası da dahildi. Her iki kitap da çok popüler olmuş, başkaları tarafından yeniden basılmış ve yorumlanmıştır. Bunun en iyi örneği 1802'de yayınlanan Rahip Seth Payson'ın Proofs of the Real Existence, and Dangerous Tendency, Of Illuminism (İlluminatinin Gerçek Varlığının ve Tehlikeli Eğiliminin Kanıtları) adlı kitabıdır. Buna verilen tepkilerin bazıları eleştirel olmuştur, örneğin Jean-Joseph Mounier'in On the Influence Attributed to Philosophers, Free-Masons, and to the Illuminati on the Revolution of France (Filozofların, Hür Masonların ve İlluminati'nin Fransa Devrimi Üzerindeki Etkisi) adlı kitabı.

Robison ve Barruel'in çalışmaları Amerika Birleşik Devletleri'ne ve New England'a kadar ulaştı. Ortodoks bir Cemaat papazı ve coğrafyacı olan Rev. Jedidiah Morse, İlluminati'ye karşı vaaz verenler arasındaydı. Aslında, İlluminati hakkında Amerika Birleşik Devletleri'nde basılan ilk anlatılardan biri Morse'un 9 Mayıs 1798 tarihli Oruç Günü vaazıydı. Morse, Robison'un Proofs of a Conspiracy (Bir Komplonun Kanıtları) adlı kitabının Avrupa'da yayınlanacağı konusunda Edinburgh'lu Rev. John Erskine'den gelen bir mektupla uyarılmıştı ve Avrupa'da yayınlanan kopyalar o yılın Mart ayında gemiyle ulaştıktan kısa bir süre sonra Proofs'u okudu. Timothy Dwight gibi diğer İlluminati karşıtı yazarlar da kısa süre içinde bu hayali komplocular grubunu kınamaya başladılar.

Basılı vaazları gazete haberleri takip etti ve bunlar 1800 ABD başkanlık seçimlerine giden partizan siyasi söylemde yer aldı. Ardından gelen panik, Amerika Birleşik Devletleri'nde gotik edebiyatın gelişmesine de katkıda bulundu. Döneme ait Ormond; or, The Secret Witness (1799) ve Julia, and the Illuminated Baron (1800) romanları krize atıfta bulunur. Ayrıca bazı akademisyenler İlluminati komplosu iddiası üzerine yaşanan paniği Karayiplerden gelen göç ve potansiyel köle isyanlarıyla ilgili korkulara bağlamıştır. 1820'ler ve 30'lardaki Anti-Masonik harekette zaman zaman yeniden canlansa da, 1800'lerin ilk onyılında endişe azalmıştır.

Modern İlluminati

Yakın geçmişte ve günümüzde birçok kardeşlik örgütü, orijinal Bavyera İlluminati'sinin soyundan geldiklerini iddia etmekte ve açıkça "İlluminati" adını kullanmaktadır. Bu gruplardan bazıları kendi örgütlerinin adında "İlluminati Tarikatı" adının bir varyasyonunu kullanırken, Ordo Templi Orientis gibi diğerlerinin örgüt hiyerarşisinde "İlluminati" bir derece olarak yer almaktadır. Ancak, günümüzdeki bu grupların tarihi tarikatla gerçek bir bağlantısı olduğuna dair hiçbir kanıt yoktur. Önemli bir siyasi güç ya da nüfuz elde etmemişlerdir ve çoğu, gizli kalmaya çalışmak yerine, üye çekme aracı olarak Bavyera İlluminati'siyle asılsız bağlantıları öne çıkarmaktadır.

Komplo teorileri

Augustin Barruel (1741-1820), İlluminati komplo teorilerin temel kaynağı olan Fransız rahip ve eserinin İngilizce çevirisi Memoirs Illustrating the History of Jacobinism.

1797 ile 1798 yılları arasında yayınlanan Augustin Barruel'in Memoirs Illustrating the History of Jacobinism (T. "Jakobenliğin Tarihini Gösteren Anılar") ve John Robison'un Proofs of a Conspiracy (T. "Bir Komplonun Kanıtları") kitaplarında İlluminati'nin ayakta kaldığı ve Fransız İhtilali'nin mimarı olduğu gibi uluslararası komplo teorileri ortaya atıldı.

Bavyeralı İlluminati, Mark Dice, David Icke, Texe Marrs, Ryan Burke, Jüri Lina ve Morgan Gricar gibi komplo teorisyenlerinin savına göre, etkinliğini sürdüren bir örgüttür. Pek çok dayanaksız sav dünyadaki birçok siyasi, askerî ve ekonomik olayın sorumlusunu gizli bir örgüt olan İlluminati olarak gösterir. Komplo teorisyenlerine göre birçok ABD Başkanı, bu örgüte doğrudan veya dolaylı olarak hizmet etmektedir. Ayrıca birçok tanınmış çocuk çizgi filminde bilinçaltı mesajlarıyla beyin yıkama gerçekleştirildiği iddia edilmektedir.

Myron Fagan'a göre Waterloo Muharebesi, Fransız İhtilali, John F. Kennedy suikastı bu örgütün işidir.

Popüler kültürde

Günümüzde İlluminati ile ilişkilendirilen pek çok simgenin Hollywood sinemasında ve Amerikan müziklerinde kullanıldığı düşünülmektedir. Stanley Kubrick'in Gözleri Tamamen Kapalı adlı filmi, bugüne kadar yapılmış en kapsamlı İlluminati çözümlemesi olarak kabul edilir. Filmde sadece örgütün ayinlerini ve göstergebilimini iyi bilen insanların anlayabileceği pek çok göndermenin olduğu bilinmektedir.

Popüler müzikte ise Lady Gaga, Rihanna, Katy Perry, Jay Z ve Kanye West gibi şarkıcılar kliplerinde İlluminati simgelerini kullanmıştır. En sık kullanılan simgeler, asıl örgütle hiçbir bağlantısı olmayan piramit, tek göz, üçgen ve güneştir.

Ayrıca bakınız

• Yeni Dünya Düzeni (komplo teorisi)
• İlluminati Oyun Kartları
• Katoliklik karşıtlığı
• Aydınlanmacı mutlakiyet
• Weimar Klasisizmi
• Gizli cemiyet
• Masonluk

Kaynakça

Özel

Genel

• The Secret School of Wisdom: The Authentic Ritual and Doctrines of the Illuminati, trans. Jeva Singh-Anand, ed. Josef Wäges ve Reinhard Markner, Lewis Masonic, London, 2015. ISBN 978-0853184935
• Die Korrespondenz des Illuminatenordens. vol. 1, 1776-81, ed. Reinhard Markner, Monika Neugebauer-Wölk ve Hermann Schüttler. - Tübingen, Max Niemeyer, 2005. - ISBN 3-484-10881-9
• Mozart'ın Yapıtlarındaki Masonik Örgü. Katharine Thomson. çev. Halim Spatar. - İstanbul, Pencere Yayınları, 2004. - ISBN 975-7814-21-0