Çin
Çin Halk Cumhuriyeti | |||||||||||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
 Çin'in yeryüzündeki konumu: Koyu yeşil Çin'in fiilen yönettiği toprakları, açık yeşilse Çin'in hak iddiasında bulunduğu toprakları göstermektedir. | |||||||||||||||||
_-_CHN_-_UNOCHA-tr.svg) | |||||||||||||||||
| Başkent | Pekin 39°55′K 116°23′D / 39.917°K 116.383°D | ||||||||||||||||
| En büyük şehir | Şanghay 31°13′43″K 121°28′29″D / 31.22861°K 121.47472°D | ||||||||||||||||
| Resmî dil(ler) | Standart Çince[a] | ||||||||||||||||
| Tanınan bölgesel dil(ler) | |||||||||||||||||
| Resmî yazı sistemi | Basitleştirilmiş Çince[b] | ||||||||||||||||
| Etnik gruplar (2020)[1] |
| ||||||||||||||||
| Resmî din | Devlet Ateizmi | ||||||||||||||||
| Demonim | Çinli | ||||||||||||||||
| Hükûmet | Üniter tek partili sosyalist cumhuriyet | ||||||||||||||||
| |||||||||||||||||
| Yasama organı | Ulusal Halk Kongresi | ||||||||||||||||
| Ulusal Halk Kongresi Daimi Komitesi | |||||||||||||||||
| Ulusal Halk Kongresi | |||||||||||||||||
| Tarihçe | |||||||||||||||||
| |||||||||||||||||
| Yüzölçümü | |||||||||||||||||
• Toplam | 9.596.961 km2 (3.) | ||||||||||||||||
• Kara | 9.326.410 km2 | ||||||||||||||||
• Su | 270.550 km2 | ||||||||||||||||
• Su (%) | 2,8 | ||||||||||||||||
| Nüfus | |||||||||||||||||
• 2023 sayımı | 1,411,750,000 (2.) | ||||||||||||||||
• Yoğunluk | 145[2]/km2 (83.) | ||||||||||||||||
| GSYİH (SAGP) | 2022 tahminî | ||||||||||||||||
• Toplam |  $29,4 trilyon[3] (1.) | ||||||||||||||||
• Kişi başına | $20.667[3] (70..) | ||||||||||||||||
| GSYİH (nominal) | 2022 tahminî | ||||||||||||||||
• Toplam | $19,2 trilyon[3] (2..) | ||||||||||||||||
• Kişi başına | $12,970 (65..) | ||||||||||||||||
| Gini (2018) | ▲ 46.7[4] yüksek | ||||||||||||||||
| İGE (2019) | 0.761[5] yüksek · 85. | ||||||||||||||||
| Para birimi | Renminbi[c] (CNY · ¥) | ||||||||||||||||
| Zaman dilimi | UTC 8 (Çin Zaman Dilimi) | ||||||||||||||||
| Tarih formatı | |||||||||||||||||
| Şebeke gerilimi | 220 V-50 Hz | ||||||||||||||||
| Trafik akışı | sağ[d] | ||||||||||||||||
| Telefon kodu | 86 | ||||||||||||||||
| ISO 3166 kodu | CN | ||||||||||||||||
| İnternet alan adı | |||||||||||||||||
Resmî site Çin Halk Cumhuriyeti'nin Devlet Ağı | |||||||||||||||||
| |||||||||||||||||
.svg)
Çin, resmî adıyla Çin Halk Cumhuriyeti (Çince:
Çin; Kuzey Çin Ovası'ndaki verimli Sarı Irmak havzasında Dünya'nın ilk uygarlıklarından biri olarak ortaya çıktı. Çin'deki siyasi sistem, binlerce sene boyunca ilki yarı efsanevî Şia Hanedanı olan ırsî monarşiler veya hanedanlıklara dayalıydı. İlk hanedanlıklardan beri Çin defalarca genişledi, bölündü ve tekrar birleşti. 1912'de Çin Cumhuriyeti (ÇC), son hanedan olan Çing Hanedanı'nı devirerek Çin'in yönetimini üstlendi ve 1949'da Çin İç Savaşı'nda Halk Kurtuluş Ordusu tarafından yenilene dek Çin anakarasını yönetti. 21 Eylül 1949'da Komünist Parti, Pekin'de Çin Halk Cumhuriyeti'ni kurdu; ÇC hükûmetiyse Tayvan'a çekilip Taipei'yi de facto başkent yaptı. Hem ÇC hem de ÇHC, tüm Çin'in tek meşru hükûmeti olduğunu savunmaktadır ancak ÇHC dünya çapında daha çok tanınmakta olup çok daha fazla toprak ve insana egemendir.
Çin Halk Cumhuriyeti, Çin Komünist Partisi (ÇKP) tarafından yönetilen üniter ve tek parti rejimine sahip sosyalist cumhuriyettir. ÇHC, 1971'de ÇC'nin BM'deki yerini alarak Güvenlik Konseyi'nde daimî üye olmuştur. Asya Altyapı Yatırım Bankası, İpek Yolu Fonu, Yeni Kalkınma Bankası ve Bölgesel Kapsamlı Ekonomik Ortaklık gibi çeşitli çok taraflı ve bölgesel kuruluşların kurucu üyelerindendir. Aynı zamanda DTÖ, APEC, BRICS, ŞİÖ, BCIM, G20 ve birçok diğer resmî ve gayriresmî çok yönlü örgütün üyesidir. Çin, demokrasi, şeffaflık ve insan hakları alanında, basın özgürlüğü, din özgürlüğü ve etnik eşitlik gibi alanlarda düşük sıralamalara sahiptir. Dünya ekonomisinin yaklaşık beşte birini oluşturan Çin, 2021 yılı itibarıyla nominal GSYİH açısından dünyanın ikinci en büyük, satın alma gücü paritesi (SAGP) açısındansa en büyük ekonomisi ve ayrıca dünyanın en büyük mal ihracatçısı ve en büyük ikinci mal ithalatçısıdır.[7] 1978'de ekonomik reformların uygulanmasından beri Çin ekonomisi, dünyanın en hızlı büyüyen ekonomilerinden biri olmuştur. Nükleer silahlı bir devlet olan Çin, Dünyanın en büyük aktif asker sayısına ve en büyük ikinci savunma bütçesine sahiptir.[8][9]
Etimoloji
[değiştir | kaynağı değiştir]
Sevan Nişanyan Etimolojik Sözlüğü'ne göre Türkçedeki "Çin" sözcüğü, Farsça Çīn (چین) kelimesinden Türkçeye girmiştir; bunun kökeniyse Soğdcada aynı anlama gelen Çīn sözcüğüdür. Eski Türkçede ise Tabgaç denmiştir.[10] Bazı diğer kaynaklarsa Farsça kelimenin kökeninin Sanskrit Cīna (चीन) kelimesine kadar dayandığını ileri sürmektedir.[11] Sanskrit Cīna kelimesinin Çin'e atfen kullanımı MS 150'ye dayanır.[12] Hint yazarların MÖ 1. yüzyıldan önce Çin'in varoluşundan hiç haberdar olmama olasılığına[13] rağmen Cīna kelimesi, Mahabharata ve Manusmriti metinlerinde de mevcuttur.[14] 1655'te Martino Martini, Çin adının Qin ("Çin") Hanedanı (MÖ 221-206)'nın isminden türetildiğini ileri sürdü.[15] Bu öneri, birçok araştırmacıdan kabul görmüştür,[16][17][18] ancak birçok alternatif fikir de mevcuttur.[14][19]
Modern devletin resmî adı "Çin Halk Cumhuriyeti" (Çince: 中华人民共和国; pinyin: Zhōnghuá Rénmín Gònghéguó), daha sık kullanılan kısa adıysa "Çin" Zhōngguó (中国); bu, zhōng ("orta" veya "merkez") ve guó ("devlet", "ulus-devlet") sözcüklerinden oluşur.[20][b] Çince Zhōngguó terimi, Zhou Hanedanı altında kendi krallık demesnesine atfen kullanılan bir terim olarak gelişti.[c] Sonradan Doğu Zhou dönemi sırasında Luoyi (günümüz Luoyang) civarındaki alanını, sonradan da Çin Merkez Ovası'nı, sonradan da Çing Hanedanı yönetimi altındaki devleti tanımlamak için kullanıldı.[22] Huaxia kabilelerini "barbar" olarak algılanan halklardan ayırt etmek için sık kullanılan kültürel bir kavram olarak işlev gösterdi,[22] ve Çin hakkındaki yabancı dil kaynaklarındaki eş anlamlı "Orta Krallık" teriminin kökenidir.[24][25][d] Zhōnghuá (中华) terimiyse, "Çin uygarlığının toprakları" imasını taşıyan daha edebi veya kapsayıcı bir addır.[26] Wei ile Jin hanedanları sırasında "Huaxia'nın merkez devleti" ifadesinin kısaltması olarak ortaya çıktı.[22] Çin Halk Cumhuriyeti'nin kuruluşu öncesinde 15 Haziran 1949 tarihinde düzenlenen ilk Çin Halk Siyasi Danışma Konferansı'nda ülkenin önerilen ismi Çin Demokratik Halk Cumhuriyeti (Çince (basitleştirilmiş): 中华人民民主共和国; Çince (geleneksel): 中華人民民主共和國; pinyin: Zhōnghuá Rénmín Mínzhǔ Gònghéguó) idi.[27][28] 1950'lerde ve 1960'larda Kuomintang'ın Çin İç Savaşı'nı kaybetmesinin ardından, "Milliyetçi Çin" veya "Özgür Çin"den farklı olarak "Komünist Çin" veya "Kızıl Çin" olarak da nitelendirilirdi.[29]
Tarihçe
[değiştir | kaynağı değiştir]| Çin tarihi | |||
İlk Çağ
Orta Çağ
Yeni Çağ
Yakın Çağ
| |||
Tarih öncesi
[değiştir | kaynağı değiştir]
Çin, dünyanın en eski uygarlıklarından biri olarak kabul edilir.[30][31] Arkeolojik kanıtlar; erken hominitlerin 2,25 milyon ile 250.000 yıl önce arasında Çin'de yaşadıklarını gösterir.[32] Ateş kullanmasını öğrenmiş bir Homo erectus[33] olan Pekin Adamı'nın hominit fosilleri, Pekin'e yakın Zhoukoudian mağarasında bulundu; fosiller, 680.000 ile 780.000 yıl önce arasına tarihlendirilmiştir.[34] 125.000-80.000 yıl öncesine tarihlendirilen bir Homo sapiens'in fosilleşmiş dişleri, Hunan-Dao İlçesi'ndeki Fuyan Mağarası'nda bulundu.[35] Çin proto-yazısı; MÖ 7000 civarında Jiahu'da,[36] MÖ 6000 civarında Damaidi'de,[37] MÖ 5800-5400'de Dadiwan'da ve 5. binyılda Banpo'da vardı. Bazı araştırmacılar, MÖ 7. binyıla dayanan Jiahu yazılarının en erken Çin yazı sistemini oluşturduğunu ileri sürmektedir.[36]
İlk hanedanlık yönetimi
[değiştir | kaynağı değiştir]
Çin geleneğine göre ilk hanedanlık, MÖ 2.100 civarında ortaya çıkmış Xia Hanedanı idi.[38] 1959'da yapılan bilimsel kazılar kapsamında Hunan-Erlitou'da Tunç Çağı sitelerinin bulunmasına kadar bu hanedanlığın tarihçiler tarafından mitolojik olduğu varsayılırdı.[39] Bu sitelerin Xia Hanedanı'na veya aynı dönemden diğer bir kültüre ait olup olmadığı hala kesinleştirilmemiştir.[40] Bunun ardından gelen Shang Hanedanı, kendi çağına ait kayıtlarla var olduğu kanıtlanmış en eski hanedanlıktır.[41] Shanglar; MÖ 17. ile 11. yüzyılları arasında doğu Çin'deki Sarı Irmak'ın ovasında kendi egemenliklerini sürdürdü.[42] MÖ 1500'e kadar dayanan ve Shanglara ait fal yazıtları,[43][44] yazılı çincenin bu zamana kadar bulunmuş en eski türünü oluşturur[45] ve çağdaş Çince karakterlerinin atasıdır.[46]
Shang Hanedanı, MÖ 11. ile 5. yüzyılları arasında kendi egemenliğini sürdüren Zhou Hanedanı tarafından fethedildi, ancak bu dönem boyunca merkezi otorite, feodal savaş ağaları tarafından yavaş yavaş bozuldu. Sonunda zayıflatılan Zhou devletinden birçok bağımsız devlet ortaya çıktı; bunlar, 300 senelik İlkbahar ve Sonbahar Dönemi boyunca sürekli birbirleriyle savaştılar ve sadece ara sıra Zhou kralına hürmet gösterdiler. MÖ 5.-3. yüzyılları arasındaki Savaşan Devletler Çağı'nda günümüz Çin’i olarak bilinen topraklarda her biri kendi kralı, bakanlığı ve askeriyesiyle yedi farklı ve güçlü egemen devlet vardı.
İmparatorluk Dönemi
[değiştir | kaynağı değiştir]Çin ve Han
[değiştir | kaynağı değiştir]
Savaşan Devletler Çağı, Çin devletinin diğer altı krallığı fethedip ilk birleşik Çin devletini kurmasıyla MÖ 221'de sona erdi. Kral Çin Şi Huang, kendisini Çin Hanedanı'nın "İlk İmparator"u (Çín Shǐhuáng ya da Shǐ Huángdì) olarak ilan etti. Başta Çince karakterlerin, ölçü birimlerinin, yol genişliğinin (araba aksı uzunluğu kadar) ve para biriminin zorla standartlaştırılması olmak üzere Çin devletine ait legalist reformlar tüm Çin’de uygulandı. Hanedan ayrıca Guangksi, Guangdong ve Vietnam'daki Yue kabilelerini fethetti.[47]
Çin Hanedanı sadece 15 yıl sürdü; İlk İmparator'un sert, otoriter politikalarının isyanlara yol açması nedeniyle onun ölümünden kısa süre sonra Hanedan iktidarı kaybetti.[48][49]
Xianyang'daki imparatorluk kütüphanesinin yakıldığı[e]
Genel iç savaş sonrasında Han Hanedanı, tüm Çin'i yöneten güç olarak ortaya çıktı. MÖ 206 - MS 220 arasında Çin'i yöneterek, kendi nüfusu arasında günümüzde yine Han Çinlisi etnik grubunun adlandırılmasıyla hatırlattırılan kültürel bir kimlik oluşturdu.[48][49] Hanlar; Orta Asya, Moğolistan, Güney Kore ve Yünnan'e kadar ulaşan askeri seferlerle ve Nanyue'den Guangdong ile kuzey Vietnam'ın geri kazanılmasıyla imparatorluğun topraklarını büyük oranda genişletti.
Hanların Orta Asya ile Soğdiana'daki müdahaleleri, İpek Yolu kara yolunun oluşmasına yardım etti (ipek yolu, önceden Hindistan'a gitmek için Himalaya Dağları'ndan geçen yolunun yerini aldı).
Han Hanedanı zamanla giderek Antik Dünya'nın en büyük ekonomisi oldu.[51]
Hanların ilk baştaki ademi merkeziyetçiliği ve Konfüçyüsçülüğün lehine Çin legalist felsefesinin uygulanmasına resmî olarak son verilmesine rağmen, Çin'in legalist kuruluşları ve politikaları Han hükûmeti ve bunun ardılları tarafından kullanılmaya devam etti.[52]
Üç Krallık, Jin, Kuzey ve Güney hanedanları
[değiştir | kaynağı değiştir]Han Hanedanı'nın sonunun ardından Üç İmparatorluk olarak bilinen, çekişmelerle dolu bir dönem başladı.[53] Bu dönemin merkezindeki şahıslar, Çin edebiyatının Dört Büyük Klasik Romanı'nın birinde ölümsüzleştirildi. Dönemin sonunda Wei, Jin Hanedanı tarafından devrildi.
Jin de gelişimsel engelli İmparator Hui'nin tahta çıkmasıyla çıkan Sekiz Prens Savaşı'nda çöktü. Sonradan Beş Barbar, Çin'in kuzeyini ele geçirip bu toprakları 16 Krallık idaresi altında yönetti. Siyenpiler, bu krallıkları Kuzey Vey olarak birleştirdi. Bunun imparatoru Xiaowen, kendi öncelinin uyguladığı aparthayd politikalarını geri çevirdi ve kendi vatandaşları üzerine köklü bir Çinleştirme uygulayarak, bunları büyük oranda Çin kültürüne entegre ettirdi.
Güneyde general Liu Yu, Liu Song lehine Jin'in tahttan çekilmesini sağladı. Bu devletlerin çeşitli ardılları Kuzey ve Güney hanedanları olarak bilinmeye başlandı ve iki bölge en sonunda 581 yılında Sui tarafından yeniden birleştirildi.
Sui, Tang ve Song
[değiştir | kaynağı değiştir]Suiler, Han'ın Çin üzerindeki egemenliğini geri getirmenin yanı sıra Çin'in tarımını ve ekonomisini düzenledi, Büyük Çin Kanalı'nı inşa ettirdi ve Budizme mensup oldu. Buna rağmen Sui Hanedanı, hem kamu işlerin mecburi görev olarak yapılmasının hem de Kore'ye karşı savaş kaybetmenin patlak verdiği huzursuzluklar nedeniyle hızlı şekilde çöktü.[54][55]
.jpg)
Sonraki Tang ile Song hanedanlıkları altında Çin; ekonomisi, teknolojisi ve kültüründe bir altın çağa girdi.[56]
Tang İmparatorluğu, Batı Bölgeleri ve İpek Yolu üzerindeki kontrolü geri kazandı[57] ve başkenti Çangan'ı kozmopolit bir merkez hâline getirdi. Bunlara rağmen, 8. yüzyılda yer alan An Luşan İsyanı nedeniyle büyük oranda harap edildi ve güçsüz hale getirildi.[58] 907'de yerel askeri valiler kontrol edilemez hale gelince Tang tümüyle çöktü.
Song Hanedanı, 960'ta Çin'deki ayrılıkçı duruma son vermesiyle Song ile Kidan Liao arasında güç dengesine yol verdi. Song, kâğıt para dağıtan Dünya tarihindeki ilk hükûmet ve kalıcı bir donanma kuran ilk Çin devletiydi; donanmanın kuruluşu, gelişmiş gemi inşa endüstrisi ve deniz ticaretiyle sağlandı.[59] 10. ile 11. yüzyılları arasında, çoğunlukla merkez ve güney Çin'de pirinç ekiminin yaygınlaşması ve bol miktarda gıda fazlasının üretimi sayesinde Çin'in nüfusu 100 milyona ulaşarak iki katında büyüdü. Tang Hanedanı'nda Budizmin çoğalmasına tepki olarak Song Hanedanı ayrıca Konfüçyüsçülüğün yeniden canlandırılmasına şahit oldu;[60] peyzaj sanatı ve porselenin yeni olgunluk ve karmaşıklık seviyelerine ulaşmasıyla sanat ve felsefede de önemli gelişmeler yer aldı.[61][62] Ancak Song ordusunun askeri zayıflığı, Curçen Kin Hanedanı tarafından gözlemlendi.
1127'de İmparator Huizong ve başkent Bianjing, Jin-Song Savaşları sırasında ele geçirildi. Geri kalan Songlar güney Çin'e çekildi.[63]
Yuan
[değiştir | kaynağı değiştir]
13. yüzyılda Çin, Moğollar tarafından fethedildi. 1271'de Moğol hanı Kubilay Han, Yuan Hanedanı'nı kurdu; Yuanlar, 1279'da Song Hanedanı'nın son kalıntılarını fethetti. Moğollar tarafından ele geçirilmesinden önce Song Çini'in nüfusu 120 milyon vatandaştan oluştu; 1300'deki nüfus sayımına göreyse bu sayı 60 milyona düştü.[64] Zhu Yuanzhang isimli bir köylü, 1368'de Yuan Hanedanı'nı devirdi, sonra Ming Hanedanı'nı kurup kendini Hongwu İmparatoru olarak atadı. Ming Hanedanı idaresinde Çin, yine bir altın çağı yaşadı; Dünya'nın en güçlü donanmalarından birini ve zengin ve müreffeh bir ekonomi kurdu; üstelik sanat ve kültür aleminde büyük gelişimler yer aldı. Bu dönem sırasında Zheng He, dünyanın çeşitli yerlerinde, Afrika'ya kadar ulaşan hazine seferleri yürüttü.[65]
Ming
[değiştir | kaynağı değiştir]Ming Hanedanı'nın ilk yıllarında Çin'in başkenti Nankin'den Pekin'e alındı. Kapitalizmin ilk tomurcuklarının dikilmesiyle Wang Yangming gibi filozoflar, bireycilik ve dört mesleğin eşitliği gibi kavramlarla Neokonfüçyüsçülüğü eleştirel şekilde daha fazla geliştirdi.[66] Alim-memur tabakası, vergi boykotu hareketleri kapsamında sanayi ve ticaretten destekleyici bir kuvvet oluşturdu; bu dönem boyunca yer alan kıtlıkların yanı sıra hem Japonya'nın Kore'ye ele geçirmesi (1592-98) hem de Mançu işgallerine karşı savunma zorunluluğuyla beraber bunlar, tükenmiş bir hazineye yol verdi.[67]
1644'te Pekin, Li Zicheng önderliğindeki köylü isyancı güçlerden oluşan bir koalisyon tarafından fethedildi. Şehrin düşüşüyle Chongzhen İmparatoru intihar etti. O dönemde Ming Hanedanı generali Wu Sangui ile ittifakta bulunan Mançu Çing Hanedanı, Li'nin kurduğu kısa ömürlü Shun Hanedanı'nı devirdi, sonra da Çing Hanedanı'nın yeni başkenti olarak atanan Pekin şehri üzerindeki kontrolü ele geçirdi.
Hanedan yönetiminin sonu
[değiştir | kaynağı değiştir]
Çing
[değiştir | kaynağı değiştir]
1644'ten 1912'ye kadar süren Çing Hanedanı, Çin'in en son imparatorluk hanedanlığıydı. Ming'in fethi (1618–1683) 25 milyon insanın hayatına mal oldu, Çin ekonomisi de büyük ölçüde küçüldü.[68]
Güney Ming'in sonunun ardından Çungar Hanlığı'nın fethiyle Moğolistan, Tibet ve Şincan da imparatorluğun topraklarına eklendi.[69] Çing karşıtlığına karşı sıkı önlem olarak tarıma değer veren ve ticareti kısıtlayan bir politikanın uygulanmasıyla merkezi otokrasi güçlendirildi; ayrıca "Haijin" ("deniz yasağı") ve Edebi Engizisyon'la temsil edilen ideolojik kontrollar da uygulandı; bunlar, sosyal ve teknolojik durgunluğa neden oldu.[70][71]
19. yüzyılın ortasında Çing Hanedanı, Britanya ve Fransa ile girilen Afyon Savaşları'nda Batı emperyalizmine maruz kaldı. Çin, Eşitsiz Antlaşmaların ilki olan 1842 Nanking Antlaşması çerçevesinde tazminat ödemeye, antlaşma limanlarını açmaya, yabancı uyruklu bireylere dış dokunulmazlık vermeye ve Hong Kong'u Britanya'ya devretmeye zorunda kaldı.[72] Birinci Çin-Japon Savaşı'ysa (1894–95) Çing Çini'nin Kore Yarımadası üzerindeki etkisini kaybetmesiyle ve Tayvan'ın Japonya'ya devredilmesiyle sonuçlandı.[73]
Özellikle 1850'lerda ve 1860'larda güney Çin'i harap eden başarısız Taiping Ayaklanması'yla ve kuzeybatıdaki Dungan İsyanı (1862–77)'yla Çing Hanedanı, on milyonlarca insanın öldüğü iç huzursuzluklar yaşamayı başladı. 1860'lardaki Kendini Güçlendirme Hareketi, ilk başta başarılı olsa da, 1880'ler ve 1890'larda bir dizi askeri yenilgiden dolayı birçok aksiliğe uğradı.
19. yüzyılda büyük Çin diasporası başladı. Dış göçün oluşturduğu nüfus kayıplarına ek olarak çeşitli çatışmalar ve afetlerden dolayı Çin nüfusu büyük oranda düştü; ör. 9 ile 13 milyon arasında kişinin öldüğü 1876–79 Kuzey Çin Kıtlığı.[74]
1898'de Guangxu İmparatoru, modern bir meşrutî monarşinin kurulması yönünde bir reform planı tasarladı. Bu planlar ancak İmparatoriçe Cixi tarafından engellendi. 1899–1901'deki talihsiz yabancı karşıtı Boxer Ayaklanması, Hanedan'ı daha fazla zayıflaştırdı.
Cixi'nin reform programına destek vermesine rağmen 1911–1912 Xinhai Devrimi, Çing Hanedanı'nın sonunu getirdi ve Çin Cumhuriyeti'nin kurulmasıyla sonuçlandı.
Çin Cumhuriyeti (1912–1949)
[değiştir | kaynağı değiştir]
1 Ocak 1912 tarihinde Çin Cumhuriyeti kuruldu, Kuomintang (KMT veya Milliyetçi Parti)'dan Sun Yat-sen de geçici devlet başkanı olarak atandı.[75] Ancak başkanlık sonradan eski Çing Generali Yuan Shikai'ye verildi ve bu 1915'te kendisini Çin İmparatoru ilan etti. Toplum tarafından yaygın kınama görmenin yanı sıra kendi Beiyang Ordusu'ndan karşıtlıkla karşı karşıya gelince görevden çekilip cumhuriyeti yeniden kurmak zorunda kaldı.[76]
Yuan Shikai'nın 1916'daki ölümünün ardından Çin politik olarak parçalanmıştı. Pekin'deki hükûmeti uluslararası olarak tanınsa da neredeyse güçsüzdü, zira kendi topraklarının çoğu bölgesel savaş ağalarının hakimiyetindeydi.[77][78]
1920'lerin sonlarında Kuomintang, o zamanlar Çin Cumhuriyeti Harp Akademisi müdürü olan Çan Kay Şek önderliği altında "Kuzey Seferi" olarak bilinen bir dizi askeri ve politik manevra vasıtasıyla ülkeyi kendi kontrolü altında birleştirmeyi başardı.[79][80] Kuomintang, ülke başkentini Nankin yaptı; ayrıca Sun Yat-sen'in Çin'i modern, demokratik bir devlete dönüştürmeye yönelik San-min programında özetlenen orta düzey siyasi kalkınma aşaması olarak "siyasi vesayet"i uyguladı.[81][82]
Çin'deki siyasi bölünmeler; 1927'den beri Kuomintang'ın Komünist Halk Kurtuluş Ordusu'yla (HKO) çatıştığı Çin İç Savaşı'nda Çan Kay Şek'in mücadelelerini zorlaştırdı. Kuomintang, özellikle HKO'nun Uzun Yürüyüşünde geri çekilmesiyle İç Savaş'a başta başarılı şekilde devam etti. Ancak Japonya'nın saldırılarından ve 1936 Xi'an Olayı'ndan dolayı Çan Kay Şek, Japon İmparatorluğu'yla yüzleşmek zorunda kaldı.[83]
II. Dünya Savaşı'nın savaş alanlarından birini oluşturan İkinci Çin-Japon Savaşı (1937-1945) kapsamında Kuomintang, HKO ile tedirgin bir ittifak yapmaya mecbur kaldı. Japon güçleri, sivillere karşı çok sayıda savaş zulmü işledi ve 20 milyona kadar sivil Çinli öldü.[84] Kaldı ki Nankin şehrinde Japon işgalinde 200.000 Çinlinin katledildiği tahmin edilmektedir.[85] Savaş boyunca Çin; Britanya, ABD ve Sovyetler Birliği'yle beraber ortak vesayette ("güçlülerin vesayeti") bulundu[86] ve bunlar, Birleşmiş Milletler Beyannamesi'nde "Dört Büyük" unvanıyla tanındılar.[87][88] Çin, üç diğer büyük güçle beraber II. Dünya Savaşı'nda Müttefik Devletler'indendi ve Savaş'ın ana galiplerinden biri sayılır.[89][90]
1945'te Japonya'nın teslim olmasının ardından Pescadores Adaları dahil olmak üzere Tayvan, Çin yönetimine geri devredildi.
Çin savaştan zaferle çıktı ancak savaştan harap olmuş ve mali olarak tükenmişti. Kuomintang ile Komünistler arasındaki devam eden güvensizlik iç savaşın yeniden başlamasına yol açtı.
1947'de anayasal yönetim kuruldu, ancak devam eden huzursuzluklar nedeniyle Çin Cumhuriyeti Anayasası'nın birçok kanuni hükmü Çin anakarasında hiçbir zaman yürürlüğe girmedi.[91][92] Daha sonra ÇKP anakara Çin'in çoğunu kontrol altına aldı ve ROC hükûmeti kıyıdan uzakta Tayvan'a çekildi.
1 Ekim 1949'da ÇKP Başkanı Mao Zedong, Pekin'deki Tiananmen Meydanı'nda Çin Halk Cumhuriyeti'ni resmen ilan etti.[93]
Çin Halk Cumhuriyeti (1949–günümüz)
[değiştir | kaynağı değiştir]Çin İç Savaşı kapsamındaki esas çatışmalar 1949'da bitti. Çin Komünist Partisi, Çin anakarasının çoğunda egemenlik kazanırken Kuomintang'ın Anakara'dan geri çekilmesiyle bir tek Tayvan, Hainan ve bunların etrafındaki adalar, Çin Cumhuriyeti'nin yönetimi altında kaldı. 21 Eylül 1949 tarihinde Komünist Parti Genel Sekreteri Mao Zedong, Çin Halk Cumhuriyeti'nin kuruluşunu ilan etti.[94][95][96] Bunun ardından 1 Ekim'de Tiananmen Meydanı'nda kitlesel bir kutlama yer aldı; 1 Ekim böylece yeni ülkenin ilk Milli Günü olarak kabul edildi.
1950'de Halk Kurtuluş Ordusu, Hainan'ı Çin Cumhuriyeti'nden almayı[97] ve Tibet'i kendi topraklarına dahil etmeyi[98] başardı. Buna rağmen, 1950'ler boyunca geride kalmış Kuomintang kuvvetleri Batı Çin'de isyan yürüttü.[99] ABD kaynaklarında Çin HC'nin kuruluşu, o dönemdeki ABD devlet politika belgelerinde yansıtıldığı gibi sıkça "Çin'in kaybı" olarak nitelendirilir. Chomsky gibi düşünürler, bunun McCarthyciliğin başlangıcı olduğunu ileri sürer.[100]
Rejim, 1 ile 2 milyon arasında özel mülk sahibinin idam edilmesine sebep olan toprak reformuyla köylü sınıfta popülerliğini pekiştirdi.[101] Onun liderliği altında Çin, bağımsız bir sanayi sistemini ve kendi nükleer silahlarını geliştirdi.[102] Çin nüfusu 550 milyondan 900 milyondan fazlaya yükselerek neredeyse iki katına çıktı.[103] Buna rağmen, büyük ölçekli ekonomik ve sosyal reform projesi olarak öngörülen Büyük İleri Atılım, 1958 - 1961 arasında çoğunun sebebi açlıktan ölme olan 45 milyon civarında insan hayatı kaybıyla sonuçlandı.[104]
1966'da Mao, ittifaklarıyla beraber 1976'daki kendi ölümüne kadar süren on yıllık siyasi suçlama ve toplumsal karışıklığa patlak veren Kültür Devrimi'ni başlattı.[105] Ekim 1971'de Çin HC, Çin Cumhuriyeti'nin Birleşmiş Milletler'deki yerini aldı; üstelik Çin Cumhuriyeti'nin Güvenlik Konseyi'ndeki yerini alıp daimi Güvenlik Konseyi üyesi oldu.[106]
Mao'nun ölümünden kısa süre sonra Dörtlü Çete tutuklanıp Kültür Devrimi'nin aşırılıklarından sorumlu tutuldu.
1978'de Deng Şiaoping iktidara geldi ve köklü ekonomik reformları başlattı. Komünist Parti, vatandaşların kişisel hayatları üzerindeki hükûmet kontrolünü gevşetti. Komünlerse özel arazi kiralamanın lehine kademeli olarak yürürlükten kaldırıldı. Bu, Çin'in planlı ekonomiden pazarı giderek açılan bir ortama doğru geçişini işaret etti.[107]
Çin, güncel anayasasını 4 Aralık 1982 tarihinde kabul etti. 1989'da Tiananmen Meydanı'nda düzenlenen öğrenci protestolarına karşı uygulanan şiddetli müdahaleler, Dünya'nın çeşitli ülkelerinden Çin hükûmetine yönelik kınama ve yaptırımlara yol açtı.[108]
1990'larda Jiang Zemin, Li Peng ve Zhu Rongji ülkeye önderlik etti. Onların yönetimi altında Çin'in ekonomik performansı, tahminen 150 milyon köylünün yoksulluktan çıkmasını ve ,2 oranında yıllık ortalama gayri safi yurt içi hasıla artışının sürdürülmesini sağladı.[109][110]
Ülke 2001'de resmen Dünya Ticaret Örgütü üyesi oldu ve 2000'lerde Hu Cintao ile Vın Ciabao önderliği altında yüksek ekonomik büyüme oranını devam ettirmeyi başardı. Ancak bu hızlı büyüme ancak ülke doğal kaynaklarını ve çevresini de ciddi şekilde etkiledi[111][112] ve büyük oranda sosyal yer değiştirmeye neden oldu.[113][114] 2000'lerin sonlarında ekonomik krize rağmen yaşam standartları hızlı şekilde artmaya devam etti ama merkezi politik denetim sıkı kaldı.[115]
2012 için planlanan on yıllık Komünist Parti liderliği değişimi hazırlıkları, hizipler arası anlaşmazlıklar ve siyasi skandallarla işaretlendi.[116] Çin'in Kasım 2012'deki 18. Çin Komünist Partisi Ulusal Kongresinde Şi Cinping, Hu Cintao yerine Çin Komünist Partisi Genel Sekreteri olarak atandı.[117][118] Şi'nin yönetiminde Çin hükûmeti, yapısal istikrarsızlıklara ve yavaşlayan büyümeye[119][120][121][122] maruz kalan ekonomiyi reform etmeye yönelik büyük ölçekli girişimlerde bulunmaya başladı.[123][124] Şi-Li Yönetimi üstelik tek çocuk politikasına ve cezaevi sistemine ilişkin köklü reformları ilan etti.[125]
Coğrafya
[değiştir | kaynağı değiştir]
Çin, kuzeydeki kurak Gobi ve Taklamakan çölleri ile nemli güneydeki subtropikal ormanlar arasında değişen geniş ve çeşitli bir yeryüzüne sahiptir.
Himalaya, Karakurum, Pamir ve Tanrı dağ sıraları Çin'i, Güney ve Orta Asya'nın birçok yerinden ayırır.
Dünya'daki en büyük üçüncü ve altıncı nehirleri olan Yangtze (3.) ve Sarı (6.) nehirleri; Tibet Platosu'ndan yoğun nüfuslu doğu kıyısına kadar akar.
Çin'in Büyük Okyanus ile kıyı şeridi 14.500 kilometre uzunluktadır ve Bohai, Sarı, Doğu Çin ve Güney Çin denizleri tarafından çevrelenir.
Cilalı Taş Devri'nden beri Doğu ile Batı arası iletişim arteri olarak işlev göstermiş ve İpek Yolu'na ait kara yolunun temelini oluşturan Avrasya stepleri, Çin'i Kazakistan sınırına bağlayan toprakları oluşturur.
Çin Halk Cumhuriyeti, kara alanı açısından Rusya'dan sonra Dünya'nın en büyük ikinci ülkesidir.[126] Toplam alan açısındansa "toplam alan"ın tanımına göre ya Rusya'yla Kanada'dan sonra en büyük üçüncü ya da bunlar ile Amerika Birleşik Devletleri'nden sonra en büyük dördüncü ülkedir.[f] Çin'in toplam alanı genellikle 9.600.000 km2 civarı olarak verilir.[127] Spesifik yüzölçümü sayılarıysa 9.572.900 km2 (Encyclopædia Britannica),[128] 9.596.961 km2 (BM Yıllık Demografik Raporu)[129] ile 9.596.961 km2 (CIA World Factbook)[130] arasında birbirinden farklıdır.
Çin'in kara sınırı; 22.117 km uzunluğuyla Yalu Nehri ağzından Tonkin Körfezi'ne kadar uzanarak Dünya'nın en uzun toplam kara sınırını oluşturur.[130] Çin; 14 farklı ülkeyle sınır paylaşıp aynı sayıda ülkeyle sınır paylaşan Rusya haricinde Dünya çapında en çok sayıda yabancı ülkeyle sınırı olan ülkedir.[131] Çin, Doğu Asya'nın büyük kısmını kapsar ve sınırlarını Güneydoğu Asya'da Vietnam, Laos ve Myanmar (Birmanya); Güney Asya'da Hindistan, Bhutan, Nepal, Afganistan ve Pakistan;[g] Orta Asya'da Tacikistan, Kırgızistan ve Kazakistan; İç ve Kuzeydoğu Asya'da Rusya, Moğolistan ve Kuzey Kore ile paylaşır. Üstelik Çin'in Güney Kore, Japonya, Vietnam ve Filipinler ile deniz sınırı vardır.
Çin toprakları, 18° ile 54° K enlemleri ve 73° ile 135° D boylamları arasındadır.
Çin'in karaları büyük oranda farklılıdır. Doğudaki Sarıdeniz ve Doğu Çin Denizi kıyılarında geniş ve yoğun nüfuslu alüvyonlu ovalar; kuzeydeki İç Moğolistan platosunun kenarlarındaysa büyük alanlar kapsayan çayırlar vardır. Güney Çin'de tepeler ve alçak dağ sıraları hakimken, merkez-doğuda ise Çin'in iki büyük nehrini oluşturan Sarı Nehir ile Yangtze Nehri'ne ait deltaları vardır. Xi, Mekong, Brahmaputra ve Amur; Çin'in içinden geçen diğer önemli nehirlerdir.
Batıda başta Himalaya Dağları olmak üzere büyük sıradağlar vardır. Taklamakan ve Gobi gibi kuzeydeki daha kurak yeryüzü şekillerinin arasında yüksek yaylalar bulunur. Dünya'nın en yüksek noktası olan Everest Dağı (8.848m), Çin-Nepal sınırındadır.[132] Çin'in en alçak noktası ve Dünya'nın en alçak üçüncü noktasıysa Turfan Havzası'ndaki Ayding Gölü'nün tamamen kurumuş göl yatağıdır (-154m).[133]
İklim
[değiştir | kaynağı değiştir]
Çin iklimi esasen kuru mevsimlerden ve nemli musonlardan oluşur; bu, kış ve yaz arasında belirgin sıcaklık farklılıklarına yol açar.
Kışın yüksek enlemli alanlardan esen kuzey rüzgârları soğuk ve kuru; yazın daha alçak enlemlerdeki kıyısal alanlardan esen güney rüzgârlarıysa ılık ve nemlidir.[135] Ülkenin karmaşık topoğrafyası nedeniyle Çin'deki iklim bölgeden bölgeye farklıdır.
Başta Gobi Çölü olmak üzere çöllerin giderek daha çok artışı, Çin'deki başlıca çevre sorunlarından biridir.[136][137] 1970'lerden beri dikilen bariyer ağaç hatlarının kum fırtınalarının sayısını düşürmüş olmasına rağmen, uzun süreli kuraklıklar ve zararlı tarım uygulamaları, kuzey Çin'in her ilkbahar toz fırtınalarına maruz kalmasına sebep olmuştur. Bu fırtınalar; Kore ve Japonya dahil olmak üzere Doğu Asya'nın diğer bölgelerine de yayılır. 2007'de Çin'in çevre gözlemcisi olan Çevre Koruma Bakanlığı, Çin'in her sene 4.000 km2'lik bir alanı çölleşmeye kaybettiğini belirtti.[138]
Su kalitesi, erozyon ve kirlilik kontrolü, Çin'in diğer ülkelerle bulunduğu ilişkilerinde önemli sorunlar oluşturur. Himalaya Dağları'ndaki buzulların erimesi, yüz milyonlarca insan için su sıkıntılarına yol açabilir.[139]
Biyoçeşitlilik
[değiştir | kaynağı değiştir]
Çin; hem Palearktik hem de Hintmalay biyocoğrafik bölgelerinde bulunup, biyoçeşitlilik açısından dünyanın en zengin ülkelerindendir.[140] Bir ölçüme göre, Çin'de 34.687'den fazla hayvan ve vasküler bitki türü vardır. Böylece biyoçeşitlilik açısından Brezilya ve Kolombiya'dan sonra Dünya'nın en zengin üçüncü ülkesidir.[141] Ülke, 11 Haziran 1992 tarihinde Biyolojik Çeşitlilik Sözleşmesi'ni imzaladı, sonra 5 Ocak 1993 tarihinde sözleşmeye taraf oldu.[142] Daha sonra, 21 Eylül 2010'da sözleşmenin aldığı bir değişiklikle Ulusal Biyolojik Çeşitlilik Stratejisi ve Eylem Planı'nı hazırladı.[143]
Çin; en az 551 memeli türüne (Dünya'daki en yüksek üçüncü sayıdır),[144] 1.221 kuş türüne (sekizinci),[145] 424 sürüngen türüne (yedinci)[146] ve 333 iki yaşamlı türüne (yedinci)[147] ev sahipliği yapar. Dünya'daki tropik bölgelerin haricinde Çin, her kategoride en fazla biyolojik çeşitlilik gösteren ülkedir.
Çin'deki yaban hayatı, kendi yaşam alanını Dünya'nın en büyük homo sapiens nüfusuyla paylaşmakta ve bunlardan büyük oranda basınç görmektedir. Ağırlıklı olarak yaşam alanı tahribatı, çevre kirliliği ve yiyecek, kürk veya geleneksel Çin tıbbı malzemeleri için kaçak avcılık gibi insan faaliyetleri nedeniyle Çin'de en az 840 hayvan türü tehdit altında olup savunmasız veya yerel olarak yok olma tehlikesi altındadır.[148] Nesli tükenmek üzere olan yaban hayatı yasayla korunmaktadır ve 2005 itibarıyla 149,95 milyon hektarlık bir toplam alan veya Çin'in toplam kara alanının 'ini kapsayan 2.349 doğa rezervi vardır.[149]
Çin'de 32.000'den fazla vasküler bitki türü[150] ve çeşitli orman türleri vardır. Soğuk, iğne yapraklı ormanlar, ülkenin kuzeyinde egemen olup, sığın ve Asya kara ayısı gibi hayvan türlerini desteklemenin yanı sıra 120'den fazla kuş türünü destekler.[151]
Nemli iğne yapraklı ormanların alt kısmında bambu çalılıklarını bulunabilir. Ardıç ve porsuğun var olduğu daha yüksek rakımlı alanlardaysa bambunun yerine ormangülü bulunabilir. Merkez ve güney Çin'de egemen olan subtropikal ormanlar, 146.000'e kadar flora türünü destekler.[151]
Tropikal ve mevsimsel yağmur ormanları Yünnan ve Hainan Adası ile sınırlı olsa da, Çin'deki tüm hayvan ve bitki türlerinin dörtte birini barındırırlar.[151] Çin'de 10.000'den fazla kayıtlı mantar türü bulunmaktadır.[152]
Çevre sorunları
[değiştir | kaynağı değiştir]
Son onyıllarda Çin, ciddi oranda çevre bozukluğu ve kirliliğine maruz kalmıştır.[153][154] 1979 Çevresel Koruma Kanunu çerçevesindeki düzenlemeler sıkı olsa da, bunlar oldukça zayıf şekilde uygulanmaktadır, zira ekonomik büyümenin lehine bunlar sürekli yerel topluluklar ve hükûmet memurları tarafından göz ardı edilmektedir.[155]
Çin, Hindistan'dan sonra hava kirliliği nedeniyle en yüksek ölüm oranına sahip ikinci ülkedir. Çevresel hava kirliliğine maruz kalmanın neden olduğu yaklaşık 1 milyon ölüm vardır.[156][157] Çin, dünyanın en yüksek CO2 yayan ülkesi olmasına rağmen,[158] yalnızca 8 ton kişi başına düşen CO2 miktarı ile, Amerika Birleşik Devletleri (16,1), Avustralya (16,8) ve Güney Kore (13,6) gibi gelişmiş ülkelerden çok daha düşüktür.[159]
Çin'in sera gazı emisyonları dünyadaki en büyük emisyondur.[160] Ülkede önemli su kirliliği sorunları vardır. 2022'de Ekoloji ve Çevre Bakanlığı tarafından Çin'in ulusal yüzey suyunun yalnızca �,9'u insan tüketimine uygun olarak sınıflandırıldı.[161]
Çin, kirliliğin azaltılmasına öncelik vererek 2010'larda hava kirliliğinde önemli bir azalma sağladı.[162] 2020 yılında Çin hükûmeti, Paris Anlaşması[163] uyarınca ülkenin 2030'dan önce en yüksek emisyon seviyelerine ulaşma ve 2060 yılına kadar karbon nötrlüğü sağlama hedefini duyurdu. İklim Eylem Takipçisi'ne göre bu "İklim Eylem Takipçisi tarafından şimdiye kadar tahmin edilen en büyük tek düşüş" olup küresel sıcaklıkta beklenen artışı 0,2-0,3 derece azaltacaktır.[163]
Bunlara rağmen Çin, dünyaki yenilenebilir enerji ve ticarileştirilmesinin en önde gelen yatırımcısıdır; sadece 2011'de yenilenebilir enerjiye 52 milyon Amerikan doları değerinde yatırım yapıldı.[164][165][166] Yenilenebilir enerji teknolojilerinin önemli bir üreticisidir ve yerel ölçekli yenilenebilir enerji projelerine büyük yaptırımlar yapmaktadır.[167][168] 2015'te Çin'deki enerjinin $'ü yenilenebilir kaynaklardandı. Bu kaynakların arasındaki en yaygını hidroelektrik güç: 197 GW'lık toplam yüklenmiş kapasiteyle Çin, Dünya'nın en büyük hidroelektrik güç üreticisidir.[169][170] Çin ayrıca Dünya'nın en büyük yüklenmiş fotovoltaik güneş enerjisi ve rüzgâr enerjisi sistemlerine sahiptir.[171][172]
2011'de Çin hükûmeti, on yıllık bir süre zarfında su altyapısına ve desalinasyon projelerine dört trilyon yuan (619 milyar ABD$) değerinde yatırım yapma ve 2020'ye kadar bir taşkın önleme ve kuraklık önleme sistemin inşaatını tamamlamama planlarını açıkladı.[173][174] 2013'te Çin, özellikle ülkenin kuzeyinde 277 milyar ABD$ değerinde bir hava kirliliği azaltma girişimi başlattı.[175]
Siyaset
[değiştir | kaynağı değiştir].jpg)
|
|
| Şi Cinping Genel Sekreter ve Devlet Başkanı |
Li Çiang Başbakan |
Çin anayasasına göre Çin Halk Cumhuriyeti; "işçi sınıfının önderliği altında ve işçiler ile köylüler arasındaki ittifaka dayalı halkın demokratik diktatörlüğü altında sosyalist bir devlettir;" devlet organlarıysa "demokratik merkeziyetçiliğin prensiplerini uygular."[176] Çin HC komünizmi açık şekilde destekleyen Dünyadaki sosyalist devletlerden biridir. Başta İnternet'e özgür erişim, basın özgürlüğü, toplantı ve gösteri özgürlüğü, çocuk sahibi olma hakkı, sosyal örgütlerin serbest oluşumu ve din özgürlüğü olmak üzere birçok alanda ağır kısıtlamaların[177] mevcut olmasıyla beraber Çin hükûmeti, kimi zaman komünist ve sosyalist, kimi zaman da otoriter ve korporatist olarak nitelendirilmiştir.[178] Mevcut siyasi, ideolojik ve ekonomik sistemleri; Çin'in liderleri tarafından "halkın demokratik diktatörlüğü", "Çin değerleri ile sosyalizm" (yani Marksizm'in Çin şartlarına uyarlanması) ve "sosyalist piyasa ekonomisi" olarak tanımlanmıştır.[179]
Çin Komünist Partisi
[değiştir | kaynağı değiştir]
Çin anayasası; ülkenin "Çin Komünist Partisi (ÇKP) liderliği altında" yönetildiğini belirtir.[180]
Çin, de facto olarak tek partili rejim olduğu için Genel Sekreter (parti lideri), devlet ve hükûmet üzerindeki nihai güce sahip olup ulu lider olarak işlev yapar.[181]
Seçim sistemi piramit şeklindedir. Yerel Halk kongreleri doğrudan seçilir; Halk kongrelerinin Ulusal Halk Kongresi (UHK)'ne kadar daha yüksek seviyeleriyse, hemen alttaki seviyedeki Halk Kongresi üyeleri tarafından dolaylı olarak seçilir.[182] Mevcut siyasi sistem ademi merkezlidir ve eyalet ve eyalet-altı seviyelerindeki liderler büyük oranda özerktir.[183] Sekiz diğer siyasi partinin UHK'da ve Çin Halk Siyasi Danışma Konferansı (ÇHSDK)'nda temsilcileri vardır.[184]
Çin, Leninist "demokratik merkeziyetçilik" prensibini desteklemektedir,[185] ancak Ulusal Halk Kongreleri sözde bir "süper noter" organı olmakla eleştirilmiştir.[186]
ÇKP tüzüğüne göre en yüksek organı her beş yılda bir düzenlenen Ulusal Kongre'dir.[187]
Ulusal Kongre, Merkez Komite'yi seçer; o da daha sonra partinin Politbüro'sunu, Politbüro Daimi Komitesi'ni ve ülkenin en üst düzey liderliği olan genel sekreteri (parti lideri) seçer.[187] Genel sekreter, devlet ve hükûmet üzerinde nihai güç ve yetkiye sahiptir ve gayri resmi ulu lider olarak hizmet eder.[188]
Mevcut genel sekreter, 15 Kasım 2012'de göreve başlayan Xi Jinping'dir.[189] Yerel düzeyde, bir alt bölümün ÇKP komitesinin sekreteri yerel yönetim düzeyini geride bırakır; Bir il bölümünün ÇKP komite sekreteri valiyi geride bırakırken, bir şehrin ÇKP komite sekreteri belediye başkanını geride bırakır.[190] ÇKP resmi olarak Çin koşullarına uyarlanmış Marksizm tarafından yönlendirilmektedir.[191]
Hükûmet
[değiştir | kaynağı değiştir]
Çin Devlet Başkanı, devletin itibarı başı olup Ulusal Halk Kongresi uyarınca törensel figüran olarak görev yapar. Çin Başbakanı, hükûmet başkanı olup dört başbakan yardımcısından ve hem bakanlıkların hem de komisyonların başkanlarından oluşan Devlet Konseyi'ne başkanlık etmektedir. Halen devlet başkanı; aynı zamanda Çin Komünist Partisi Genel Sekreteri ve Merkezi Askeri Komisyonu Başkanı olarak görev yapan Şi Cinping'dir; Şi böylece Çin'in ulu lideridir.[192] Şu anki başbakansa; aynı zamanda Çin'in de facto üst düzey karar verme organını oluşturan Çin Komünist Partisi Politbüro Yürütme Komitesi'nin üst düzey bir üyesi olan Li Çiang'dır.
Köy ve kasaba seviyesinde açık, çekişmeli seçimlerin düzenlenmesiyle siyasi liberalleşmeye doğru bazı adımlar atılmıştır.[193][194] Parti ancak fiilen hükûmet görevlendirmeleri üzerindeki yetkiye sahiptir: etkili bir muhalefet var olmaksızın ÇKP çoğunlukla varsayılan olarak kazanır. Zenginlerle fakirler arasında büyüyen uçurum ve hükûmet yolsuzluğu, Çin'deki ana siyasi kaygıların arasındadır.[195][196] Buna rağmen, hükûmet ve hükûmetin devlet yönetimi için kamu destek seviyesi yüksektir; 2011'de yapılan bir ankete göre Çin vatandaşlarının �-95'i, merkezi hükûmetle memnun olduklarını ifade ettiler.[197]
İdari yapılanma
[değiştir | kaynağı değiştir]Çin Halk Cumhuriyeti, 22 eyalete; her biri bir azınlık grubuna atanmış beş özerk bölgeye; dört doğrudan yönetilen şehire; ve büyük oranda siyasi özerkliğe sahip iki Özel İdari Bölge (ÖİB)'ye bölünür. Hong Kong ve Makao ÖİB'leri haricinde tüm bu bölümler, kolektif olarak "Çin anakarası" olarak bilinir. Çin anakarasının idari bölümleri, altı farklı bölgeye gruplanabilir: Kuzey Çin, Kuzeydoğu Çin, Doğu Çin, Güney Merkez Çin, Güneybatı Çin ve Kuzeybatı Çin.
Çin, Tayvan'ı 23. eyaleti olarak varsaymaktadır; Tayvan ancak Çin Halk Cumhuriyeti'nin toprak taleplerini reddeden Çin Cumhuriyeti'nin yönetimi altındadır.[198] Tüm Çin Halk Cumhuriyeti toprakları üzerinde talepte bulunan Çin Cumhuriyeti, Çin HC'ndeki idari bölünmelerinin hiçbirini tanımamaktadır.
Dış ilişkiler
[değiştir | kaynağı değiştir]
ÇHC'nin 175 ülkeyle diplomatik ilişkisi var ve 162 ülkede elçilik işletmektedir. Ülkenin meşruiyeti, Çin Cumhuriyeti ve bazı diğer ülkeler tarafından reddedilmektedir; böylece sınırlı şekilde tanınan devletlerin arasındaki en büyüğü ve en yüksek nüfusa sahip olanıdır. 1971'de ÇHC, Çin'in tek temsilci devleti olarak hem Birleşmiş Milletler'de hem de Birleşmiş Milletler Güvenlik Konseyi'nin beş daimi üyesinin biri olarak Çin Cumhuriyeti'nin yerini aldı.[199] Çin ayrıca Bağlantısızlar Hareketi'nin eski üyesi ve lideriydi ve kendini hala gelişmekte olan ülkelerin bir temsilcisi olduğunu varsaymaktadır.[200] Çin; Brezilya, Rusya, Hindistan ve Güney Afrika'yla beraber yükselen büyük ekonomilerin grubu BRICS'in bir üyesidir ve Nisan 2011'de Hainan-Sanya'da grubun üçüncü resmî zirvesine ev sahipliği yaptı.[201]
Tek Çin politikasının kendi yorumlamasına göre Pekin, diğer ülkelerle diplomatik ilişki kurmanın ön koşulu olarak o ülkenin ÇHC'nin Tayvan üzerindeki toprak talebini tanımasını ve Çin Cumhuriyeti hükûmetiyle resmî bağlarını kesmesini beklemektedir. Özellikle silah satışı konusunda[202] yabancı ülkeler Tayvan'a yönelik diplomatik jestte bulununca Çinli memurlar birçok zaman buna karşı itiraz etmiştir.[203]
Araştırmacılara göre Çin'in mevcut dış politikasının birçok unsuru, Başbakan Zhou Enlai'nin geliştirdiği Barışçıl Birlikte Varolmanın Beş İlkesi'ne dayanmaktadır; ayrıca ideolojik farklılıklara rağmen devletler arası ilişkilerin sürdürülmesini savunan "tekdüzeliksiz uyum" kavramıyla şekillendirilir.[204] Bu politika; Çin'in Zimbabve, Kuzey Kore ve İran gibi Batı devletlerinin tehlikeli ya da baskılayıcı olarak algıladığı devletleri desteklemesine yol vermiş olabilir.[205] Çin'in Rusya'yla yakın ekonomik ve askeri ilişkileri var,[206] ve her iki ülke BM Güvenlik Konseyi'nde sıklıkla birbiriyle aynı şekilde oy vermektedir.[207][208][209]
Ticari ilişkiler
[değiştir | kaynağı değiştir]Son on yıllarda Çin, kendi Asya-Pasifik komşularıyla serbest ticaret bölgeleri ve güvenlik paktlarının kurulması yönünde çağrılarda bulunmasında giderek daha büyük bir rol oynamıştır. Çin, 11 Aralık 2001 tarihinde Dünya Ticaret Örgütü üyesi oldu. 2004'te, bölgesel güvenlik sorunlarına ilişkin bir forum olarak yepyeni Doğu Asya Zirvesi (DAZ) çerçevesinin kuruluşunu önerdi.[210] ASEAN Artı Üç, Hindistan, Avustralya ve Yeni Zelanda'nın dahil olduğu DAZ, açılış zirvesini 2005'te düzenledi. Çin ayrıca Rusya ve Orta Asya cumhuriyetleriyle beraber Şanghay İşbirliği Örgütü (ŞİÖ)'nün kurucu üyelerinden biridir.
2000'de Amerika Birleşik Devletleri Kongresi; Çin'le "kalıcı normal ticari ilişkiler" ("permanent normal trade relations")in kurulmasını kabul edip, Çin ihracatının çoğu diğer ülkelerden gelen mallarla aynı düşük tariflerle ülkeye girmesine izin verdi.[211] Çin'in en önemli ihracat pazarı olan ABD'yle büyük oranda ticaret fazlası vardır.[212] 2010'ların başlarında Amerikalı siyasetçiler, Çin yuanı değerinin oldukça düşük olması nedeniyle Çin'in haksız ticaret avantajına sahip olduğunu savundular.[213][214][215] Son on yıllarda Çin, ticaret ve ikili işbirliği yönünde Afrika ülkeleriyle ilgilenme politikasını izlemektedir;[216][217][218] 2012'de Çin-Afrika ticaretinin toplam değeri 160 milyar ABD$'ndan fazlaydı.[219] Çin üstelik büyük Güney Amerika ekonomileriyle de ilişkilerini güçlendirmiştir; Brezilya'nın en büyük ticaret ortağı olmasının yanı sıra Arjantin'le de stratejik bağlar kurmuştur.[220][221]
Toprak anlaşmazlıkları
[değiştir | kaynağı değiştir]
ÇHC; ikinci Çin İç Savaşı sonrasındaki kuruluşundan beri günümüz yaygın olarak Tayvan olarak bilinen ayrı siyasi varlık olan Çin Cumhuriyeti yönetimi altındaki toprakların ÇHC'ne ait olduğunu savunup bu topraklar üzerinde toprak talebinde bulunmaktadır. Tayvan Adası'nı Tayvan Eyaleti'ne; Kinmen'le Matsu'nun Fujian Eyaleti'ne; ve Güney Çin Denizi'nde Çin Cumhuriyeti yönetimi altındaki adaların Hainan ve Guangdong eyaletlerine ait olduğunu varsaymaktadır. Tek Çin politikasının ÇHC'nin en önemli diplomatik ilkelerin arasında olmasıyla beraber Çin-Tayvan ilişkilerinin karmaşıklığı nedeniyle bu toprak talepleri oldukça tartışmalıdır.[222]
Çin'in Tayvan haricinde diğer toprak anlaşmazlıkları da mevcuttur. 1990'lardan beri Çin, Hindistan'la bulunduğu sınır anlaşmazlığı ve Bhutan'la sınırının kesinleşmemesi dahil olmak üzere çeşitli sınır anlaşmazlıklarını çözmek için müzakerelerde bulunmuştur. Çin'in ayrıca Senkaku Adaları ve Scarborough Kum Bankı gibi Doğu ve Güney Çin Denizi'ndeki çeşitli küçük adaların hangi ülkeye ait olduğu konusunda çok uluslu anlaşmazlıkları vardır.[223][224] 21 Mayıs 2014 tarihinde Şi Cinping; Şanghay'da düzenlenen bir konferansta verdiği bir konuşmada Çin'in toprak anlaşmazlıklarını barışçıl şekilde çözmeyi taahhüt etti: "Çin, toprak egemenliği ve deniz hakları ve menfaatleri üzerinde diğer ülkelerle bulunduğu anlaşmazlıklarının barışçıl çözümünün arayışına kararlıdır."[225]
2012'de Senkaku Adaları (Çince Diaoyü) nedeniyle Japonya'yla aralarında ada krizi yaşandı.[226]
Yükselen süper güç statüsü
[değiştir | kaynağı değiştir]Çin, düzenli olarak potansiyel yeni süper güç olarak nitelendirilir; Çin'in hızlı ekonomik ilerlemesi, büyüyen askerî gücü, çok büyük nüfusu ve uluslararası alandaki büyüyen etkisi, bazı yorumcular tarafından Çin'in 21. yüzyılda önemli bir rol oynayacağı yönünde işaretler olarak algılanmaktadır.[227][228] Ancak diğer yorumcularsa, yüzyılın geçişiyle Çin'in büyümesinin ekonomik balonlar ya da demografik dengesizlikler nedeniyle yavaşlayabileceği ya da tamamen durabileceği yönünde uyarılarda bulunmaktadır.[229][230] Üstelik bazı yazarlar, "süper güç" teriminin tanımını sorgulayıp, Çin'in sırf büyük ekonomiye sahip olmasının süper güç olmak için yeterli olmadığını savunur ve Çin'in ABD'nin sahip olduğu seviyede askerî güce veya kültürel etkiye sahip olmadığını ileri sürerler.[231]
Sosyopolitik sorunlar, insan hakları ve reform
[değiştir | kaynağı değiştir]
Çin, ülkede yaşayan insanların sosyal kontrolünün bir aracı olarak kameralardan, yüz tanıma yazılımlarından, sensörlerden ve kişisel teknolojinin gözetiminden oluşan devasa bir casusluk ağı kullanmaktadır.[232] Çin demokrasi hareketi, sosyal aktivistler ve ÇKP'nin bazı üyeleri sosyal ve politik reform ihtiyacına inanmaktadır. Çin'de 1970'lerden bu yana ekonomik ve sosyal kontroller önemli ölçüde gevşetilmiş olsa da, siyasi özgürlük hala sıkı şekilde kısıtlanmaktadır. Çin Halk Cumhuriyeti Anayasası, vatandaşların "temel hakları" ifade özgürlüğü, basın özgürlüğü, adil yargılanma hakkı, din özgürlüğü, genel oy hakkı ve mülkiyet hakkını kapsar. Ancak uygulamada bu hükümler devletin cezai kovuşturmasına karşı önemli bir koruma sağlamamaktadır.[233][234] Hükûmet politikalarına ve iktidardaki ÇKP'ye yönelik bazı eleştirilere müsamaha gösterilmesine rağmen, toplu eylemi önlemek için en başta İnternet olmak üzere siyasi konuşma ve bilgilere yönelik sansür[235][236] düzenli olarak kullanılmaktadır.[237]
Bazı yabancı hükûmetler, yabancı basın ajansları ve sivil toplum kuruluşları Çin'in insan hakları sicili'ni yargısız gözaltı, zorla kürtaj,[238] zorla itiraf, işkence, temel hakların kısıtlanması,[177][239] ve ölüm cezasının aşırı kullanımı gibi yaygın medeni hak ihlalleri iddiasıyla eleştirdiler.[240][241] Hükûmet, 1989 Tiananmen Meydanı protestoları ve katliamı örneğinde olduğu gibi "sosyal istikrar" için potansiyel bir tehdit olarak gördüğü halk protestolarını ve gösterilerini bastırır.[242]
Sınır Tanımayan Gazeteciler'in 2005'te yayımladığı Yıllık Dünya Basın Özgürlüğü Endeksi'nde Çin, 167 devletin arasında 159. sırada yer aldı; bu, Çin'de çok düşük seviyede basın özgürlüğünün mevcut olduğunu gösterir.[244] 2014'te Çin, 180 ülkenin arasında 175. sırada yer aldı.[245]
Köylerden şehirlere göç edenler, devlet yardımlarına erişimi kontrol eden hukou ev kayıt sistemi nedeniyle kendilerine ikinci sınıf vatandaş muamelesi edildiğini görürler.[246][247] Mülkiyet hakları genellikle kötü korunmaktadır;[246] vergi sistemiyse yoksul vatandaşları orantısız şekilde etkiler.[247] Buna rağmen, 2000'lerden beri kırsal alanlarda uygulanan birçok vergi uygulaması ya azaltılmış ya da tamamen kaldırılmış ve köylerde yaşayanlara ek sosyal hizmetler sunulmuştur.[248][249]
.jpg)
Falun Gong, 1992'de ilk kez kamuya öğretildi. Falun Gong uygulayıcıları sayısının 70 milyona[250] ulaştığı 1999'da, Falun Gong'a zulüm başladı; bu, toplu tutuklamalarla, hukukdışı gözaltına alınmalarla ve gözaltında işkence ve ölümlerin yer aldığını ileri süren raporlarla sonuçlanmıştır.[251][252] Çin devleti, polis şiddeti ve din baskısı dahil olmak üzere Tibet ve Şincan'da büyük ölçekli baskıyla ve insan hakları ihlalleriyle sürekli suçlanır[253][254] ör. Şincan'daki yeniden eğitim kampları.
Çin hükûmeti, geçim ve ekonomik kalkınma haklarının diğer insan hakları türleri için ön şart olduğunu ve insan hakları kavramının bir ülkenin mevcut ekonomik gelişme seviyesini dikkate alması gerektiğini savunarak yabancı eleştirilere yanıt verir.[255] 1970'lerden beri yaşam standardının, okuryazarlık oranının ve beklenen ortalama yaşam süresinin yükseldiğini, işyeri güvenliğinin ilerlediğini ve Yangtze Nehri'nin sürekli oluşturduğu seller gibi doğal afetlerle mücadele teşebbüslerinde bulunduğunu vurgular.[255][256][257] Demokrasiye dair yaygın muhafazakâr görüşlere rağmen bazı Çinli siyasetçiler, demokratikleşmeyi desteklediğini bildirmişlerdir.[258] Bazı köklü reform çabaları yürütülmüştür, ör. Kasım 2013'te hükûmet, tek çocuk politikasının gevşetilmesi ve çok eleştiriye uğramış emek yoluyla yeniden eğitim programının kaldırılması yönünde planların gerçekleşeceğini ilan etti[125] ama insan hakları grupları, bu ikinci konuda şu ana kadar yürütülen reformların çoğunlukla yüzeysel olduğunu savunmuştur.[251] 2000'ler ve 2010'ların başı boyunca Çin hükûmeti, sosyal sorunlara pratik ve etkili çözümler sunan sivil toplum kuruluşlara giderek daha fazla hoşgörülü davrandı ama bu tür "üçüncü sektör" faaliyetler yine sıkı düzenlemelere tabidir.[259][260]
Ordu
[değiştir | kaynağı değiştir]
Merkezi Askeri Komisyonu komutasındaki Halk Kurtuluş Ordusu (HKO), 2,3 milyon aktif birlikle Dünya'daki en büyük askeri kuvvete sahiptir.[261] HKO; Kara Kuvvetleri (HKOKK), Deniz Kuvvetleri (HKODK), Hava Kuvvetleri (HKOHK), Roket Kuvvetleri (HKORK) ve Stratejik Destek Kuvvetleri (HKOSDK)'nden oluşur.
Çin hükûmet verilerine göre Çin'in 2014'teki askeri bütçesi toplam 132 milyar ABD$ değerinde olup, Dünya'nın en büyük ikinci askeri bütçesini teşkil eder, ancak gayri safi yurt içi hasıla yüzdesi olarak Çin'in askeri harcamaları Dünya ortalamasının altındadır.[9] Buna rağmen, Stockholm Uluslararası Barış Araştırmaları Enstitüsü ve ABD Savunma Bakanı Ofisi dahil olmak üzere birçok otorite, Çin'in gerçek askeri harcamalarını yayımlamadığını savunup gerçek sayının resmî bütçe rakamlarından çok daha yüksek olduğunu iddia etmektedir.[9][262]
Çin, tanınmış bir nükleer silah devleti olup hem büyük bölgesel askerî güç hem de potansiyel askeri süper güç olarak sayılır.[263] ABD Savunma Bakanlığı'nın 2013'te yayımladığı bir rapora göre Çin, 50-75 arasında KABF ve çok sayıda KMBF barındırmaktadır.[8] Ancak Birleşmiş Milletler Güvenlik Konseyi'nin dört diğer üyesinden ziyade Çin'in askeri güç projeksiyonu yetenekleri oldukça kısıtlıdır.[264] Bu durumu dengelemek için Çin, 2000'lerin başından beri birçok güç projeksiyonu varlığı geliştirmiştir: Çin'in ilk uçak gemisi 2012'de hizmete girdi,[265][266][267] üstelik nükleer güçle çalışan saldırı ve balistik füze denizaltılarının dahil olduğu büyük bir denizaltı filosu vardır.[268] Çin ayrıca kritik deniz şeritleri boyunca bir dış askeri ilişkiler ağını kurmuştur.[269]
Çin, son on yıllarda kendi hava kuvvetlerini modernleştirmekte büyük ilerlemeler etmiştir; Suhoy Su-30 gibi Rus avcı uçakları satın almanın yanı sıra başta Chengdu J-10 ile J-20 ve Shenyang J-11, J-15, J-16 ve J-31 olmak üzere kendi modern avcılarını da üretmiştir.[265][270] Çin ayrıca kendine özgü hayalet uçakların ve çok sayıda insansız hava aracının gelişiminde etkindir.[271][272][273] Hava ve deniz inkarı silahlarında gelişimler, hem Japonya hem de Vaşington'ın bakış açısına göre bölgesel tehditleri arttırmıştır.[274][275] Çin, yaşlanan Sovyet envanterini modern Type 99 tankının çeşitli türevleriyle değiştirerek ve ağ merkezli harp yeteneklerini geliştirmek için C3I ve C4I sistemlerini yükselterek yerli kuvvetlerini yenilemiştir.[276] Buna ek olarak Çin, uydu karşıtı füzeler,[277] seyir füzeleri[278] ve denizaltıdan başlatılan nükleer KABF'ler[279] dahil olmak üzere çok sayıda gelişmiş füze sistemini geliştirmiş veya elde etmiştir.[280][281] Stockholm Uluslararası Barış Araştırmaları Enstitüsü verilerine göre Çin, 2010-14 arasında Dünya'nın en büyük üçüncü büyük silah ihracatçısı oldu; bu, 2005-2009 arasındaki dönemden yüzde 143 oranında bir artış teşkil etmektedir.[282]
Ekonomi
[değiştir | kaynağı değiştir]
.svg)
Çin, nominal GSYİH‘ya göre dünyanın en büyük ikinci ekonomisi,[284] ve satın alma gücü paritesine (SAGP) göreyse dünyanın en büyük ekonomisi’dir.[285] 2021 itibarıyla Çin, nominal GSYİH'ye göre dünya ekonomisinin yaklaşık 'idir.[286] Çin, 1978'deki ekonomik reformların yapılmasından bu yana sürekli %6'nın üzerinde ekonomik büyümeyle dünyanın en hızlı büyüyen büyük ekonomilerindendir.[287]
[288] Dünya Bankası'na göre Çin'in GSYİH'sı 1978'de 150 milyar dolardan 2021'de 17,73 trilyon dolara yükseldi.[289] Dünyanın 500 en büyük şirketi içinde 145'inin merkezi Çin'dedir.[290]
Çin refah ve gerileme döngüleri gördüğü son iki bin yılın[292] çoğu zamanlarında dünyanın büyük ekonomilerindendi.[293][294]
1978'de ekonomik reformların başlamasından bu yana Çin oldukça çeşitlendirilmiş bir ekonomi haline gelip uluslararası ticaretin önemli oyuncularından oldu. Rekabet gücünün olduğu başlıca sektörler imalat, perakende, madencilik, çelik, tekstil, otomobil, enerji üretimi, yeşil enerji, bankacılık, elektronik, telekomünikasyon, emlak, e-ticaret ve turizmdir. Shanghai, Hong Kong ve Shenzhen hepsi birlikte Çin’de Ekim 2020 itibarıyla 15,9 trilyon doların üzerinde piyasa değeri olan dünyadaki en büyük on borsadan üçü vardır.[295][296] Çin, Şanghay, Hong Kong, Pekin ve Shenzhen ile dünyanın en rekabetçi on finans merkezinden dördüne sahiptir ve bu, 2020 Küresel Finans Merkezleri Endeksi'deki herhangi bir ülkeden daha fazladır.[297] Oxford Economics tarafından hazırlanan bir rapora göre 2035 yılına kadar Çin'in Şanghay, Pekin, Guangzhou ve Shenzhen ile dört şehri, nominal GSYİH açısından dünyanın en büyük on şehri arasında olacağı tahmin edilmektedir.[298]
Ekonomik tarih ve büyüme
[değiştir | kaynağı değiştir]1949'daki kuruluşundan 1978'in sonuna kadar Çin Halk Cumhuriyeti, Sovyetler Birliği tarzında merkezi bir planlı ekonomi idi. 1976'da Mao'nun ölümünün ve Kültür Devrimi'nin sonunun ardından Deng Şiaoping'le yeni Çin liderliği, ekonomiyi reform etmeye ve tek partili yönetim altında daha piyasa odaklı bir karma ekonomiye doğru geçmeye başladı. Tarımsal kolektifleştirme kaldırıldı ve tarım arazileri özelleştirildi; dış ticaretinse yeni, önemli bir odak noktası olması, Özel Ekonomik Bölgeler'in kuruluşuna yol verdi.
Verimsiz devlet şirketleri yeniden yapılandırıldı; kârsız olanlarsa çok sayıda iş kaybı sonucuyla tümüyle kapatıldı. Günümüzde Çin, esasen özel mülk sahipliğine dayalı pazar ekonomisi olarak nitelendirilir[299] ve devlet kapitalizminin en önde gelen örneklerindendir.[300][301]
Enerji üretimi ve ağır sanayi gibi stratejik "sütun" sektörlerin üzerinde devlet yine hakimdir ancak 2008 itibarıyla yaklaşık 30 milyon özel işletmenin kaydedilmesiyle özel girişimlerde muazzam bir artış olmuştur.[302][303][304][305]
1978'de ekonomik liberalleşmenin başlamasından beri Çin, büyük ölçüde yatırım ve ihracat yönlü büyümeye dayanarak,[306] Dünya'nın en hızlı büyüyen ekonomilerin arasında olmuştur.[307] IMF'ye göre Çin'in 2001-2010 arasındaki yıllık ortalama GSYİH büyüme oranı ,5. 2007-2011 arasında Çin'in ekonomik büyüme oranı, tüm G7 üye devletlerinin toplam büyüme oranlarıyla eşitti.[308] Citigroup'un Şubat 2011'de hazırladığı Küresel Büyüme Jeneratörleri Endeksi'ne göre Çin, çok yüksek bir büyüme değerlendirmesine sahiptir.[309]
Yüksek verimliliği, ucuz işçilik maliyetleri ve oldukça iyi altyapısı, hepsi Çin'in imalat sektöründe küresel lider olmasını sağlamıştır. Buna rağmen, Çin aynı zamanda enerji tüketimi açısından hem enerji yoğunluğu hem de enerji verimsizliği gösteren bir ekonomidir.[310] 2010'da Çin, Dünya'nın en büyük enerji tüketicisi oldu,[311] kendi enerji ihtiyaçlarının p'ini kömür yakarak karşılar ve Eylül 2013'te ABD'nin önünden geçerek Dünya'nın en büyük petrol ithalatçısı oldu.[312][313] 2010'ların başlarında Çin'in ekonomik büyüme oranı; yerli kredi sorunları, Çin ihracatına yönelik uluslararası talebin azalması ve küresel ekonominin kırılganlığı nedeniyle yavaşlamaya başladı.[314][315][316]
Çevrimiçi alemde Çin'in e-ticaret endüstrisi, Avrupa Birliği ve ABD'dekilerden daha yavaş şekilde büyüdü, ancak 2009'dan beri bu konuda önemli adımlar atılmıştır. Credit Suisse'e göre, Çin'deki çevrimiçi işlemlerin toplam değeri, 2008'de önemsiz bir boyuttan 2012'de yaklaşık 4 trilyon RMB (660 milyar ABD$)'ye çıktı. Çin'deki çevrimiçi ödeme pazarındaki egemen firmalar Alipay, Tenpay ve China UnionPay'dır.[317]
Küresel ekonomide Çin
[değiştir | kaynağı değiştir]Çin, Dünya Ticaret Örgütü üyesi olup, 2012 itibarıyla 3,87 trilyon ABD$ değerinde toplam uluslararası ticaret değerine sahip olmasıyla Dünya'nın en büyük ticaret gücüdür.[7]
2010 sonunda yabancı döviz rezervleri 2,85 trilyon ABD$'na ulaştı ki bu önceki seneden ,7 oranında artıştı. Böylece açık arayla Dünya'nın en büyük rezervlerine sahiptir.[318][319]
2012'de 253 milyar ABD$ değerinde içe doğrudan yabancı yatırım (DYY) alarak Dünya'nın en büyük içe DYY alıcısıydı.[320] 2014'te Çin, 64 milyar ABD$ değerinde döviz havaleleri kazanarak Dünya'nın en büyük ikinci havale alıcısıydı.[321]
Çin, yurt dışında da yatırımlarda bulunmaktadır; birçok büyük yabancı firmanın Çinli şirketler tarafından devralınmasının[322] yanı sıra 2012'e Çin'in toplam dışa DYY'ı 62,4 milyar ABD$ değerinde idi.[320] 2009'da Çin, 1,6 trilyon ABD$ değerinde ABD menkul kıymetlerine sahipti,[323] üstelik 1,16 trilyon ABD$'ndan fazla ABD hazine tahvillerine sahip olup ABD ulusal borcunun en büyük sahibiydi.[324][325]
Çin'in düşük değerli döviz kuru, diğer büyük ekonomilerle sürtüşmelere neden olmuştur,[214][326][327] ayrıca büyük miktarda sahte ürün imalatı konusunda çok eleştirilmiştir.[328][329] McKinsey danışmanlık firmasına göre, Çin'deki toplam ödenmemiş borç, 2007'de 7,4 trilyon ABD$'ndan 2014'te 28,2 trilyon ABD$'na çıktı; bu, Çin'in GSYİH'sının "8'ini yapar.[330] 2017'de Uluslararası Finans Enstitüsü, Çin'deki borçların GSYİH'nın 04'ine çıktığını ileri sürdü.[331]
Çin, 2009'daki Küresel Rekabet Endeksi'nde 29. sırada yer aldı[333] ancak 2011 Ekonomik Özgürlük Endeksi'nde 179 ülkenin arasında sadece 136. sıradadır.[334]
Fortune dergisinin 2020'de yayımladığı Global 500 büyük firmalar listesinde 124 tane Çin şirketidir.[335] Bu Çin şirketlerinin toplam bileşik geliri 5,8 trilyon ABD $'dır.[336] Aynı sene içerisinde Forbes, Dünya'daki en büyük on halka açık şirketinin beş tanesinin Çinli olduğunu bildirdi; bunların arasında toplam aktiflerine göre Dünya'nın en büyük bankası olan Çin Endüstri ve Ticaret Bankası yer alır.[337]
Sınıf ve gelir eşitsizliği
[değiştir | kaynağı değiştir]"Orta sınıf" kapsamına, yıllık geliri 10.000-60.000 ABD$ arasında olan bireyler girerse Çin'deki orta sınıf nüfusu, 2012'de 300 milyondan fazlaya çıkmıştı.[338] Hurun Raporu'na göre, Çin'deki ABD doları milyarderlerin sayısı, 2009'da 130'dan 2012'de 251'e çıktı; Çin böylece Dünya'nın en büyük ikinci milyarder sayısına sahiptir.[339][340] Çin'deki yerel perakende pazarının değeri, 2012'de 20 trilyon yuan (3,2 trilyon ABD$)dan fazla idi,[341] 2013 itibarıyla da her sene oranında büyümektedir;[342] ülkedeki lüks eşya pazarıysa büyük oranda gelişmiştir ve küresel payının ',5'ini oluşturur.[343] Ancak son senelerde Çin'deki hızlı ekonomik büyüme, ağır tüketici enflasyonunun oluşmasına katkıda bulunmuş,[344][345] bu nedenle de daha fazla hükûmet düzenlemesine yol vermiştir.[346] Çin'de büyük oranda gelir eşitsizliği mevcuttur;[347] bu özellikle son on yıllarda artmıştır.[348] 2012'de Çin'in resmî Gini katsayısı 0,474.[349] Güneybatı Finans ve Ekonomi Üniversitesi'nin yaptığı bir çalışmaya göre, Çin'in Gini katsayısı 2012'de aslında 0,61'e ulaşmıştı; Çinlilerin en zengin %1'iyse Çin'deki zenginliğin %'ten fazlasına sahipti.[350]
Renminbi'nin uluslararasılaşması
[değiştir | kaynağı değiştir]2008 küresel finans krizi sonrasında Çin, ABD dolarına bağımlılığını ve uluslararası para sisteminin zayıflığını fark etti.[351] 2009'da dim sum tahvil pazarının kurulmasıyla ve denizaşırı RMB likidite havuzlarının kuruluşunu sağlayan Sınır Ötesi Ticaret RMB Uzlaşma Pilot Projesi'nin genişletilmesiyle RMB'nin uluslararasılaşma süreci hızlandırıldı.[352][353] Kasım 2010'da Rusya, Çin'le ikili ticaretinde Çin renminbisi'ni kullanmaya başladı.[354] Bunun sonrasında Japonya,[355] Avustralya,[356] Singapur,[357] Birleşik Krallık[358] ve Kanada'yla[359] ikili ticarette de Renminbi kullanılmaya başladı. 2013'te Renminbi, hızlı uluslararasılaşmasından dolayı Dünya'nın en çok işlem gören sekizinci para birimi oldu.[360]
Bilim ve teknoloji
[değiştir | kaynağı değiştir]Tarihi
[değiştir | kaynağı değiştir]
Bir zamanlar Çin, Ming Hanedanı dönemine kadar bilim ve teknoloji dallarında Dünya lideriydi. Kâğıt, matbaacılık, pusula ve barut ("Dört Büyük Buluş") gibi antik Çin keşifleri ve icatları, ilk önce Asya'ya, sonra da Avrupa'ya yayıldı. Negatif sayı kullanan ilk matematikçiler Çinliydi.[361][362] Ancak 17. yüzyıla gelince Batı Dünyası, bilimsel ve teknolojik gelişme açısından Çin'i aşmıştı.[363] Bu Büyük Ayrışma'nın sebepleri hâlen tartışılmaktadır.[364]
Batı ulusları tarafından 19. yüzyılda tekrarlanan askeri yenilgilerin ardından Çinli reformcular, Kendini Güçlendirme Hareketi kapsamında modern bilimi ve teknolojiyi terfi etmeye başladı. 1949'da Komünistler iktidara geldikten sonra; bilimsel araştırmanın merkezi planlamanın bir parçası olduğu Sovyetler Birliği modeline dayanarak bilim ve teknolojiyi düzenleme teşebbüsleri edildi.[365] Mao'nun 1976'daki ölümünden sonra bilim ve teknoloji, Dört Modernizasyon'un biri olarak saptandı,[366] Sovyet etkisi altındaki akademik sistemse zamanla reforme edildi.[367]
Çağdaş dönem
[değiştir | kaynağı değiştir]
Kültür Devrimi'nin sonundan beri Çin, bilimsel araştırmalarda büyük yatırımlarda bulunmuştur.[369]
Çin, 2020'de resmi olarak yaklaşık 377,8 milyar dolar değerinde GSYİH'sının yaklaşık %2,4'ünü Ar-Ge'ye harcadı.[370]
Dünya Fikri Mülkiyet Göstergeleri'ne göre Çin, 2018 ve 2019'da ABD'den daha fazla başvuru aldı. Çin, 2021'de patent, faydalı model, ticari marka, endüstriyel tasarım ve yaratıcı ürünler ihracatında dünya çapında birinci oldu.[371][372][373]
2022'de Küresel İnovasyon Endeksi'nde Çin, 11. sıradaydı ve böylece 2013'teki 35. sıradan önemli bir gelişme kaydetti.[374][375][376][377]
Çin doğumlu bilimciler, Nobel Fizik Ödülü'nü dört kere, Nobel Kimya Ödülü'nü bir kere ve Nobel Fizyoloji veya Tıp Ödülü'nü bir kere kazanmıştır, ancak bu bilimcilerin çoğu, Nobel Ödülü'nü kazandıran araştırmalarını Batı devletlerinde yürüttüler.[h]
Çin, eğitim sistemini bilim, matematik ve mühendislik üzerine yoğunlaştırarak geliştirmektedir.
2009'da Çin'de 10.000'den fazla doktora öğrencisi mühendis ve 500.000'e kadar BSc öğrenci mezun oldu. Bu Dünya'nın tüm diğer ülkelerinden daha yüksektir.[383] Çin üstelik bilimsel makalelerin Dünya'daki en büyük ikinci yayımlayıcısı; sırf 2010'da önde gelen uluslararası bilimsel dergilerinde 5.200 makalenin yayımlanması dahil olmak üzere yaklaşık 121.500 bilimsel makale yayımladı.[384]
Huawei ve Lenovo gibi Çinli teknoloji şirketleri, telekomünikasyon ve kişisel bilgisayar dallarında Dünya lideri oldular;[385][386][387] Çin'de geliştirilen süper bilgisayarlar da sürekli Dünya'nın en güçlü bilgisayarlarının arasında sıralanır.[388][389]
Çin ayrıca sanayi robotların kullanımını geliştirmektedir. 2008-2011 arasında Çin fabrikalarında çok amaçlı robotların kurulumu yüzde 136 oranında arttı.[390]
Uzay programı
[değiştir | kaynağı değiştir]Çin uzay programı, 1958'de Sovyetler Birliği'nden bazı teknoloji transferleriyle başladı.
Çin, Dünya’nın en etkin uzay programlarından birine sahiptir ve bu durum büyük bir ulusal gurur kaynağıdır.[391][392] 1970'te Çin, "Dong Fang Hong I" isimli ilk uydusunu fırlattı. Böylece bağımsız olarak kendi uydusunu fırlatan beşinci ülke oldu.[393]
2003 yılında Çin, Yang Liwei'nin Shenzhou 5 uzay uçuşuyla bağımsız olarak uzaya insan gönderen dünyadaki üçüncü ülke oldu. 2022 itibarıyla iki kadın dahil olmak üzere on altı Çin uyruklu birey uzay seferi tamamladı.
2020’lerin başlarına kadar büyük insanlı uzay istasyonu kurma projesinin ilk aşamasını olarak, 2011'de Çin, ilk uzay istasyonu test yatağı Tiangong 1'i fırlattı.[394]
2013 yılında, Çin robot gezgini Yutu, Chang'e 3 görevinin parçası olarak ay yüzeyine başarılı şekilde indi.[395]
2019'da Çin, Ayın uzak yüzüne, Chang'e 4 sondasını indiren ilk ülke oldu.[396]
2020'de Chang'e 5, ay örneklerini Dünya'ya başarıyla geri göndererek Çin'i Amerika Birleşik Devletleri ve Sovyetler Birliği'nin ardından bunu bağımsız yapan üçüncü ülke oldu.[397] 2021'de Çin, tarihte Amerika Birleşik Devletleri'nden sonra bağımsız olarak Mars'a gezici (Zhurong) indiren ikinci ülke oldu.[398] Çin kendi modüler uzay istasyonunu, Tiangong'u Alçak Dünya yörüngesi'nde 3 Kasım 2022'de tamamladı.[399][400][401] 29 Kasım 2022'de Çin, Tiangong'da yörüngedeki ilk mürettebat devir teslimini yaptı.[402][403]
Altyapı
[değiştir | kaynağı değiştir]Telekomünikasyon
[değiştir | kaynağı değiştir]
Çin halihazırda Dünya'daki tüm ülkelerin arasında en fazla cep telefonu kullanıcısını barındırmaktadır; Şubat 2012 itibarıyla Çin'de 1 milyardan fazla cep telefonu kullanıcısı vardır.[404] Dünya'daki en yüksek İnternet ve geniş bant kullanıcı sayılarına da sahiptir;[405] 2016 itibarıyla Çin'de 688 milyon İnternet kullanıcısı, yani ülke nüfusunun yarısı, vardır.[406] Ulusal ortalama geniş bant bağlantısı hızı 9,46 Mbit/saniye, yani İnternet hızı açısından Çin, Dünya'da 91. sıradadır.[406] Temmuz 2013 itibarıyla Çin, Dünya'daki İnternet bağlantılı araçlarının $'ünü barındırmaktadır.[407] 2011'den beri Çin, en fazla kurulu telekomünikasyon bant genişliğine sahip ülkedir. Çin, kurulu telekomünikasyon bant genişliği açısından tarihsel lider olan ABD'ye kıyasla iki kat fazla ulusal bant genişliği potansiyeline ev sahipliği yapıyor (küresel toplam açısından Çin: 29%, ABD: ).[408]
Dünya'nın en büyük iki genişbant sağlayıcıları olan China Telecom ve China Unicom, Dünya'daki tüm geniş bant aboneliklerinin 'sini oluşturur. China Telecom tek başına 50 milyondan fazla, China Unicom ise 40 milyondan fazla geniş bant abonesine hizmet verir.[409] Başta Huawei ve ZTE olmak üzere birçok Çin telekomünikasyon şirketi, Çin askeriyesi adına casusluk etmekle suçlanmıştır.[410]
Çin, "Beidou" adı altında kendi küresel uydu seyrüsefer sistemini geliştirmektedir; bu sistem, 2012'de Asya çapında ticari seyrüsefer hizmetleri sunmaya başladı,[411] 2020'ye kadar küresel kapsamı olma planları mevcuttur.[412]
Ulaşım
[değiştir | kaynağı değiştir]
1990'larından sonlarından beri Çin'in ulusal yol ağı, ulusal karayolları ve otoyollarından oluşan bir ağın kuruluşuyla büyük oranda genişletilmiştir. 2011'de Çin'deki karayollar, toplam 85.000 km bir uzunluktaydı, böylece Dünya'nın en uzun karayolu sistemi oldu.[413] 1991'de ülkeyi kuzeyine ve güneyine bölen Yangtze Nehri'nin ana bandının üstünden geçen sadece altı tane köprü mevcuttu, fakat Ekim 2014'te bu tür köprü ve tünellerin sayısı 81'e çıkmıştı.
Çin, hem otomobil satışı hem de üretimi açısından Amerika Birleşik Devletleri'ni aşmış olup Dünya'nın en büyük otomobil pazarını oluşturur. 2009'daki otomobil satışları 13,6 milyonu aştı;[414] bu sayının 2020'de 40 milyona kadar ulaşması beklenmektedir.[415] Trafik kazalarında büyük bir artış, Çin'deki yol ağının hızlı büyümesinin bir yan etkisidir;[416] trafik kanunlarının yetersizce uygulanması, bunun olası bir sebebi olarak ileri sürülmüştür - 2011'de aşağı yukarı 62.000 Çinli trafik kazalarında öldü.[417] Otomobillerin artan yaygınlığına rağmen bisikletler kentsel alanlarda yine yaygın bir ulaşım modudur; 2012 itibarıyla Çin'de yaklaşık 470 milyon bisiklet vardır.[418]
Çin'deki demir yolları, devlete aittir. Dünya'daki demiryolu raylarının sadece %6'sını oluşturmasına rağmen, bu rayların üzerinden Dünya'daki demiryolu trafik hacminin dörtte biri geçmektedir, böylece Dünya'nın en işlek demiryolu sistemlerinden biridir.[421][422]
Ülke, 2023 yılı itibarıyla 159500 km demir yolu ağıyla dünyanın en uzun ikinci ağına sahiptir.[423]
Demiryolu ağı, Makao haricinde Çin Halk Cumhuriyeti yönetimi altındaki tüm eyaletler ve bölgelerin içinden geçer. Özellikle Dünya'nın en büyük yıllık insan göçünün yer aldığı Çin Yeni Yılı tatili boyunca demiryolu sistemi ekstrem oranda talebin oluşturduğu insan yoğunluğuna uğramaktadır.[422] 2013'te Çin demiryolları 2,106 milyar yolcu seferi tamamlayarak 1.059,56 yolcu kilometresi üretti, 3,967 milyar ton kargo yükü de taşıyarak 2.917,4 milyar kargo ton kilometresi üretti.[424]
2000'lerin başlarında Çin'deki yüksek hızlı demiryolu hatlarının inşaatına başlandı ve günümüzde Çin'de 19.000 kilometreden daha fazla uzunlukta yüksek hızlı demiryolu hattı vardır, yani diğer ülkelerdeki yüksek hızlı demiryolu rayların toplam uzunlukları bile Çin'deki yüksek hızlı demiryolu raylarının uzunluğundan azdır.[425] böylece Dünya'daki en uzun yüksek hızlı demiryolu ağına sahiptir.[426] Ayrıca senede 1,1 milyar yolculuğunun seferlerini tamamlayarak aynı zamanda Dünya'nın en işlek yüksek hızlı demiryolu sistemidir.[427]
Dünya'daki en uzun yüksek hızlı demiryolu hattı olan Pekin-Guanco-Shenzhen yüksek hızlı demiryolu ve Dünya'nın en uzun köprülerinden üçünün üstünden geçen Pekin - Şanghay yüksek hızlı demiryolu, yüksek hızlı demiryolu ağının kapsamına girmektedir.[428]
Yüksek hızlı demiryolu ağı uzunluğunun 2020'ye kadar yaklaşık 16.000 km'ye ulaşması beklenmektedir.[429] Saatte 431 km hızına ulaşan Şanghay Maglev Treni, Dünya'nın en hızlı ticari tren hizmetidir.[430]
2000'den beri Çin'in şehirlerinde zamanla giderek daha fazla metro ağı kurulmaktadır. Ocak 2016 itibarıyla Çin'in 26 şehrinde faal durumda olan metro sistemleri mevcuttur, 39 diğer şehirdeyse metro sistemlerinin kurulması yönünde planlar kabul edilmiştir;[431] bunların birçoğunun 2020'de hizmete hazır olması planlanmaktadır.[432] Şanghay Metrosu, Pekin Metrosu, Guangzhou Metrosu, Hong Kong MTR'ı ve Shenzhen Metrosu; hepsi Dünya'nın en uzun ve en işlek metro sistemlerinin arasındadır.
.JPG)
Çin'deki sivil havacılık endüstrisi çoğunlukla devletin hakimiyetindedir ve Çin hükûmeti, Çin havayollarının çoğunluğunun çoğunluk hissesini elinde tutmaktadır. 2018 yılında toplu olarak pazarın q'ini oluşturan Çin'deki ilk üç havayolunun tamamı devlete aittir. Hava yolculuğu son yıllarda hızla büyüdü ve yolcu sayısı 1990'da 16,6 milyondan 2017'de 551,2 milyona yükseldi.[433] Çin 2024'de yaklaşık 259 havalimanına sahipti.[434]
Boeing şirketi, Çin'deki aktif ticari uçak filosunun 2011'de 1.910'dan 2031'de 5.980'e büyümesini beklemektedir.[435]
Çin'de 2.000'den fazla nehir ve liman vardır ve bunların yaklaşık 130'u yabancı gemi taşımacılığına açıktır.[436] Elli en yoğun konteyner limanından, 15'i Çin'dedir ve bunların en yoğunu, aynı zamanda dünyanın en yoğun limanı olan Şanghay Limanı'dır.[437] Ülkenin iç su yolları dünyanın altıncı en uzun su yoludur ve toplam 27700 kmdir.[438]
Çin hava sahasının yaklaşık �'i askeri kullanım için kısıtlanmış durumda ve Asya'da uçuş ertelemeleri açısından en kötü performans gösteren 10 havayolu şirketinin sekiz tanesi Çin havayolu şirketleridir.[439]
Su temini ve temizliği
[değiştir | kaynağı değiştir]Çin'deki su temini ve temizliği altyapısı; hızlı kentleşmenin yanı sıra su kıtlıkları ve kirliliği gibi zorluklarla yüzleşmektedir.[440] 2015'te Dünya Sağlık Örgütü ve UNICEF'e bağlı Su Temini ve Sanitasyonu Ortak İzleme Programı'nın sunduğu verilere göre, Çin'deki kırsal nüfusunun 6'sının hala gelişmiş sanitasyona erişimi yoktu.[441] Haziran 2010'da Çin'de 1.519 su arıtma tesisi mevcuttu ve her hafta 18 yeni tesis açılıyordu.[442] Henüz devam eden Güney-Kuzey Su Aktarma Projesi, ülkenin kuzeyindeki su sıkıntılarını azaltmayı amaçlamaktadır.[443]
Demografi
[değiştir | kaynağı değiştir]
2010 ulusal nüfus sayımı, Çin Halk Cumhuriyeti nüfusunu yaklaşık 1.370.536.875 kişi olarak kaydetti. Nüfusun yaklaşık ,60'ı 14 yaşında veya daha küçüktü, p,14'ü 15-59 yaşlarındaydı, ,26'sıysa 60 yaşında veya daha yaşlıydı.[444] 2013 nüfus büyüme oranı %0,46 olarak tahmin edildi.[445]
Batı standartlarına göre orta gelirli bir ülke olmasına rağmen, Çin'in hızlı büyümesi, 1978'den beri yüz milyonlarca insanı yoksulluktan kurtarmıştır. Günümüzde Çin nüfusunun yaklaşık 'u, günde 1 ABD$'lık yoksulluk sınırının altında yaşamaktadır; bu, aynı yoksulluk sınırının altında yaşayanların nüfusun d'ünü oluşturduğu 1978'den büyük bir azalmadır. 2014'te Çin'deki kentsel işsizlik oranı yaklaşık %4,1 idi.[446][447]
1,4 milyar kişilik nüfusuyla ve doğal kaynakların azalmasıyla Çin hükûmetinin nüfus büyüme oranı konusunda büyük kaygıları mevcut; bu nedenle 1979'dan beri karışık sonuçlarla[448] "tek çocuk politikası" olarak bilinen sıkı bir aile planlama politikasını uygulamıştır. 2013 öncesinde bu politika, etnik azınlıklar ve kırsal alanlarda yaşayanlar haricinde tüm aileleri sadece bir çocuk doğurmayı kısıtlamaya çabaladı. Aralık 2013'te ebeveyn üyelerinin bir tanesi kendi ailesinin tek çocuğu olarak büyüdüğü durumda ailelerin iki çocuğa sahip olmasını izin verilmesiyle bu politika büyük oranda gevşetildi.[449]
Tek çocuk politikası 2016'da iki çocuk politikası,[450] 2021'de ise üç çocuk politikası[451] olarak değiştirildi. 2010 nüfus sayımı verileri, toplam doğurganlık hızının 1,4 değerinde olduğunu göstermektedir.[452]
Geleneksel olarak erkek çocuklarının tercih edilmesiyle beraber bu politikanın doğumda cinsiyet oranındaki dengesizliğe katkıda bulunduğu ileri sürülmüştür.[453][454] 2010 nüfus sayımına göre doğumda cinsiyet oranı, her 100 kız çocuk başına 118,06 erkek çocuk idi.[455] Bu, Dünya genelindeki her 100 kız çocuk başına 105 erkek çocuk oranından çok daha yüksektir.[456] 2010 nüfus sayımına göre erkekler, toplam nüfusunun Q,27'sini oluşturmaktadır.[455] Ancak günümüz Çin'in cinsiyet oranı 1953'te nüfusun Q,82'sinin erkeklerden oluştuğu dönemden daha dengelidir.[455]
Etnik gruplar
[değiştir | kaynağı değiştir]_Tai_L%C3%BC_script_in_Mohan,_Yunnan.jpg){kind=logo}
Çin, resmî olarak 56 farklı etnik grubu tanımaktadır; bunların en büyüğü, toplam nüfusunun �,51'ini teşkil eden Han Çinlileridir.[457] Dünya'nın en büyük tek etnik grubunu oluşturan Han Çinlileri;[458] Şincan ve Tibet özerk bölgeleri haricinde Çin'in tüm idari bölümlerindeki en yüksek nüfuslu etnik grubunu teşkil ederler.[459] 2010 nüfus sayımına göre Çin nüfusunun %8,49'u etnik azınlıklardan oluşur.[457] 2000 nüfus sayımıyla karşılaştırıldığında Han nüfusu 66.537.177 kişi veya %5,74 oranında, tüm 55 etnik azınlığın toplam nüfusuysa 7.362.627 kişi veya %6,92 oranında arttı.[457] 2010 nüfus sayımı, Çin'de yaşayan yabancı vatandaşların sayısını 593.832 olarak kaydetti. En büyük yabancı vatandaş grupları Güney Kore (120.750), Amerika Birleşik Devletleri (71.493) ve Japonya (66.159) vatandaşları idi.[460]
Diller
[değiştir | kaynağı değiştir]
Çin'de 292'ye kadar yaşayan dil konuşulur.[461] En çok konuşulan diller, Çin-Tibet dil ailesine ait Sinitik dillerdir. Bu dalın kapsamına, nüfusun p'i tarafından konuşulan Mandarin'in[462] yanı sıra Çincenin diğer çeşitleri de girer: Yue (Kantonca ve Taishanca dahil olmak üzere), Wu (Şanghayca ve Suzhouca dahil olmak üzere), Min (Fuzhouca, Hokkien ve Teochew dahil olmak üzere), Xiang, Gan ve Hakka. Tibetçe, Çiangca, Naşice ve Nuosu dili gibi Tibet-Birman dalına giren diller, Tibet ve Yünnan-Guizhou platolarında konuşulur.
Tay-Kaday dilleri olan Zhuangca, Tayca, Kamca ve Şuyca; Hmong-Mien dilleri olan Miao ve Yao dilleri ve Avustroasya dili olan Vaca; güneybatı Çin'de konuşulan diğer azınlık dilleridir. Kuzeybatı ve kuzeydoğu Çin genelinde yaşayan etnik azınlıklar Altay dilleri konuşur; Mançuca ve Moğolcanın yanı sıra başta Uygurca, Kazakça, Kırgızca, Salarca ve Batı Yugurca olmak üzere çeşitli Türk dilleri de konuşulur. Korece, Kuzey Kore sınırı civarında yaşayan yerli Koreliler tarafından anadil olarak konuşulur. Batı Şincan'daki Tacikler, Hint-Avrupa dili olan Sarıkolca dilini konuşur. Anakara'da yaşayan nüfus dahil olmak üzere Tayvan aborjinleri, Avustronezya dilleri konuşur.[463]
Mandarin'in Pekin lehçesine dayanan Standart Çince, Çin'in resmî ulusal dilidir ve birbirinden farklı anadili konuşan halklar arasındaki iletişimde lingua franca olarak işlev gösterir.[464]
Çin yazı karakterleri, binlerce yıldır Sinitik dillerinin yazı sistemi olarak kullanılır. Karşılıklı anlaşılabilirlik göstermeyen Çin dillerini konuşanların yazılı olarak birbiriyle iletişimde bulunmasını sağlar. Hong Kong ve Makao'da geleneksel Çin yazı karakterleri hâlen kullanılırken, Çin anakarasındaysa 1956'da hükûmet, basitleştirilmiş karakterlerin kullanımını resmen uyguladı.
Tibetçe, Hint yazı sistemine dayanan alfabe kullanır. Uygurca, en yaygın haliyle Fars alfabesine dayanan Uygur Arap Yazısı'yla yazılır.
Çin'de kullanılan Moğol yazı sistemi ve Mançu yazısı, ikisi de Eski Uygur alfabesinden türemiştir. Zhuangca'ysa hem resmî bir Latin alfabe yazısı hem de geleneksel bir Çin karakter yazısıyla yazılır.
Kentleşme
[değiştir | kaynağı değiştir]
Çin, son on yıllarda büyük oranda kentleşmiştir.
Ülke nüfusunun kentsel alanlarda yaşayan yüzdesi 1980'de 'den 2023'te f'nın üzerine çıktı.[465][466][467] Çin'in kentsel nüfusunun 2030'da bir milyara yani Dünya nüfusunun sekizde birine çıkması beklenmektedir.[468][469]
Çin'de nüfusu bir milyon kişiden fazla olan 160 kent vardır[470] ki bunların arasında onyedi tane megakent vardır:[471][472] 2021 yılı itibarıyla nüfusu 10 milyondan fazla olan kentler şunlardır: Çongçing, Şanghay, Pekin, Çengdu, Guangzhou, Shenzhen, Tientsin, Şi'an, Suzhou, Zhengzhou, Wuhan, Hangzhou, Linyi, Shijiazhuang, Dongguan, Qingdao and Çangşa.[473][474][475][476] 2025'te Çin'de nüfusu bir milyon kişiden fazla olan 221 kentin var olacağı tahmin edilmektedir.[468]
Aşağıdaki tablodaki veriler 2010 nüfus sayımındandır[477] ve sadece kentin idari sınırları içerisindeki kentsel nüfusun tahminlerini teşkil ederler; banliyö ve köy nüfuslarının dahil olduğu toplam belediye nüfuslarının sayıldığı durumda farklı bir sıralama mevcuttur. Göçmen işçilerin sabit olarak kentsel alanlarda kalmaması, özellikle bu alanlarda nüfus sayımlarının yürütülmesinde zorluklar oluşturur;[478] aşağıdaki veriler sadece uzun süreli olarak bu yerleşimlerde ikamet edenleri içerir.
| Çin büyük şehir ve merkezleri Çin Halk Cumhuriyeti Altıncı Ulusal Nüfus Sayımı[479] | |||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| Sıra | Şehir ismi | Eyalet | Nüfus | Sıra | Şehir ismi | Eyalet | Nüfus | ||
 Şanghay |
1 | Şanghay | Şanghay | 20,217,700 | 11 | Çengdu | Siçuan | 6,316,900 |  Çongçing |
| 2 | Pekin | Pekin | 16,446,900 | 12 | Nankin | Jiangsu | 6,238,200 | ||
| 3 | Çongçing | Çongçing | 11,871,200 | 13 | Shenyang | Liaoning | 5,718,200 | ||
| 4 | Guangzhou | Guangdong | 10,641,400 | 14 | Hangzhou | Zhejiang | 5,578,300 | ||
| 5 | Shenzhen | Guangdong | 10,358,400 | 15 | Xi'an | Şensi | 5,399,300 | ||
| 6 | Tientsin | Tientsin | 9,562,300 | 16 | Harbin | Heilongjiang | 5,178,000 | ||
| 7 | Vuhan | Hubei | 7,541,500 | 17 | Suzhou | Jiangsu | 4,083,900 | ||
| 8 | Dongguan | Guangdong | 7,271,300 | 18 | Qingdao | Şantung | 3,990,900 | ||
| 9 | Hong Kong | Hong Kong | 7,055,071 | 19 | Dalian | Liaoning | 3,902,500 | ||
| 10 | Foshan | Guangdong | 6,771,900 | 20 | Çengçou | Henan | 3,677,000 | ||
.jpg)
Eğitim
[değiştir | kaynağı değiştir]
1986'dan beri Çin'deki zorunlu eğitim, toplam dokuz sene süren ilkokul (Çince: 小学; pinyin: xiǎoxué) ve ortaokul (Çince: 初中; pinyin: chūzhōng) eğitiminden ibaret.[481] 2010'da öğrencilerin �,5'i, üç senelik lise (Çince: 高中; pinyin: gāozhōng) eğitimine devam etti.[482] Çin'in "Gaokao" (Çince: 高考; pinyin: gāokǎo) olarak bilinen ulusal üniversite giriş sınavı, çoğu yükseköğretim kuruluşuna girmenin ön koşuludur. 2010 itibarıyla lise mezunlarının ''si yükseköğretim kuruluşu öğrencisi olarak kayıtlıdır.[483] Hem orta hem de yüksek öğretim seviyelerinde mesleki eğitim mevcuttur.[484]
Şubat 2006'da Çin hükûmeti, ders kitapları ve öğretim ücretleri dahil olmak üzere tamamen ücretsiz dokuz senelik eğitim sağlamayı taahhüt etti.[485] Yıllık eğitim yatırımı, 2003'te 50 milyar ABD$'ndan 2011'de 250 milyardan fazla ABD$'na çıktı.[486] Ancak eğitim harcamaları konusunda yine eşitsizlikler mevcuttur. 2010'da Pekin'de her ortaokul veya lise öğrencisi başına yıllık eğitim harcaması toplam ¥20.023 değerindeydi; Çin'in en fakir eyaletlerinden biri olan Guizhou eyaletindeyse sadece ¥3.204.[487] Çin'deki ücretsiz zorunlu eğitim, 6-15 yaşlarında ilkokul ve ortaokul eğitiminden oluşur. 2011'de Çinlilerin �,4'ü orta öğretimi görmüştür.[488] 2007 itibarıyla Çin'de 396.567 ilkokul, 94.116 orta öğretim kuruluşu ve 2.236 yükseköğretim kuruluşu vardır.[489]
2010 itibarıyla 15 yaşı üzerindeki nüfusun �'ü okuryazar.[490] 1949'da nüfusun sadece 'si okumayı biliyordu; otuz sene sonra bu e,5'e çıktı.[491] 2009'da; Dünya çapında 15 yaşındaki okul öğrencilerinin akademik performansını değerlendiren Uluslararası Öğrenci Değerlendirme Programı (PISA) kapsamında düzenlenen testlerde Şanghaylı öğrenciler matematik, fen ve okur yazarlık dallarında Dünya'nın en iyi sonuçlarını kazandı.[492] Bu yüksek sonuçlara rağmen Çin eğitim sistemi, alışılmış ezbere odaklanması ve kırsal ve kentsel alanların arasındaki kalite farkı nedeniyle hem yerel hem de yabancı gözlemciler tarafından eleştirilmiştir.
Sağlık
[değiştir | kaynağı değiştir]
Ulusal Sağlık Komisyonu, yerel komisyonlardaki muadilleriyle birlikte Çin nüfusunun sağlık ihtiyaçlarını denetler.[493] 1950'lerin başından beri Çin sağlık politikası, halk sağlığı ve koruyucu tıp üzerindeki vurgusuyla şekillendirilmiştir. O dönemde Çin Komünist Partisi, sanitasyonu ve hijyeni iyileştirmenin yanı sıra birçok hastalığın tedavi edilmesini ve önlenmesini amaçlayan "Vatansever Sağlık Kampanyası"nı başlattı. Çin'de kolera, tifo ve kızıl gibi hastalıklar eskiden yaygındı, ancak bu kampanya kapsamında neredeyse ortadan kaldırıldılar. Deng Şiaoping'in 1978'de ekonomik reformlar uygulamaya başlamasıyla Çin kamuoyunun sağlığı daha iyi beslenme nedeniyle hızlı şekilde iyileşti, ancak Halk Komünleri'nin kaldırılmasıyla kırsal bölgelerdeki ücretsiz kamu sağlık hizmetlerinin birçoğu da kaldırıldı. Çin'deki sağlık sistemi büyük oranda özelleştirildi ve sağlık hizmetlerinin kalitesi arttı. 2009'da hükûmet, 124 milyar ABD$ değerinde üç senelik büyük ölçekli sağlık hizmeti temini girişimi başlattı.[494] Bu kampanyanın sonucu olarak, 2011'de Çin nüfusunun �'i, temel sağlık sigortasının kapsamındaydı.[495] 2011'de Çin'in dünyanın en büyük üçüncü ilaç tedarikçisi olduğu tahmin edilmektedir, ancak Çin nüfusu, sahte ilaçların geliştirilmesinden ve dağıtımından zarar da görmüştür.[496]
2012 itibarıyla Çin'deki ortalama beklenen yaşam süresi 75 yıldır,[497] bebek ölüm oranıysa her bin bebek başına 12 ölüm.[498] Bunların ikisi de 1950'lerden beri büyük oranda iyileşmiştir.[i] Malnütrisyondan oluşan bodur büyüme, 1990'da 3,1'den 2010'da %9,9'a azaldı.[501] Sağlıkta büyük ilerlemelere ve gelişmiş tıbbi tesislerinin kurulmasına rağmen, Çin'de yine birçok artan halk sağlığı sorunu mevcuttur, ör. yaygın hava kirliliğinden oluşan solunum yolu hastalıkları,[502] yüz milyonlarca insanın sigara içmesi,[503] ve kentlerde yaşayan genç insanlardaki obezite artışı.[504][505] Çin'in büyük nüfusu ve yoğun nüfuslu şehirleri, son senelerde ciddi hastalık salgınlarına yol vermiştir, ör. 2003 SARS salgını, ancak o dönemden beri bu çoğunlukla kontrol altına alınmıştır.[506] 2010'da hava kirliliği 1,2 milyon insanın erken ölümüne sebep oldu.[507] 17 Kasım 2019 tarihinde Çin'in Wuhan kentindeki bir balık pazarında ortaya çıkan COVID-19 virüsü 2022 itibarıyla Dünya'daki neredeyse bütün ülkelere yayıldı ve Dünya çapında yaklaşık 590 milyon insana bulaştı ve yaklaşık 6.5 milyon insanın da ölümüne sebep oldu.[508][509][510]
Din
[değiştir | kaynağı değiştir]
[511][512][513][514]
Şablon:Colorbull Çin halk dini (Konfüçyüsçülük, Taoizm ve Çin Budizmi grupları dahil)
Şablon:Colorbull Budizm tout court
Şablon:Colorbull Islam
Şablon:Colorbull Etnik azınlıklar' yerli dinler
Şablon:Colorbull Moğol halk dini
Şablon:Colorbull Kuzeydoğu Çin halk dini Tungus ve Mançu şamanizminden etkilenmiştir; yaygın Shanrendao
,_the_holy_see_of_Weixinism_(%E5(63%AF%E5%BF%83%E6%95%99)_in_Hebi_(%E9%B9%A4%E5%A3%81%E5%B8%82),_Henan,_China.jpg)
Çin Anayasası, din özgürlüğünü garanti etmektedir, ancak resmî olarak onaylanmamış dini kuruluşlar devlet baskılarına tabi olabilir.[239][515] Çin Halk Cumhuriyeti hükûmeti resmî olarak ateisttir. Devlet Din İşleri İdaresi, ülke içerisindeki dini işler ve meseleleri denetlemek için sorumludur.[516]
Çin medeniyeti, binlerce yıldır çeşitli dini hareketlerden etkilenmiştir. Konfüçyüsçülük, Taoizm ve Budizm (Çin Budizmi)'den oluşan "üç öğreti", tarihi olarak Çin kültürünün şekillendirilesinde önemli bir rol oynamıştır.[517][518]
Üç öğretiden unsurlar içeren[519] Çin halk dininin merkezinde shen (神)e sadaka sözünün verilmesi vardır. Bu karakter, "üretim enerjileri"ni simgeleştirir ki bunlar doğal çevreden ilahlar, insan gruplarının atalarının ilkeleri, nezaket kavramları veya kültür kahramanları olabilir ve birçoğu Çin mitolojisi ve tarihinde rol oynamıştır.[520] Mazu (denizler tanrıçası),[521][522] Huangdi (Çin ırkının iki kutsal patriğinin biridir),[521][523] Guandi (savaş ve ticaret tanrısı), Caishen (refah ve zenginlik tanrısı) ve Pangu, en popüler halk kültlerinin arasındadır.
Dünya'nın en yüksek dini heykellerin birçoğu Çin'dedir ki bu heykellerin en yükseği Henan'daki Buda İlkbahar Tapınağı'dır.
"Din" kavramının farklı tanımları ve Çin dini geleneklerinin örgütsüz doğası nedeniyle Çin'de dini eğilimlere ilişkin net veriler toplamak zordur. Uzmanlara göre, Çin'de üç öğreti dinleri, Budizm, Taoizm ve yerel halk din uygulamaları arasında net sınırlar yoktur.[517] Gallup International'ın yürüttüğü bir anket kapsamında Çinlilerin a'i kendilerini "ikna olmuş ateist" olarak tanımladı.[524] 2014'te yürütülen bir çalışmada katılımcıların t'ü ya dinsiz ya da Çin halk inançlarını izler, 'sı Budist, %2'si Hristiyan ve %1'i Müslüman.[525][526] Han halkının yerel dini uygulamalarına ek olarak, Çin'deki etnik azınlıklar da kendilerine özgü geleneksel halk dinlerini izlerler. Çeşitli yerli kökenli mezhepler, nüfusun %2'si-3'ünü kapsar; Konfüçyüsçülük, dini kimlik olarak entelektüellerin arasında yaygındır. Belirli etnik gruplarla bağdaşlaştırılmış büyük dinlerin arasında Tibet Budizmi'nin yanı sıra Huiler, Uygurlar, Kazaklar ve Kırgızların mensup olduğu İslam dini yer almaktadır.
Kültür
[değiştir | kaynağı değiştir]
Antik zamanlardan beri Çin kültürü, büyük ölçüde Konfüçyüsçülüğün ve muhafazakâr felsefelerin etkisi altında olmuştur. Ülkedeki hanedanlık döneminin büyük kısmı boyunca, kökenleri Han Hanedanı'na dayanan prestijli imparatorluk sınavlarında yüksek performans göstermekle toplumsal ilerleme olanakları sunuldu.[528] Sınavların edebi vurgusu, ör. kaligrafi, şiir ve resim yapma gibi sanat formlarının dans veya dramdan daha yüksek olduğu inancıyla Çin'de kültürel zariflik hakkındaki genel algıları etkiledi.
Çin kültüründe uzun zamandır derin bir tarih anlayışı ve büyük ölçüde içe dönük bir ulusal perspektif vurgulanır.[227] Sınavlar ve liyakat kültürü, günümüz Çin'de yine büyük önem taşır.[529]
Çin Halk Cumhuriyeti'nin ilk liderlerinin geleneksel imparatorluk düzeninde doğmalarına rağmen, 4 Mayıs Hareketi ve reformist ideallerin etkisi altında idiler. Kırsal arazi mülkiyeti, cinsiyetçilik ve Konfüçyüsçü eğitim sistemi gibi Çin kültürünün bazı geleneksel yönlerini değiştirmeyi çalışmakla beraber, aile yapısı ve devlete itaat kültürü gibi diğer yönlerini muhafaza ettiler. Bazı gözlemciler, ÇHC'nin 1949'daki kuruluşundan sonraki dönemi geleneksel Çin hanedanlık tarihinin devamı olarak algılar; ancak diğerleriyse, özellikle 1960'lardaki Kültür Devrimi siyasi hareketi kapsamında geleneksel kültürünün birçok unsurunun "gerici ve zararlı" veya "feodalizm kalıntıları" olarak ilan edilip yıkılmasıyla, Komünist Parti iktidarının Çin kültürünün temellerine zarar verdiğini ileri sürmektedir. Başta Konfüçyüsçülük, sanat, edebiyat ve performans sanatları (ör. Pekin operası)[530] olmak üzere, geleneksel Çin kültürü ve ahlakının birçok unsuru, dönemdeki hükûmet politikalarına ve propagandasına uymak için değiştirildi. Yabancı medyalara erişim hâlen sıkı ölçüde kısıtlanmaktadır.[531]
Günümüz Çin hükûmeti, geleneksel Çin kültürünün birçok unsurunun Çin toplumunun ayrılmaz parçası olarak kabul etmiştir. Çin milliyetçiliğinin artışıyla ve Kültür Devrimi'nin sona ermesiyle geleneksel Çin sanatı, edebiyatı, müziği, filmi, modası ve mimarisinde büyük bir rönesans olmuştur;[532][533] özellikle halk ve varyete sanatları, hem yurt içinden hem de yurt dışından büyük ilgi çekmiştir.[534]
Turizm
[değiştir | kaynağı değiştir]Çin, 2019'da 65,7 milyon uluslararası ziyaretçi aldı[535] ve 2018'de dünyanın dünyanın en çok ziyaret edilen dördüncü ülkesi oldu.[535] Aynı zamanda muazzam bir iç turizm hacmine de sahiptir; Çinli turistler 2019 yılında ülke içinde tahminen 6 milyar seyahat gerçekleştirdi.[536] Çin, İtalya'dan sonra dünyanın ikinci en büyük Dünya Mirası Alanını (56) bulunduran ülkedir ve en popüler turistik destinasyonlardan biridir (Asya-Pasifik'te birincidir).
Edebiyat
[değiştir | kaynağı değiştir]
Çin edebiyatı, Zhou Hanedanı edebiyatına dayanır.[537] Çin klasik metinlerinde geniş bir düşünce çeşidi sunulur; takvim, askeriye, astroloji, herboloji, coğrafya ve birçok diğer konuya da değinir.[538] Hanedanlık çağındaki devlet destekli müfredatta öğretilen Konfüçyüsçü Dört Kitap ve Beş Klasik metinleri kapsamındaki Yi Çing ve Shujing, erken Çin edebiyatındaki en önemli metinlerin arasındadır.[539] Şiir Klasiği'ne kadar dayanan klasik Çin şiiri, Tang Hanedanı döneminde kendi parlaklığın zirvesine ulaştı. Li Bai'nın romantizmi ve Du Fu'nun gerçekçiliğiyle şiirsel çevrelerin çatal yolları açıldı.[540] Çin tarih yazımıysa Shiji'yle başladı; Çin'deki tarihyazımı geleneğinin genel kapsamı Yirmi Dört Tarih olarak nitelendirilir ve bu, Çin kurgularının yanı sıra Çin mitolojisiyle folklorunun temelini oluşturdu.[541] Ming Hanedanı döneminde vatandaş sınıfının filizlenmesiyle Çin klasik kurgusu; Su Kenarı, Üç Krallığın Hikâyesi, Batı'ya Yolculuk ve Kızıl Köşkün Rüyası metinlerinin dahil olduğu Dört Büyük Klasik Roman'la örneklendiği gibi tarih, şehir ve tanrılar ve şeytanlar kurgularının artışıyla yükseldi.[542] Jin Yong ve Liang Yusheng'ın yazdığı wuxia kurgularıyla beraber[543] Doğu Asya kültürel alanında kalıcı bir popüler kültür kaynağı olarak işlev göstermeye devam etmektedir.[544]
Çing Hanedanı sonrasındaki Yeni Kültür Hareketi kapsamında Çin edebiyatında; metinlerin sıradan vatandaşlarının erişebildiği şekilde günlük konuşma diliyle yazılmasıyla yeni bir çağ başladı. Hu Shih ve Lu Sin, modern Çin edebiyatının öncüleri idi.[545] Kültür Devrimi sonrasındaysa karanlık şiir, yara izi edebiyatı, genç yetişkin kurgusu ve (büyülü gerçekçilikten etkilenen) xungen edebiyatı gibi çeşitli edebiyat türleri[546] ortaya çıktı. Xungen edebiyatı yazarı olan Mo Yan, 2012'de Nobel Edebiyat Ödülü'ne layık görüldü.[547]
Mutfak
[değiştir | kaynağı değiştir]
Çin mutfağı, binlerce senelik tarihi ve muazzam coğrafi kapsamıyla çok çeşitli bir mutfaktır. Çin mutfağındaki en nüfuzlu yöreler "Sekiz Büyük Mutfak" olarak bilinir; bunlar Siçuan, Kanton, Jiangsu, Şantung, Fujian, Hunan, Anhui ve Zhejiang mutfaklarıdır.[549] Bunların her biri gerektirdiği şekil verme, ısıtma ve renk ve lezzet verme becerilerinden dolayı bu kategoriye seçilmiştir.[550] Çin mutfağı, pişirme yöntemlerinin ve kullanılan malzemelerinin çeşitliliğiyle de bilinir.[551] Ayrıca geleneksel Çin tıbbı kapsamında vurgulanan gıda terapisiyle de bilinir.[552] Genel olarak Çin'in temel gıdaları, güneyde pirinç, kuzeydeyse buğday esaslı ekmekler ve eriştelerdir. Modernite öncesinde halkın geneli çoğunlukla tahıl ve basit sebzelerle beslenirdi; etse özel günlere ayrılırdı. Tofu ve soya sütü gibi fasulye esaslı ürünler günümüzde yine popüler protein kaynaklarıdır.[553] Ülkedeki toplam et tüketiminin dörtte üçünü oluşturmasıyla domuz eti, Çin'de en çok tüketilen hayvan etidir.[554] Ancak, Çin'de Budist mutfağı ve İslam mutfağı da vardır.[555] Güneyin denize yakınlığından ve daha ılıman ikliminden dolayı güney mutfaklarında birçok farklı deniz mahsulü ve sebze kullanılır; daha çok buğday esaslı yemeklerle beslenen kurak kuzeydeki mutfaklardan birçok açıdan farklıdır. Çin diasporasına ait topluluklara ev sahipliği yapan uluslarda Hong Kong mutfağı veya Amerikan Çinli mutfağı gibi Çin mutfak soyundan gelen birçok farklı mutfak ortaya çıkmıştır.
Spor
[değiştir | kaynağı değiştir]
Çin, Dünya çapında birincil bir spor hedefi hâline gelmiştir. Çin, 2008 Yaz Olimpiyatları, 2015 Dünya Atletizm Şampiyonası ve 2019 FIBA Dünya Basketbol Şampiyonası'nı düzenlemiş olmanın yanı sıra önümüzdeki 2022 Kış Olimpiyatları'na ev sahipliği yapma hakkını kazanmıştır; böylece özellikle 21. yüzyılda birçok küresel spor turnuvasının yer aldığı bir ülke olmuştur.
Çin, dünyanın en eski spor kültürlerinden birine sahiptir. Batı Zhou Hanedanı döneminde okçuluk (shèjiàn)'un uygulandığına dair kanıtlar mevcuttur. Kılıç oyunlarının ve futbolla gevşekçe ilgisi olan[556] cuju sporunun uygulanması, Çin'in ilk hanedanlıklarına kadar tarihlendirilir.[557]
Çin kültüründe fiziksel uygunluk çokça vurgulanmaktadır; çigong ve taiciçüen gibi sabah egzersizleri yaygın olarak uygulanır,[558] üstelik ülke çapında ticari fitness salonlarının ve spor kulüplerinin popülerliği gittikçe artmaktadır.[559]
Basketbol halihazırda Çin'deki en popüler seyirci sporudur.[560] Çin Basketbol Birliği olan Zhongguo Nanzi Lanqiu Zhiye Liansai ve Amerikan NBA, Çin halkının büyük kısmı tarafından takip edilir ve Yao Ming ve Yi Jianlian gibi Çinli basketbolculara büyük saygı gösterilir.[561]
1994'te kurulan "Çin Süper Ligi," Çin'de profesyonel futbol dalının en yüksek seviyesidir ve Asya'nın en büyük futbol pazarıdır.[562] Dövüş sanatları, masa tenisi, badminton, yüzme ve snooker da ülkedeki diğer popüler sporların arasındadır. Go (Çincede wéiqí olarak bilinir), xiangqi, mahjong ve son zamanlarda satranç gibi masa oyunları da profesyonel düzeyde oynanır.[563] Buna ek olarak, 2012'de Çin'de 470 milyon bisikletin bulunmasıyla ülke yüksek sayıda bisiklet kullanıcısı vardır.[418]
Dragon tekne yarışı, Moğol güreşi ve at yarışı gibi birçok diğer geleneksel sporun popülerliği de vardır.[564]
Çin, 1932'den beri Olimpiyat Oyunları'na katılmıştır, ancak ÇHC ismi altında sadece 1952'den beri katılmıştır. Çin, Pekin'de 2008 Yaz Olimpiyatları'na ev sahipliği yaptı ve o sene kendi sporcularının 51 altın madalya kazanmasıyla o sene Olimpiyatlar'a katılan tüm ülkelerin arasında en fazla altın madalya kazanan ülke oldu.[565] Çin üstelik 2012 Yaz Paralimpik Oyunları'nda 95 altın madalya dahil olmak üzere toplam 231 madalya kazanarak bu oyunlara katılan tüm ülkelerin arasında en fazla madalya kazanan ülke oldu.[566][567] 2011'de Guangdong-Shenzhen kenti, 2011 Dünya Üniversite Yaz Oyunları'na ev sahipliği yaptı. Çin ayrıca Tientsin şehrinde 2013 Doğu Asya Oyunları'na ve Nankin'de 2014 Yaz Gençlik Olimpiyatları'na ev sahipliği yaptı.
Geleneksel Çin tıbbı
[değiştir | kaynağı değiştir]Geleneksel Çin tıbbının kökenleri 2.500 yıl öncesine kadar dayanır. Tıp uygulamasında iç uyum oluşturulması yönünde yin ile yangın dengelemesine odaklanır. Farklı Çin tıbbı çeşitleri mevcuttur ve kullanılan yöntemler, yerel kültür ve inançlar tarafından etkilenebilir.[568][569]
Çin hükûmeti de geleneksel Çin tıbbının önemini ve bunun mirasının korunması gerektiğini tanımaktadır. Dingkun Dan, GuilingJi, and Angong Niuhuang Wan; hepsi Çin Halk Cumhuriyeti Devlet Konseyi tarafından Çin'in resmî "Somut Olmayan Kültürel Mirasları" olarak ilan edildi.[570] Hem GuangYuYuan hem de Tong Ren Tang, Çin Halk Cumhuriyeti Ticaret Bakanlığı tarafından eski ve ünlü Çin markalarının arasında olduğu "Zhonghua Laozihao" sertifikalı markalar olarak tanındılar.[571][572][573][574]
Ayrıca bakınız
[değiştir | kaynağı değiştir] Çin konuları | |||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|
| Tarih |
| .svg) | |||||
| Ulusal semboller ve tatiller | |||||||
| Coğrafya ve çevre |
| ||||||
| Ekonomi ve altyapı | Ekonomi reformu ("Çin Yüzyılı") • Enerji • GSYİH • Küreselleşme • Para birimi • Tarım • Ulaşım (Havayolları) • Yoksulluk | ||||||
| Hukuk ve toplum | Anayasa • "Çin değerleri ile sosyalizm" • "Çin Rüyası" • Demografi (Tek çocuk politikası) • Diller • Din • Eğitim (Üniversiteler) • Etnik gruplar • Fuhuş • Halk sağlığı (Gıda güvenliği • HIV/AIDS) • İnsan hakları (LGBT) • İntihar • Kolluk kuvvetleri • Uyrukluk Kanunu • Yoksulluk • Zaman | ||||||
| Siyaset ve ulusal savunma | |||||||
| Bilim ve teknoloji | |||||||
| Kültür, sanat ve spor | |||||||
Dipnot
[değiştir | kaynağı değiştir]- ^ Çin'in ABD'ye göre büyüklüğü, Çin ile ABD'nin toplam alanlarını saymak için kullanılan ölçümlere bağlıdır. Ayrıntılı bilgi için Yüzölçümlerine göre ülkeler listesine bakınız.
- ^ Bunun guó kelimesinin günümüzdeki anlamını oluşturmasına rağmen, telaffuzu aslında /*qʷˤək/[21] sesine benzer bir şey olduğu Eski Çincedeki anlamı, Çinlilerin duvarlı şehrini ve Çinlilerin buradan yönetebildiği alanları simgelerdi.[22]
- ^ Terimin kullanımı, 6. yüzyıl Tarih Klasiği yapıtına kadar dayanır. Eserdeki metin şöyle: "Huangtian, merkez devletin topraklarını ve halklarını atalara bağışladı." (Çince: 皇天既付中國民越厥疆土于先王).[23]
- ^ Diğer dillerde "Orta Krallık" ile eş anlamlı olan ve Çin'i tanımlamak için kullanılan örnekler: "Middle Kingdom" (İngilizce), "Royaume du milieu" (Fransızca), "Reich der Mitte" (Almanca), "Reino del Medio" (İspanyolca).
- ^ Çin Şi Huang'ın daha önce uyguladığı "kitap yakımı ve bilginlerin gömülmesi" politikasından dolayı, Xianyang'da el konulan kitaplarının yakım süreci, batıda İskenderiye Kütüphanesi'nin yakılmasına benzedi. Yangından sağlam kalan metinler bile ancak hafızaya, şansa veya sahteciliğe dayanarak tekrar restore edilebilindi.[50] Beş Klasiğe ait Eski Metinler'in Qufu'daki Kong rezidansında bir duvarın arkasına gizlenmiş halde bulunduğu ileri sürülmüştür. Mei Ze'nın "yeniden keşfettiği" Dosyalar Kitabı sürümü ancak Çing Hanedanı döneminde sahte olduğu kanıtlandı.
- ^ Encyclopædia Britannica'ya göre, Amerika Birleşik Devletleri'nin 9.522.055 km2'lik toplam alanı, Çin'inkinden biraz daha küçüktür. CIA World Factbook'a göreyse 1996'da Büyük Göller'deki kıyı sularının ABD'nin toplam alanına eklenmesine kadar Çin'in toplam alanı ABD'ninkinden daha büyüktü. 1989-1996 arasında ABD'nin toplam alanı (toprak alanı artı iç su alanı) 9.372.610 km2 olarak gösterildi. Büyük Göller alanlarının ve kıyı sularının eklenmesiyle listelenen toplam alan 1997'de 9.629.091 km2, 2004'tea 9.631.418 km2, 2006'da 9.631.420 km2 ve son olarak 2007'de karasuların eklenmesiyle 9.826.630 km2 olarak değiştirildi.
- ^ Çin'in Pakistan ile paylaştığı sınır ve Hindistan ile paylaştığı sınırın bir kısmı, tartışmalı Keşmir bölgesinde bulunmaktadır. Pakistan yönetimi altındaki alan Hindistan tarafından talep edilmekte, Hindistan yönetimi altındaki alan ise Pakistan tarafından talep edilmektedir.
- ^ Tsung-Dao Lee,[378] Chen Ning Yang,[378] Daniel C. Tsui,[379] Charles K. Kao,[380] Yuan T. Lee,[381] Tu Youyou[382]
- ^ Ülke genelindeki doğuşta beklenen yaşam süresi, 1949-2008 arasında 31 seneden 75 seneye çıktı;[499] bebek ölüm hızıysa 1950'li yıllarla 2001 arasında bin çocuk başına 300 ölümden yaklaşık 33'e düştü.[500]
Kaynakça
[değiştir | kaynağı değiştir]- ^ "Erleichterung von Zuwanderung für Unternehmen vorteilhaft". 31 Ocak 2019 tarihinde kaynağından arşivlendi.
- ^ "Population density (people per km2 of land area)". IMF. 16 Mayıs 2015 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 16 Mayıs 2015.
- ^ a b c d "China World Economic Outlook Database: April 2021". Uluslararası Para Fonu (International Monetary Fund). 16 Nisan 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 16 Nisan 2021.
- ^ "China Economic Update, December 2019 : Cyclical Risks and Structural Imperatives" (PDF). openknowledge.worldbank.org. World Bank. s. 21. 21 Eylül 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi (PDF). Erişim tarihi: 3 Ocak 2020.
- ^ "Human Development Report 2020" (PDF) (İngilizce). United Nations Development Programme. 15 Aralık 2020. 15 Aralık 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi (PDF). Erişim tarihi: 15 Aralık 2020.
- ^ "Countries of the world ordered by land area". Listofcountriesoftheworld.com. 5 Mart 2010 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 27 Nisan 2010.
- ^ a b White, Garry (10 Şubat 2013). "China trade now bigger than US". Daily Telegraph. Londra. 14 Şubat 2013 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 15 Şubat 2013.
- ^ a b "Military and Security Developments Involving the People's Republic of China 2013" (PDF). US Secretary of Defense. 2013. 10 Ekim 2017 tarihinde kaynağından arşivlendi (PDF). Erişim tarihi: 25 Haziran 2013.
- ^ a b c "Mar. 2014: Deciphering China's latest defence budget figures". SIPRI. Mart 2014. 9 Şubat 2015 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 9 Şubat 2015.
- ^ "Çin". Sevan Nişanyan Etimolojik Sözlük. 11 Ekim 2017 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 10 Ekim 2017.
- ^ "China 21 Eylül 2011 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.". The American Heritage Dictionary of the English Language (2000). Boston ve New York: Houghton-Mifflin.
- ^ Kautilya'nın yazdığı Arthashastra'nın İkinci Kitabı'nda bulundu. Kitap 2, Thomas R. Trautmann'ın yazdığı Kautilya and the Arthasāstra (1971) kitabında MS 150'ye tarihlendirildi. Bakınız: Denis Crispin Twitchett, Michael Loewe, John King Fairbank, The Ch'in and Han Empires 221 B.C.-A.D. 220, not 2, ss. 20–21.
- ^ Liu, Lydia He (2009). The Clash of Empires: the invention of China in modern world making. Harvard University Press. ss. 77-78. ISBN 9780674040298.
- ^ a b Wade, Geoff. "The Polity of Yelang and the Origin of the Name 'China' 17 Kasım 2017 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.". Sino-Platonic Papers, No. 188, Mayıs 2009, s. 20.
- ^ Martino, Martin, Novus Atlas Sinensis, Viyana 1655, Önsöz, s. 2.
- ^ Bodde, Derk. Denis Twitchett and Michael Loewe (Ed.). The Cambridge History of China: Volume 1, The Ch'in and Han Empires, 221 BC - AD 220. s. 20. ISBN 9780521243278. 20 Eylül 2017 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 11 Ekim 2017.
- ^ Berthold Laufer (1912). "The Name China". T'oung Pao. 13 (1). ss. 719-726. doi:10.1163/156853212X00377. ISSN 0082-5433.
- ^ Pelliot, Paul (1912). "L'origine du nom de "Chine"". T'oung Pao, Second Series. 13 (5). ss. 727-742. 20 Eylül 2017 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 11 Ekim 2017.
- ^ Yule, Henry. Cathay and the Way Thither. ss. 3-7. ISBN 8120619668. 27 Aralık 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 11 Ekim 2017.
- ^ Bilik, Naran (2015), "Reconstructing China beyond Homogeneity", Jun-Hyeok Kwak; Koichiro Matsuda (Ed.), Patriotism in East Asia, Political Theories in East Asian Context, Abingdon: Routledge, s. 105
- ^ Baxter-Sagart.
- ^ a b c d Wilkinson, Endymion (2000), Chinese History: A Manual, Harvard-Yenching Institute Monograph No. 52, Cambridge: Harvard University Asia Center, s. 132, 11 Haziran 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi, erişim tarihi: 11 Ekim 2017
- ^ Çince: 《尚書》, 梓材. (Çince)
- ^ Tang, Xiaoyang (2010). Guo, Sujian; Guo, Baogang (Ed.). Greater China in an Era of Globalization. Lanham, MD: Rowman & Littlefield Publishers. ss. 52-53. ISBN 978-0-7391-3534-1.
- ^ Challen, Paul (2005). Life in ancient China. New York: Crabtree Publishing. s. 6. ISBN 978-0-7787-2037-9.
- ^ Hui-Ching Chang; Richard Holt, Language, Politics, and Identity in Taiwan: Naming China, Routledge Research on Taiwan, Abingdon: Routledge, s. 220, 20 Eylül 2017 tarihinde kaynağından arşivlendi, erişim tarihi: 11 Ekim 2017
- ^ "Proposed country name of the People's Republic of China ([[Halkın Günlüğü]] – Çince)". 26 Temmuz 2012 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 11 Ekim 2017.
- ^ "Dong Biwu Report: Central People Committee of the People's Republic of China (Çince)". People.com.cn. 10 Ekim 2017 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 15 Eylül 2017.
- ^ Garver, John W. (Nisan 1997). The Sino-American Alliance: Nationalist China and American Cold War Strategy in Asia. M.E. Sharp. ISBN 978-0-7656-0025-7.
- ^ Dr Q.V. Nguyen; Peter Core (September 2000). "Pickled and Dried Asian Vegetables" (PDF). AgriFutures Australia. s. 100. October 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi (PDF).
- ^ Kurlansky, Mark (24 Şubat 2002). "'Salt'". The New York Times (İngilizce). ISSN 0362-4331. 10 Nisan 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi.
- ^ "Early Homo erectus Tools in China" (İngilizce). Archaeological Institute of America. 2000. 18 Kasım 2012 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 30 Kasım 2012.
- ^ "The Peking Man World Heritage Site at Zhoukoudian" (İngilizce). UNESCO. 21 Temmuz 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 6 Mart 2013.
- ^ Shen, G; Gao, X; Gao, B; Granger, De (Mar 2009). "Age of Zhoukoudian Homo erectus determined with (26)Al/(10)Be burial dating". Nature. 458 (7235). ss. 198-200. Bibcode:2009Natur.458..198S. doi:10.1038/nature07741. ISSN 0028-0836. PMID 19279636.
- ^ "Fossil teeth place humans in Asia '20,000 years early'". BBC News. 17 Ağustos 2017 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 14 Ekim 2015.
- ^ a b Rincon, Paul (17 Nisan 2003). "'Earliest writing' found in China". BBC News. 30 Mart 2012 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 8 Ekim 2017.
- ^ Qiu Xigui (2000). Chinese Writing. "文字學概論" kitabının Gilbert L. Mattos ile Jerry Norman tarafından yapılan İngilizce çevirisi. Early China Special Monograph Series No. 4. Berkeley: The Society for the Study of Early China and the Institute of East Asian Studies, University of California, Berkeley. 978-1-55729-071-7.
- ^ Tanner, Harold M. (2009). China: A History (İngilizce). Hackett Publishing. ss. 35-36. ISBN 0872209156. 14 Şubat 2017 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 8 Ekim 2017.
- ^ "Bronze Age China" (İngilizce). National Gallery of Art. 3 Temmuz 2017 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 11 Temmuz 2013.
- ^ China: Five Thousand Years of History and Civilization. City University of HK Press. 2007. s. 25. ISBN 9789629371401. 14 Şubat 2017 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 8 Ekim 2017.
- ^ Pletcher, Kenneth (2011). The History of China. Britannica Educational Publishing. s. 35. ISBN 9781615301812. 14 Şubat 2017 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 8 Ekim 2017.
- ^ Fowler, Jeaneane D.; Fowler, Merv (2008). Chinese Religions: Beliefs and Practices. Sussex Academic Press. s. 17. ISBN 9781845191726. 14 Şubat 2017 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 8 Ekim 2017.
- ^ William G. Boltz, Early Chinese Writing, World Archaeology, Vol. 17, No. 3, Early Writing SysteMS (Şubat 1986), ss. 420–436 (436).
- ^ David N. Keightley, "Art, Ancestors, and the Origins of Writing in China", Representations, No. 56, Special Issue: The New Erudition. (Sonbahar 1996), ss. 68–95 (68).
- ^ Hollister, Pam (1996). "Zhengzhou". Schellinger, Paul E.; Salkin, Robert M. (Ed.). International Dictionary of Historic Places: Asia and Oceania. Fitzroy Dearborn Publishers. s. 904. ISBN 9781884964046. 2 Ekim 2024 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 8 Ekim 2017.
- ^ Allan, Keith (2013). The Oxford Handbook of the History of Linguistics. Oxford University Press. s. 4. ISBN 9780199585847. 14 Şubat 2017 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 8 Ekim 2017.
- ^ Sima Qian, Burton Watson'ın tamamladığı İngilizce çeviri. Records of the Grand Historian: Han Dynasty I, s. 11-12. 0-231-08165-0.
- ^ a b Bodde, Derk. (1986). "The State and Empire of Ch'in", The Cambridge History of China: Volume I: the Ch'in and Han Empires, 221 B.C. – A.D. 220. Düzenleyen: Denis Twitchett ve Michael Loewe. Cambridge: Cambridge University Press. 0-521-24327-0.
- ^ a b Lewis, Mark Edward (2007). The Early Chinese Empires: Qin and Han (İngilizce). Londra: Belknap Press. ISBN 978-0-674-02477-9.
- ^ Cotterell, Arthur (2011), The Imperial Capitals of China, Pimlico, ss. 35-36
- ^ "Dahlman, Carl J; Aubert, Jean-Eric. China and the Knowledge Economy: Seizing the 21st century" (İngilizce). World Bank Publications via Eric.ed.gov. 4 Mart 2008 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 22 Ekim 2012.
- ^ Goucher, Candice; Walton, Linda (2013). World History: Journeys from Past to Present – Volume 1: From Human Origins to 1500 CE (İngilizce). Routledge. s. 108. ISBN 9781135088224. 3 Aralık 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 8 Ekim 2017.
- ^ Whiting, Marvin C. (2002). Imperial Chinese Military History. iUniverse. s. 214
- ^ Ki-Baik Lee (1984). A new history of Korea. Harvard University Press. 978-0-674-61576-2. s.47.
- ^ David Andrew Graff (2002). Medieval Chinese warfare, 300–900. Routledge. 0-415-23955-9. s.13.
- ^ Adshead, S. A. M. (2004). T'ang China: The Rise of the East in World History. New York: Palgrave Macmillan. s. 54
- ^ Nishijima, Sadao (1986), "The Economic and Social History of Former Han", Twitchett, Denis; Loewe, Michael (Ed.), Cambridge History of China: Volume I: the Ch'in and Han Empires, 221 B.C. – A.D. 220, Cambridge: Cambridge University Press, ss. 545-607, ISBN 0-521-24327-0
- ^ City University of HK Press (2007). China: Five Thousand Years of History and Civilization. 962-937-140-5. s.71
- ^ Paludan, Ann (1998). Chronicle of the Chinese Emperors. Londra: Thames & Hudson. 0-500-05090-2. s. 136.
- ^ Essentials of Neo-Confucianism: Eight Major Philosophers of the Song and Ming Periods. Greenwood Publishing Group. 1999. s. 3. ISBN 9780313264498. 3 Aralık 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 8 Ekim 2017.
- ^ "Northern Song dynasty (960–1127)". Metropolitan Museum of Art. 10 Ekim 2017 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 27 Kasım 2013.
- ^ "从汝窑、修内司窑和郊坛窑的技术传承看宋代瓷业的发展" 27 Aralık 2016 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.. wanfangdata.com.cn. 15 Şubat 2011. Erişim tarihi: 15 Ağustos 2015.
- ^ Daily Life in China on the Eve of the Mongol Invasion, 1250–1276. Stanford University Press. 1962. s. 22. ISBN 0-8047-0720-0.
- ^ Ping-ti Ho. "An Estimate of the Total Population of Sung-Chin China", Études Song, Series 1, No 1, (1970). ss. 33–53.
- ^ Rice, Xan (25 Temmuz 2010). "Chinese archaeologists' African quest for sunken ship of Ming admiral". The Guardian. Londra. 27 Aralık 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 8 Ekim 2017.
- ^ "Wang Yangming (1472—1529)". Internet Encyclopedia of Philosophy. 10 Ekim 2017 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 9 Aralık 2013.
- ^ "论明末士人阶层与资本主义萌芽的关系" 9 Eylül 2015 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.. docin.com. 8 Nisan 2012. Erişim tarihi: 2 Eylül 2015.
- ^ John M. Roberts (1997). A Short History of the World 18 Mayıs 2016 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.. Oxford University Press. s. 272. 0-19-511504-X.
- ^ The Cambridge History of China: Volume 10, Part 1; John K. Fairbank, s. 37.
- ^ 中国通史·明清史 (Çince). 九州出版社. 2010. ss. 104-112. ISBN 978-7-5108-0062-7.
- ^ 中华通史·第十卷 (Çince). 花城出版社. 1996. s. 71. ISBN 978-7-5360-2320-8.
- ^ Ainslie Thomas Embree, Carol Gluck (1997). Asia in Western and World History: A Guide for Teaching 3 Aralık 2016 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.. M.E. Sharpe. s. 597. 1-56324-265-6.
- ^ "Sino-Japanese War (1894–95)". Encyclopædia Britannica (İngilizce). 3 Mayıs 2015 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 12 Kasım 2012.
- ^ "Dimensions of need – People and populations at risk" (İngilizce). Food and Agriculture Organization of the United Nations (FAO). 1995. 10 Ekim 2017 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 3 Temmuz 2013.
- ^ Eileen Tamura (1997). China: Understanding Its Past. Volume 1. University of Hawaii Press. 0-8248-1923-3. s.146.
- ^ Stephen Haw, (2006). Beijing: A Concise History. Taylor & Francis, 0-415-39906-8. s.143.
- ^ Bruce Elleman (2001). Modern Chinese Warfare. Routledge. 0-415-21474-2. p. 149.
- ^ Graham Hutchings (2003). Modern China: A Guide to a Century of Change. Harvard University Press. 0-674-01240-2. s.459.
- ^ Peter Zarrow (2005). China in War and Revolution, 1895–1949. Routledge. 0-415-36447-7. s.230.
- ^ M. Leutner (2002). The Chinese Revolution in the 1920s: Between Triumph and Disaster. Routledge. 0-7007-1690-4. s.129.
- ^ Hung-Mao Tien (1972). Government and Politics in Kuomintang China, 1927–1937 (Volume 53). Stanford University Press. 0-8047-0812-6. ss. 60–72.
- ^ Suisheng Zhao (2000). China and Democracy: Reconsidering the Prospects for a Democratic China. Routledge. 0-415-92694-7. s.43.
- ^ David Ernest Apter, Tony Saich (1994). Revolutionary Discourse in Mao's Republic. Harvard University Press. 0-674-76780-2. s.198.
- ^ "Nuclear Power: The End of the War Against Japan" 22 Kasım 2018 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.. BBC — History. Erişim tarihi: 14 Temmuz 2013.
- ^ "Judgement: International Military Tribunal for the Far East" 4 Ağustos 2018 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.. Chapter VIII: Conventional War Crimes (Atrocities). Kasım 1948. Erişim tarihi: 4 Şubat 2013.
- ^ Doenecke, Justus D.; Stoler, Mark A. (2005). Debating Franklin D. Roosevelt's foreign policies, 1933–1945. Rowman & Littlefield. 3 Aralık 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 10 Ekim 2017.
- ^ "The Moscow Declaration on general security". Yearbook of the United Nations 1946–1947. Lake Success, NY: United Nations. 1947. s. 3. OCLC 243471225. 18 Mayıs 2015 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 25 Nisan 2015.
- ^ "Declaration by United Nations". United Nations. 25 Mayıs 2017 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 20 Haziran 2015.
- ^ Hoopes, Townsend ve Douglas Brinkley. FDR and the Creation of the U.N. (Yale University Press, 1997)
- ^ Gaddis, John Lewis (1972). The United States and the Origins of the Cold War, 1941–1947. Columbia University Press. ss. 24-25. ISBN 978-0-231-12239-9.
- ^ Tien, Hung-mao (1991). "Constitutional Reform and the Future of the Republic of China". Feldman, Harvey (Ed.). Constitutional Reform and the Future of the Republic of China. M.E. Sharpe. s. 3. ISBN 9780873328807. 28 Mart 2024 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 10 Ekim 2017.
- ^ Kaynak hatası: Geçersiz
<ref>etiketi;:1isimli refler için metin sağlanmadı (Bkz: Kaynak gösterme) - ^ Ben Westcott; Lily Lee (30 Eylül 2019). "They were born at the start of Communist China. 70 years later, their country is unrecognizable". CNN. 15 Aralık 2019 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 28 Mart 2024.
- ^ "The Chinese people have stood up". UCLA Center for East Asian Studies. 18 Şubat 2009 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 16 Nisan 2006.
- ^ Peaslee, Amos J. (1956), "Data Regarding the 'People's Republic of China'", Constitutions of Nations, Vol. I, 2nd ed., Dordrecht: Springer, 19 Kasım 2018 tarihinde kaynağından arşivlendi.
- ^ Chaurasia, Radhey Shyam (2004), "Introduction", History of Modern China, Yeni Delhi: Atlantic, 1 Aralık 2018 tarihinde kaynağından arşivlendi.
- ^ "Red Capture of Hainan Island". The Tuscaloosa News. Google News Archive. 9 Mayıs 1950. 7 Şubat 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 20 Temmuz 2013.
- ^ "The Tibetans" (PDF). University of Southern California. 16 Ekim 2013 tarihinde kaynağından (PDF) arşivlendi. Erişim tarihi: 20 Temmuz 2013.
- ^ John W. Garver (1997). The Sino-American alliance: Nationalist China and American Cold War strategy in Asia. M.E. Sharpe. s. 169. ISBN 0-7656-0025-0. Erişim tarihi: 20 Temmuz 2013.
- ^ "Noam Chomsky on the so called rise of China - Interview on 6 April 2017". www.youtube.com.
- ^ Busky, Donald F. (2002). Communism in History and Theory 3 Aralık 2016 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.. Greenwood Publishing Group. s.11.
- ^ "A Country Study: China". www.loc.gov. 10 Ekim 2017 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 3 Ekim 2017.
- ^ Madelyn Holmes (2008). Students and teachers of the new China: thirteen interviews. McFarland. s. 185. ISBN 0-7864-3288-8. Erişim tarihi: 7 Kasım 2011.
- ^ Akbar, Arifa (17 Eylül 2010). "Mao's Great Leap Forward 'killed 45 million in four years'". The Independent. Londra. 29 Ekim 2010 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 30 Ekim 2010.
- ^ Almond, Mark (1996). Revolution:500 Years of Struggle for Change (İngilizce). Londra: De Agostini Editions. ss. 149-150.
- ^ Michael Y.M. Kao. "Taiwan's and Beijing's Campaigns for Unification" in Harvey Feldman and Michael Y. M. Kao (eds., 1988): Taiwan in a Time of Transition. New York: Paragon House. s.188.
- ^ Hart-Landsberg, Martin; and Burkett, Paul. "China and Socialism: Market Reforms and Class Struggle" 5 Ocak 2009 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.. Monthly Review. Erişim tarihi: 30 Ekim 2008.
- ^ "The Impact of Tiananmen on China's Foreign Policy". The National Bureau of Asian Research. 4 Nisan 2014 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 28 Kasım 2013.
- ^ "Nation bucks trend of global poverty". China Daily. 11 Temmuz 2003. 14 Ağustos 2011 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 10 Temmuz 2013.
- ^ China's Average Economic Growth in 90s Ranked 1st in World 1 Ekim 2013 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.. People's Daily. 1 Mart 2000. Retrieved 10 Temmuz 2013.
- ^ "China's Environmental Crisis". New York Times. 26 Ağustos 2007. 16 Ocak 2012 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 16 Mayıs 2012.
- ^ China worried over pace of growth 20 Aralık 2006 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.. BBC. Erişim tarihi: 16 Nisan 2006.
- ^ China: Migrants, Students, Taiwan 27 Aralık 2016 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.. Migration News. Ocak 2006.
- ^ In Face of Rural Unrest, China Rolls Out Reforms 9 Ekim 2014 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.. Washington Post. 28 Ocak 2006.
- ^ "Frontline: The Tank Man transcript". Frontline. PBS. 11 Nisan 2006. 10 Ekim 2017 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 12 Temmuz 2008.
- ^ "Bo Xilai scandal: Timeline". BBC. 5 Eylül 2012. 5 Eylül 2012 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 11 Eylül 2012.
- ^ Moore, Malcolm (15 Kasım 2012). "Xi Jinping crowned new leader of China Communist Party". The Daily Telegraph. Londra. 15 Kasım 2012 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 15 Kasım 2012.
- ^ "New China leadership tipped to be all male". Stuff.co.nz. 6 Kasım 2012. 15 Mayıs 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 10 Ekim 2017.
- ^ "The decade of Xi Jinping". Financial Times. 25 Kasım 2012. 8 Aralık 2012 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 27 Kasım 2012.
- ^ "China sees both industrial output and retail sales rise". BBC. 9 Aralık 2012. 9 Aralık 2012 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 9 Aralık 2012.
- ^ "China's exports and imports decline". BBC. 10 Temmuz 2013. 10 Temmuz 2013 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 10 Temmuz 2013.
- ^ "China orders government debt audit". BBC. 29 Temmuz 2013. 29 Temmuz 2013 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 29 Temmuz 2013.
- ^ "China frees up bank lending rates". BBC. 19 Temmuz 2013. 19 Temmuz 2013 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 19 Temmuz 2013.
- ^ Evans-Pritchard, Ambrose (23 Temmuz 2013). "China eyes fresh stimulus as economy stalls, sets 7pc growth floor". Daily Telegraph. Londra. 24 Temmuz 2013 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 25 Temmuz 2013.
- ^ a b "China ends one child policy". Slate. 15 Kasım 2013. 16 Kasım 2013 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 16 Kasım 2013.
- ^ Amitendu, Palit (2012). China-India Economics: Challenges, Competition and Collaboration. Routledge. s. 4. ISBN 9781136621628. 3 Aralık 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 11 Ekim 2017.
- ^ "Geography – china.org.cn". china.org.cn. 13 Eylül 2015 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 31 Mayıs 2015.
- ^ "United States" (İngilizce). Encyclopædia Britannica. 28 Mayıs 2015 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 25 Mart 2008.
- ^ "Demographic Yearbook—Table 3: Population by sex, rate of population increase, surface area and density" (PDF) (İngilizce). UN Statistics. 2007. 24 Aralık 2010 tarihinde kaynağından (PDF) arşivlendi. Erişim tarihi: 31 Temmuz 2010.
- ^ a b "CIA – The World Factbook". Cia.gov. 4 Kasım 2017 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 23 Kasım 2013.
- ^ "Which country borders the most other countries?". About.com. 19 Ekim 2013 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 5 Aralık 2013.
- ^ "Nepal and China agree on Mount Everest's height". BBC News. 8 Nisan 2010. 12 Temmuz 2018 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 12 Ekim 2017.
- ^ "Lowest Places on Earth". National Park Service. 7 Şubat 2015 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 2 Aralık 2013.
- ^ Beck, Hylke E.; Zimmermann, Niklaus E.; McVicar, Tim R.; Vergopolan, Noemi; Berg, Alexis; Wood, Eric F. (30 Ekim 2018). "Present and future Köppen-Geiger climate classification maps at 1-km resolution". Scientific Data. 5: 180214. Bibcode:2018NatSD...580214B. doi:10.1038/sdata.2018.214. PMC 6207062 $2. PMID 30375988.
- ^ Regional Climate Studies of China. Springer. 2008. s. 1. ISBN 9783540792420. 15 Şubat 2017 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 12 Ekim 2017.
- ^ Waghorn, Terry (7 Mart 2011). "Fighting Desertification". Forbes. 29 Temmuz 2017 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 12 Ekim 2017.
- ^ "Beijing hit by eighth sandstorm" 1 Ocak 2009 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.. BBC news. Erişim tarihi: 17 Nisan 2006.
- ^ Coonan, Cliff (9 Kasım 2007). "The gathering sandstorm: Encroaching desert, missing water". The Independent. 24 Nisan 2008 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 23 Temmuz 2014.
- ^ "Himalaya glaciers melting much faster". MSNBC. 24 Kasım 2008. 29 Temmuz 2009 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 21 Eylül 2011.
- ^ "Biodiversity Theme Report". Environment.gov.au. 10 Aralık 2009. 11 Ağustos 2011 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 27 Nisan 2010.
- ^ Countries with the Highest Biological Diversity 26 Mart 2013 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.. Mongabay.com. 2004 verileri. Erişim tarihi: 24 Nisan 2013.
- ^ "List of Parties". 24 Nisan 2014 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 9 Aralık 2012.
- ^ "[Türkçe çeviri: Çin Biyolojik Çeşitlilik Stratejisi ve Eylem Planı. 2011-2030 Yılları]" (PDF) (Çince). 10 Ekim 2017 tarihinde kaynağından arşivlendi (PDF). Erişim tarihi: 9 Aralık 2012.
- ^ IUCN Initiatives – Mammals – Analysis of Data – Geographic Patterns 2012 12 Mayıs 2013 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.. IUCN. Erişim tarihi: 24 Nisan 2013. Veriler, Tayvan'daki türleri içermemektedir.
- ^ Countries with the most bird species 16 Şubat 2013 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.. Mongabay.com. 2004 verileri. Erişim tarihi: 24 Nisan 2013.
- ^ Countries with the most reptile species 16 Şubat 2013 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.. Mongabay.com. 2004 verileri. Erişim tarihi: 24 Nisan 2013.
- ^ IUCN Initiatives – Amphibians – Analysis of Data – Geographic Patterns 2012 12 Mayıs 2013 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.. IUCN. Erişim tarihi: 24 Nisan 2013. Veriler, Tayvan'daki türleri içermemektedir.
- ^ Top 20 countries with most endangered species IUCN Red List 24 Nisan 2013 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.. 5 Mart 2010. Erişim tarihi: 24 Nisan 2013.
- ^ "Nature Reserves". China.org.cn. 10 Ekim 2017 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 2 Aralık 2013.
- ^ Countries with the most vascular plant species 12 Ocak 2014 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.. Mongabay.com. 2004 verileri. Erişim tarihi: 24 Nisan 2013.
- ^ a b c China (3 bas.). Rough Guides. 2003. s. 1213. ISBN 9781843530190. 15 Şubat 2017 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 12 Ekim 2017.
- ^ Liu, Ji-Kai (2007). "Secondary metabolites from higher fungi in China and their biological activity". Drug Discoveries & Therapeutics. 1 (2). s. 94. 7 Aralık 2013 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 12 Ekim 2017.
- ^ Ma, Xiaoying; Ortalano, Leonard (2000). Environmental Regulation in China. Rowman & Littlefield Publishers. s. 1. 3 Aralık 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 12 Ekim 2017.
- ^ "China acknowledges 'cancer villages'". BBC. 22 Şubat 2013. 23 Şubat 2013 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 23 Şubat 2013.
- ^ "Riot police and protesters clash over China chemical plant". BBC. 28 Ekim 2012. 28 Ekim 2012 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 12 Ekim 2017.
- ^ "Is air quality in China a social problem?". ChinaPower Project. 15 Şubat 2016. 26 Mart 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 26 Mart 2020.
- ^ "Ambient air pollution: A global assessment of exposure and burden of disease". World Health Organization. 28 Eylül 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 28 Nisan 2018.
- ^ Chestney, Nina (10 Haziran 2013). "Global carbon emissions hit record high in 2012". Reuters. 19 Kasım 2013 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 3 Kasım 2013.
- ^ "Each Country's Share of CO2 Emissions | Union of Concerned Scientists". Union of Concerned Scientists. August 2020. 15 Ekim 2019 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 30 Ekim 2020.
- ^ Kaynak hatası: Geçersiz
<ref>etiketi;UCS-2020isimli refler için metin sağlanmadı (Bkz: Kaynak gösterme) - ^ "2022 State of Ecology & Environment Report Review". China Water Risk. 21 Temmuz 2023. 17 Ocak 2024 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 2 Ocak 2024.
- ^ Jayaram, Kripa; Kay, Chris; Murtaugh, Dan (14 Haziran 2022). "China Reduced Air Pollution in 7 Years as Much as US Did in Three Decades". Bloomberg News. 7 Kasım 2023 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 13 Ocak 2024.
- ^ a b "China going carbon neutral before 2060 would lower warming projections by around 0.2 to 0.3 degrees C". Climate Action Tracker. 23 Eylül 2020. 11 Şubat 2024 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 27 Eylül 2020.
- ^ Friedman, Lisa (25 Mart 2010). "China Leads Major Countries With $34.6 Billion Invested in Clean Technology". The New York Times. 28 Mart 2010 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 27 Nisan 2010.
- ^ Black, Richard (26 Mart 2010). "China steams ahead on clean energy". BBC News. 2 Nisan 2010 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 27 Nisan 2010.
- ^ Perkowski, Jack (27 Temmuz 2012). "China Leads The World In Renewable Energy Investment". Forbes. 4 Aralık 2012 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 5 Aralık 2012.
- ^ Bradsher, Keith (30 Ocak 2010). "China leads global race to make clean energy". New York Times. 11 Ekim 2019 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 12 Ekim 2017.
- ^ "China's big push for renewable energy" 5 Kasım 2013 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.. Scientific American. 4 August 2008. Retrieved 24 September 2011.
- ^ "China tops the world in clean energy production." 15 Ekim 2014 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. Ecosensorium. 2010. Retrieved 24 September 2011.
- ^ "2015 Key World Energy Statistics" (PDF). report. International Energy Agency (IEA). 4 Mart 2016 tarihinde kaynağından (PDF) arşivlendi. Erişim tarihi: 1 Haziran 2016.
- ^ 2016 Snapshot of Global Photovoltaic Markets 27 Ağustos 2017 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi., p. 7, International Energy Agency, 2017
- ^ "AWEA 2016 Fourth Quarter Market Report". AWEA. American Wind Energy Association. 12 Mart 2017 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 9 Şubat 2017.
- ^ Kaynak hatası: Geçersiz
<ref>etiketi;Desalinationisimli refler için metin sağlanmadı (Bkz: Kaynak gösterme) - ^ "Splashing out: China to spend 4 trillion yuan on water projects" 5 Kasım 2015 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.. Want China Times. 11 July 2011. Retrieved 27 November 2011.
- ^ Upton, John (25 Temmuz 2013). "China to spend big to clean up its air". Grist Magazine. 10 Ekim 2017 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 27 Temmuz 2013.
- ^ Bölüm 1, Madde 1, 3 Çin Halk Cumhuriyeti Anayasası 6 Şubat 2016 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.
- ^ a b "Freedom in the World 2011: China". Freedom House. 2011. 4 Ocak 2012 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 19 Haziran 2013.
- ^ Unger, Jonathan; Chan, Anita (Ocak 1995). "China, Corporatism, and the East Asian Model". The Australian Journal of Chinese Affairs, 33. ss. 29-53. doi:10.2307/2950087.
- ^ "Xi reiterates adherence to socialism with Chinese characteristics". Xinhua. 5 Ocak 2013. 6 Aralık 2013 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 12 Ekim 2017.
- ^ "Constitution of the People's Republic of China". Halkın Günlüğü. 3 Ekim 2014 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 14 Temmuz 2009.
- ^ "Xi's here to stay: China leader tipped to outstay term". Daily Mail. 9 Ağustos 2016. 10 Ekim 2017 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 12 Ekim 2017.
"A lot of analysts now see it as a given" that Xi will seek to stay party general secretary, the country's most powerful post, said Christopher K. Johnson, a former CIA analyst and now China specialist at the Washington-based Center for Strategic and International Studies.
- ^ Çin anayasası'nın 97. maddesi
- ^ "CFR.org". CFR.org. 3 Ocak 2011 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 27 Nisan 2010.
- ^ "Democratic Parties". Halkın Günlüğü. 27 Aralık 2012 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 8 Aralık 2013.
- ^ Çin anayasası. (1982)
- ^ "BBC, Country Report: China". BBC News. 13 Nisan 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 14 Temmuz 2009.
- ^ a b Ruwitch, John (13 Ekim 2022). "China's major party congress is set to grant Xi Jinping a 3rd term. And that's not all". NPR. 14 Ekim 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 15 Ekim 2022.
- ^ Hernández, Javier C. (25 Ekim 2017). "China's 'Chairman of Everything': Behind Xi Jinping's Many Titles". The New York Times. 25 Ekim 2017 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 14 Ocak 2020.
Mr. Xi's most important title is general secretary, the most powerful position in the Communist Party. In China's one party system, this ranking gives him virtually unchecked authority over the government.
- ^ Phillips, Tom (24 Ekim 2017). "Xi Jinping becomes most powerful leader since Mao with China's change to constitution". The Guardian. 24 Ekim 2017 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 24 Ekim 2017.
- ^ Lawrence, Susan V.; Lee, Mari Y. (24 Kasım 2021). "China's Political System in Charts: A Snapshot Before the 20th Party Congress". Congressional Research Service. 16 Haziran 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 20 Aralık 2022.
- ^ "Xi reiterates adherence to socialism with Chinese characteristics". Xinhua News Agency. 5 Ocak 2013. 1 Şubat 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 14 Ocak 2020.
- ^ "Xi Jinping's here to stay: China leader tipped to outstay term". The Straits Times. 9 Ağustos 2016. 10 Ekim 2017 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 12 Ekim 2017.
"A lot of analysts now see it as a given" that Xi will seek to stay party general secretary, the country's most powerful post, said Christopher K. Johnson, a former CIA analyst and now China specialist at the Washington-based Center for Strategic and International Studies.
- ^ "Beijingers Get Greater Poll Choices". China Daily. 2003. 10 Ekim 2017 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 18 Şubat 2007.
- ^ Lohmar, Bryan; and Somwaru, Agapi; Does China's Land-Tenure System Discourage Structural Adjustment?. 1 Mayıs 2006. USDA Economic Research Service. Erişim tarihi: 3 Mayıs 2006.
- ^ "China sounds alarm over fast-growing gap between rich and poor". Associated Press via Highbeam (subscription required to see full article). 11 Mayıs 2002. Erişim tarihi: 1 Şubat 2013.
- ^ Hasmath, R. (2012) "Red China's Iron Grip on Power: Communist Party Continues Repression 20 Eylül 2013 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.", The Washington Times, 12 Kasım, s. B4.
- ^ "A Point Of View: Is China more legitimate than the West?". BBC News. 2 Kasım 2012. 5 Aralık 2013 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 12 Ekim 2017.
- ^ Gwillim Law (2 Nisan 2005). Provinces of China 18 Temmuz 2017 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.. Erişim tarihi: 15 Nisan 2006.
- ^ Chang, Eddy (22 Ağustos 2004). Perseverance will pay off at the UN 6 Ağustos 2007 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi., The Taipei Times.
- ^ "China says communication with other developing countries at Copenhagen summit transparent". Halkın Günlüğü. 21 Aralık 2009. 22 Aralık 2009 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 20 Ağustos 2010.
- ^ "BRICS summit ends in China" 14 Ekim 2011 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.. BBC. 14 Nisan 2011. Erişim tarihi: 24 Ekim 2011.
- ^ Macartney, Jane (1 Şubat 2010). "China says US arms sales to Taiwan could threaten wider relations". The Times. Londra. 25 Mayıs 2010 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 13 Ekim 2017.
- ^ "Taiwan's Ma to stopover in US: report". mysinchew.com. 12 Ocak 2010. 9 Eylül 2015 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 13 Ekim 2017.
- ^ Keith, Ronald C. China from the inside out – fitting the People's republic into the world (İngilizce). PlutoPress. ss. 135-136.
- ^ "An Authoritarian Axis Rising?". The Diplomat. 29 Haziran 2012. 16 Aralık 2013 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 13 Ekim 2017.
- ^ "China, Russia launch largest ever joint military exercise". Deutsche Welle. 5 Temmuz 2013. 18 Mart 2015 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 5 Temmuz 2013.
- ^ "Energy to dominate Russia President Putin's China visit". BBC. 5 Haziran 2012. 5 Haziran 2012 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 13 Ekim 2017.
- ^ Gladstone, Rick (19 Temmuz 2012). "Friction at the U.N. as Russia and China Veto Another Resolution on Syria Sanctions". New York Times. 14 Kasım 2012 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 15 Kasım 2012.
- ^ "Xi Jinping: Russia-China ties 'guarantee world peace'". BBC. 23 Mart 2013. 24 Mart 2013 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 23 Mart 2013.
- ^ Dillon, Dana; Tkacik, John, Jr.; China's Quest for Asia. Policy Review. Aralık 2005 ve Ocak 2006. 134 Nolu Sayı. Erişim tarihi: 22 Nisan 2006.
- ^ "Clinton signs China trade bill". CNN. 10 Ekim 2000. 5 Mayıs 2009 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 13 Ekim 2017.
- ^ "US trade gap widens on increased Chinese imports 2 Kasım 2010 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.". BBC News. 14 Ekim 2010.
- ^ "Chinese President Hu Jintao resists Obama calls on yuan 16 Nisan 2010 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.". BBC News. 13 Nisan 2010.
- ^ a b Palmer, Doug (24 Eylül 2012). "Obama should call China a currency manipulator: Romney aide". Reuters. 28 Eylül 2012 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 6 Ekim 2012.
- ^ "US says China not a currency manipulator". BBC. 27 Kasım 2012. 28 Kasım 2012 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 28 Kasım 2012.
- ^ McLaughlin, Abraham; "A rising China counters US clout in Africa" 16 Ağustos 2007 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.. Christian Science Monitor. 30 Mart 2005.
- ^ Lyman, Princeton N.; "China's Rising Role in Africa" 15 Temmuz 2007 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.. 21 Temmuz 2005. Council of Foreign Relations. Erişim tarihi: 26 Haziran 2007.
- ^ Politzer, Malia. "China and Africa: Stronger Economic Ties Mean More Migration" 29 Ocak 2014 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.. Migration Information Source. Ağustos 2008. Erişim tarihi: 26 Şubat 2013.
- ^ "China-Africa trade likely to hit record high". China Daily. 28 Aralık 2012. 31 Aralık 2012 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 29 Ocak 2013.
- ^ "Is Brazil a derivative of China?" 29 Temmuz 2017 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.. Forbes.com. 24 Ağustos 2011. Erişim tarihi: 24 Eylül 2011.
- ^ "China, Argentina agree to further strategic ties" 23 Ekim 2011 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.. Xinhua.com. 9 Eylül 2011. Erişim tarihi: 24 Eylül 2011.
- ^ "Chinese Civil War". Cultural-China.com. 12 Eylül 2013 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 16 Haziran 2013.
To this day, since no armistice or peace treaty has ever been signed, there is controversy as to whether the Civil War has legally ended.
- ^ "China denies preparing war over South China Sea shoal" 12 Mayıs 2012 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.. BBC. 12 Mayıs 2012.
- ^ "Q&A: China-Japan islands row". BBC News. 27 Kasım 2013. 8 Haziran 2013 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 13 Ekim 2017.
- ^ "Asian nations should avoid military ties with third party powers, says China's Xi". China National News. 22 Mayıs 2014 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 21 Mayıs 2014.
- ^ "Çin'le Japonya arasında gerginlik tırmanıyor". Deniz Haber. 22 Ekim 2012 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 16 Eylül 2012.
- ^ a b "A Point Of View: What kind of superpower could China be?". BBC. 19 Ekim 2012. 21 Ekim 2012 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 21 Ekim 2012.
- ^ Watts, Jonathan (18 Haziran 2012). "China: witnessing the birth of a superpower". The Guardian. Londra. 4 Aralık 2013 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 6 Mart 2013.
- ^ Sanders, Sol (29 Haziran 2007). "China's utterly distorted economy is a train wreck waiting to happen". World Tribune. 10 Ağustos 2009 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 27 Mart 2009.
- ^ "Broken BRICs: Why the Rest Stopped Rising". Foreign Affairs. Kasım 2012. 19 Nisan 2015 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 19 Aralık 2012.
- ^ Grinin, Leonid. "Chinese Joker in the World Pack" 15 Ocak 2013 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.. Journal of Globalization Studies. Baskı 2, Sayı 2. Kasım 2011. Erişim tarihi: 1 Kasım 2012.
- ^ Qian, Isabelle; Xiao, Muyi; Mozur, Paul; Cardia, Alexander (21 Haziran 2022). "Four Takeaways From a Times Investigation Into China's Expanding Surveillance State". The New York Times (İngilizce). ISSN 0362-4331. 16 Ocak 2023 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 14 Ağustos 2022.
- ^ Sorman, Guy (2008). Empire of Lies: The Truth About China in the Twenty-First Century. ss. 46, 152. 3 Aralık 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 13 Ekim 2017.
- ^ "World Report 2009: China". İnsan Hakları İzleme Örgütü. 24 Ekim 2014 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 14 Temmuz 2009.
- ^ "China Requires Internet Users to Register Names" 1 Ocak 2013 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.. AP via My Way News. 28 Aralık 2012. Erişim tarihi: 29 Aralık 2012.
- ^ Bradsher, Keith (28 Aralık 2012). "China Toughens Its Restrictions on Use of the Internet". New York Times. 27 Aralık 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 13 Ekim 2017.
- ^ King, Gary; Pan, Jennifer; Roberts, Margaret E. (Mayıs 2013). "How Censorship in China Allows Government Criticism but Silences Collective Expression" (PDF). American Political Science Review. Cilt 107. ss. 326-343. doi:10.1017/S0003055413000014. 26 Şubat 2015 tarihinde kaynağından (PDF) arşivlendi. Erişim tarihi: 6 Mart 2015.
Our central theoretical finding is that, contrary to much research and commentary, the purpose of the censorship program is not to suppress criticism of the state or the Communist Party.
- ^ Tang, Didi (9 Ocak 2014). "Forced abortion highlights abuses in China policy". Associated Press. 7 Kasım 2014 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 16 Ocak 2020.
- ^ a b "China bans religious activities in Xinjiang" 4 Eylül 2012 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.. Financial Times. 2 Ağustos 2012. Erişim tarihi: 28 Ağustos 2012.
- ^ Fan, Maureen; Cha, Ariana Eunjung (24 Aralık 2008). "China's Capital Cases Still Secret, Arbitrary". The Washington Post. ISSN 0190-8286. 26 Temmuz 2019 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 16 Ağustos 2010.
- ^ Millard, Robin (27 Mart 2012). "Amnesty sees hope in China on death penalty". Agence France-Presse. 25 Mayıs 2017 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 31 Mayıs 2015.
- ^ Christian Göbel and Lynette H. Ong, "Social unrest in China." Long Briefing, Europe China Research and Academic Network (ECRAN) (2012) p 18 16 Ocak 2021 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.. Chatham House
- ^ "Uighurs: 'Credible case' China carrying out genocide". BBC News. 8 Şubat 2021. 31 Mart 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 8 Şubat 2021.
- ^ "Annual Worldwide Press Freedom Index – 2005". Reporters Without Borders. 30 Nisan 2009. 19 Nisan 2008 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 14 Temmuz 2009.
- ^ "World Press Freedom Index 2014". Sınır Tanımayan Gazeteciler. 14 Şubat 2014 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 10 Mart 2015.
- ^ a b Wingfield, Rupert (7 Mart 2006). "China's rural millions left behind". BBC. 16 Ağustos 2009 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 14 Temmuz 2009.
- ^ a b Luard, Tim (10 Kasım 2005). "China rethinks peasant apartheid". BBC. 1 Haziran 2009 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 14 Temmuz 2009.
- ^ Ni, Ching-Ching (30 Aralık 2005). "China to Abolish Contentious Agricultural Levy". Los Angeles Times. 11 Ağustos 2010 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 27 Nisan 2010.
- ^ "China ends school fees for 150m". BBC. 13 Aralık 2006. 12 Ocak 2007 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 27 Nisan 2010.
- ^ Seth Faison, "In Beijing: A Roar of Silent Protestors" 20 Mart 2018 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi., New York Times, 27 Nisan 1999
- ^ a b Uluslararası Af Örgütü (Aralık 2013). Changing the soup but not the medicine: Abolishing re-education through labor in China (PDF). Londra. 1 Şubat 2016 tarihinde kaynağından (PDF) arşivlendi. Erişim tarihi: 14 Ekim 2017.
- ^ Spiegel, Mickey (2002). Dangerous Meditation: China's Campaign Against Falungong. İnsan Hakları İzleme Örgütü. ISBN 1-56432-269-6. 3 Nisan 2019 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 14 Ekim 2017.
- ^ "China 'moves two million Tibetans'". BBC. 27 Haziran 2013. 27 Haziran 2013 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 27 Haziran 2013.
- ^ "Fresh unrest hits China's Xinjiang". BBC. 29 Haziran 2013. 29 Haziran 2013 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 29 Haziran 2013.
- ^ a b "China's Progress in Human Rights in 2004" 31 Mayıs 2015 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.. Gov.cn. Temmuz 2005. Erişim tarihi: 31 Mayıs 2015.
- ^ "China seeks to improve workplace safety" 27 Haziran 2012 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.. USA Today. 30 Ocak 2008. Erişim tarihi: 15 Mayıs 2012.
- ^ "China's reform and opening-up promotes human rights, says premier" 26 Ağustos 2006 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.. Çin Halk Cumhuriyeti'nin Amerika Birleşik Devletleri Büyükelçiliği. 11 Aralık 2003. Erişim tarihi: 28 Nisan 2006.
- ^ "Chinese Premier Wen Jiabao talks reform, but most countrymen never get to hear what he says" 25 Mayıs 2017 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.. Washington Post. 13 Ekim 2010. Erişim tarihi: 6 Temmuz 2013.
- ^ "Service providers wanted". Development and Cooperation. 2 Ağustos 2012. 12 Ekim 2012 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 11 Eylül 2012.
- ^ Hsu, Jennifer; Hasmath, Reza, (Ed.) (2013). The Chinese Corporatist State: Adaption, Survival and Resistance (İngilizce). Routledge. s. 124. ISBN 9780415640725. 25 Haziran 2012 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 14 Ekim 2017.
- ^ "The new generals in charge of China's guns". BBC. 14 Kasım 2012. 6 Aralık 2012 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 10 Aralık 2012.
- ^ Annual Report To Congress – Military Power of the People's Republic of China 2009 (PDF) 21 Ağustos 2015 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.. Defenselink.mil. Erişim tarihi: 27 Kasım 2011.
- ^ Nolt, James H. Analysis: The China-Taiwan military balance 1 Ekim 2018 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.. Asia Times. 1999. Erişim tarihi: 15 Nisan 2006.
- ^ Andrew, Martin (18 Ağustos 2005). "THE DRAGON BREATHES FIRE: CHINESE POWER PROJECTION". AsianResearch.org. 10 Ekim 2017 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 26 Haziran 2013.
- ^ a b "IN FOCUS: Long march ahead for Chinese naval airpower". Flightglobal.com. 26 Kasım 2012. 10 Ekim 2017 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 26 Kasım 2012.
- ^ "China's first aircraft carrier completes sea trial". Xinhua Haber Ajansı. 15 Ağustos 2011. 25 Mayıs 2017 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 15 Ağustos 2011.
- ^ "China: Aircraft Carrier Now in Service". The Wall Street Journal. 25 Eylül 2012. 8 Şubat 2015 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 26 Eylül 2012.
- ^ "China unveils fleet of submarines" 22 Aralık 2016 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.. The Guardian. 22 Nisan 2009. Retrieved 16 October 2011.
- ^ "India, Japan join hands to break China's 'string of pearls'". Times of India. 30 Mayıs 2013. 5 Aralık 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 7 Temmuz 2013.
- ^ "J-10". SinoDefence.com. 28 Mart 2009. 27 Aralık 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 27 Nisan 2010.
- ^ "Inside China's Secret Arsenal". Popular Science. 20 Aralık 2012. 13 Mayıs 2017 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 20 Aralık 2012.
- ^ "Early Eclipse: F-35 JSF Prospects in the Age of Chinese Stealth." 6 Ekim 2011 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. China-Defense. Erişim tarihi: 23 Ocak 2011.
- ^ "Chengdu J-20 – China's 5th Generation Fighter." 2 Ocak 2011 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. Defense-Update.com. Erişim tarihi: 23 Ocak 2011.
- ^ Washington Journal. (12 Ağustos 2015) "U.S. Military Approach toward China". Mark Perry, Politico yazarı, Steve Scanlan tarafından düzenlenen görüşme, sunucu. C-Span. Erişim tarihi: 12 Ağustos 2015. C-Span websitesi 13 Ağustos 2015 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.
- ^ Al Jazeera America Wire Service. (11 Mayıs 2015) Japan moves to boost role of military. Erişim tarihi: 12 Ağustos 2015. Al Jazerra America websitesi 23 Temmuz 2015 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.
- ^ Ground Forces. SinoDefence.com. Erişim tarihi: 31 Mayıs 2015.
- ^ "China plays down fears after satellite shot down" 29 Eylül 2011 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.. Agence France-Presse via ChannelNewsAsia. 20 Ocak 2007. Erişim tarihi: 11 Temmuz 2013.
- ^ "Chinese Navy Tests Land Attack Cruise Missiles: Implications for Asia-Pacific" 9 Kasım 2012 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.. New Pacific Institute. 25 Temmuz 2012. Erişim tarihi: 1 Ekim 2012.
- ^ "China expanding its nuclear stockpile" 27 Ağustos 2011 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.. The Washington Times. 25 Ağustos 2011. Erişim tarihi: 16 Ekim 2011.
- ^ Surface-to-air Missile System. SinoDefence.com. 2006. Erişim tarihi: 31 Mayıs 2015.
- ^ "HQ-19 (S-400) (China)". Jane's Weapons: Strategic. IHS. 23 Aralık 2008.
- ^ "The United States leads upward trend in arms exports, Asian and Gulf states arms imports up, says SIPRI". www.sipri.org. Stockholm Uluslararası Barış Araştırmaları Enstitüsü. 9 Nisan 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 18 Mart 2015.
- ^ "World Bank World Development Indicators". Dünya Bankası. 19 Ekim 2017 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 8 Aralık 2014.
- ^ Kollewe, Justin McCurry Julia (14 Şubat 2011). "China overtakes Japan as world's second-largest economy". The Guardian. ISSN 0261-3077. 19 Temmuz 2019 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 8 Temmuz 2019.
- ^ "GDP PPP (World Bank)". World Bank. 2018. 19 Şubat 2019 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 18 Şubat 2019.
- ^ Tang, Frank; Wang, Orange (18 Ocak 2022). "China GDP growth slows as population crisis, Covid-19 cloud economic outlook". South China Morning Post (İngilizce). 5 Aralık 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 14 Ağustos 2022.
- ^ "Overview". World Bank. 30 Eylül 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 13 Eylül 2020.
- ^ "GDP growth (annual %) – China". World Bank. 31 Mayıs 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 25 Mayıs 2018.
- ^ "GDP (current US$) – China". World Bank. 6 Eylül 2019 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 7 Mayıs 2021.
- ^ "Global 500". Fortune (İngilizce). 16 Ocak 2023 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 18 Aralık 2022.
- ^ "Shanghai's GDP grows 8.2% in 2011" 22 Ocak 2012 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.. China Daily. 20 Ocak 2012. Erişim tarihi: 15 Nisan 2012.
- ^ Maddison, Angus (2007). Contours of the World Economy 1–2030 AD: Essays in Macro-Economic History. Oxford University Press. s. 379. ISBN 978-0-19-164758-1. 28 Mart 2024 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 16 Ocak 2023.
- ^ Dahlman, Carl J; Aubert, Jean-Eric. "China and the Knowledge Economy: Seizing the 21st Century. WBI Development Studies. World Bank Publications". Institute of Education Sciences. 4 Mart 2008 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 26 Temmuz 2014.
- ^ "Angus Maddison. Chinese Economic Performance in the Long Run. Development Centre Studies. Retrieved 2007. p. 29" (PDF). 9 Ekim 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi (PDF). Erişim tarihi: 15 Eylül 2017.
- ^ "Top 10 Largest Stock Exchanges in the World By Market Capitalization". ValueWalk. 19 Şubat 2019. 15 Mayıs 2019 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 28 Kasım 2019.
- ^ "China's Stock Market Tops $10 Trillion First Time Since 2015". Bloomberg L.P. 13 Ekim 2020. 31 Ekim 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 28 Ekim 2020.
- ^ "The Global Financial Centres Index 28" (PDF). Long Finance. September 2020. 9 Ekim 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi (PDF). Erişim tarihi: 26 Eylül 2020.
- ^ "These will be the most important cities by 2035". World Economic Forum. 3 Kasım 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 2 Kasım 2020.
- ^ "China is already a market economy—Long Yongtu, Secretary General of Boao Forum for Asia". EastDay.com. 2008. 9 Eylül 2009 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 14 Temmuz 2009.
- ^ "Communism Is Dead, But State Capitalism Thrives" 22 Temmuz 2011 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.. Vahan Janjigian. Forbes. 22 Mart 2010. Erişim tarihi: 11 Temmuz 2013.
- ^ "The Winners And Losers In Chinese Capitalism" 24 Mayıs 2011 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.. Gady Epstein. Forbes. 31 Ağustos 2010. Erişim tarihi: 11 Temmuz 2013.
- ^ John Lee. "Putting Democracy in China on Hold". The Center for Independent Studies. 26 Temmuz 2008. Erişim tarihi: 16 Temmuz 2013.
- ^ [email protected] (13 Temmuz 2005). "People.com". People. 25 Temmuz 2013 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 27 Nisan 2010.
- ^ "Businessweek.com". BusinessWeek. 22 Ağustos 2005. 27 Haziran 2012 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 27 Nisan 2010.
- ^ "Microsoft Word – China2bandes.doc" (PDF). OECD. 10 Ekim 2008 tarihinde kaynağından arşivlendi (PDF). Erişim tarihi: 27 Nisan 2010.
- ^ "China must be cautious in raising consumption". China Daily. 19 Aralık 2008 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 8 Şubat 2009.
- ^ "China's Economic Rise: History, Trends, Challenges, and Implications for the United States" (PDF). Congressional Research Service. 5 Eylül 2013. 10 Ekim 2017 tarihinde kaynağından arşivlendi (PDF). Erişim tarihi: 15 Ekim 2017.
- ^ Walker, Andrew (16 Haziran 2011). "Will China's Economy Stumble?". BBC. 11 Kasım 2011 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 1 Kasım 2011.
- ^ Joe Weisenthal (22 Şubat 2011). "3G Countries". Businessinsider.com. 11 Ekim 2017 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 1 Kasım 2011.
- ^ "China Quick Facts". Dünya Bankası. 17 Aralık 2005 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 26 Haziran 2008.
- ^ Swartz, Spencer; Oster, Shai (19 Temmuz 2010). "China Becomes World's Biggest Energy Consumer". Wall Street Journal. 9 Ağustos 2017 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 19 Temmuz 2010.
- ^ "The Ultimate Guide To China's Voracious Energy Use". Business Insider. 17 Ağustos 2012. 10 Ekim 2017 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 12 Aralık 2012.
- ^ "China overtakes US as the biggest importer of oil". BBC. 10 Ekim 2013. 10 Ekim 2013 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 11 Ekim 2013.
- ^ "China's economy slows but data hints at rebound". BBC. 18 Ekim 2012. 18 Ekim 2012 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 15 Ekim 2017.
- ^ "China Loses Control of Its Frankenstein Economy". Bloomberg L.P. 24 Haziran 2013. 27 Aralık 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 25 Haziran 2013.
- ^ "The lowdown on China's slowdown: It's not all bad". CNN Money. 15 Temmuz 2013. 18 Kasım 2014 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 16 Temmuz 2013.
- ^ John Watling (14 Şubat 2014). "China's Internet Giants Lead in Online Finance". The Financialist. Credit Suisse. 9 Ekim 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 15 Şubat 2014.
- ^ "China's Foreign-Exchange Reserves Surge, Exceeding $2 Trillion". Bloomberg L.P. 15 Temmuz 2009. 13 Haziran 2010 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 19 Temmuz 2010.
- ^ "China's forex reserves reach USD 2.85 trillion". Smetimes.tradeindia.com. 22 Kasım 2011 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 1 Kasım 2011.
- ^ a b "FDI in Figures" (PDF). OECD. 10 Ekim 2017 tarihinde kaynağından arşivlendi (PDF). Erişim tarihi: 28 Kasım 2013.
- ^ Sakib Sherani. "Pakistan's remittances". dawn.com. 10 Ekim 2017 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 17 Aralık 2015.
- ^ "Being eaten by the dragon". The Economist. 11 Kasım 2010. 7 Aralık 2013 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 15 Ekim 2017.
- ^ "China must keep buying US Treasuries for now-paper". Reuters. 20 Ağustos 2009. 11 Kasım 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 19 Ağustos 2009.
- ^ "Washington learns to treat China with care" 29 Ocak 2014 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.. CNNMoney.com. 29 Temmuz 2009.
- ^ Hornby, Lucy (23 Eylül 2009). "Factbox: US-China Interdependence Outweighs Trade Spat". Reuters. 3 Ekim 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 25 Eylül 2009.
- ^ "2007 trade surplus hits new record – $262.2B". China Daily. 11 Ocak 2008. 4 Mayıs 2011 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 19 Temmuz 2010.
- ^ "China widens yuan, non-dollar trading range to 3%". 23 Eylül 2005. 27 Mayıs 2010 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 19 Temmuz 2010.
- ^ Intellectual Property Rights 26 Mart 2010 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.. Asia Business Council. Eylül 2005. Erişim tarihi: 13 Ocak 2012.
- ^ "MIT CIS: Publications: Foreign Policy Index". 14 Şubat 2007 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 15 Mayıs 2010.
- ^ Scutt, David (16 Nisan 2015). "Germany's finance minister is worried about China's debt and shadow banking". Business Insider. 25 Ekim 2017 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 15 Ekim 2017.
- ^ "China's Debt Surpasses 300%". 3 Kasım 2017 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 15 Haziran 2017.
- ^ "Nominal GDP comparison of China, Germany, France, Japan and USA". World Economic Outlook. Uluslararası Para Fonu. Ekim 2014. 10 Ekim 2017 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 18 Şubat 2015.
- ^ The Global Competitiveness Report 2009–2010 World Economic Forum. Erişim tarihi: 24 Eylül 2009.
- ^ "2011 Index of Economic Freedom" 16 Eylül 2017 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.. The Heritage Foundation. Erişim tarihi: 17 Nisan 2011.
- ^ "Fortune Global 500". Fortune. 29 Ağustos 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 14 Mayıs 2021.
- ^ "Global 500". Fortune. 2014. 3 Kasım 2017 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 27 Ocak 2015.
- ^ "The World's Largest Companies: China Takes Over The Top Three Spots". Forbes. 7 Mayıs 2014. 10 Ekim 2017 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 27 Ocak 2015.
- ^ "China's growing middle class". CNN. 26 Nisan 2012. 12 Ocak 2014 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 15 Ekim 2017.
- ^ "Richest People In China Got Poorer, Says Hurun Rich List 2012". Ibtimes. 25 Eylül 2012. 10 Ekim 2017 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 31 Mayıs 2015.
- ^ "China's billionaires double in number" 8 Eylül 2011 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.. The Daily Telegraph. Erişim tarihi: 7 Eylül 2011.
- ^ "China retail sales growth accelerates". China Daily. 18 Ocak 2013. 10 Ekim 2017 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 26 Nisan 2013.
- ^ "China's retail sales up 12.4 pct in Q1". Global Times. 15 Nisan 2013. 10 Ekim 2017 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 26 Nisan 2013.
- ^ "Super Rich have Craze for luxury goods" 22 Temmuz 2017 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.. China Daily. 3 Mart 2010. Erişim tarihi: 4 Mart 2010.
- ^ "China inflation exceeding 6%". BusinessWeek. 14 Ekim 2011. Erişim tarihi: 18 Ekim 2011.
- ^ "Steep rise in Chinese food prices" 21 Şubat 2021 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.. BBC. 16 Nisan 2008. Erişim tarihi: 18 Ekim 2011.
- ^ "China's GDP grows 9.1% in third quarter" 20 Ocak 2012 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.. Financial Times. 18 Ekim 2011. Erişim tarihi: 16 Temmuz 2013.
- ^ "Income inequality on the rise in China". Al Jazeera. 12 Ocak 2013. 22 Temmuz 2013 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 15 Ekim 2017.
- ^ "Inequality in China: Rural poverty persists as urban wealth balloons". BBC News. 29 Haziran 2011. 10 Haziran 2013 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 15 Ekim 2017.
- ^ "Income inequality: Delta blues". The Economist. 23 Ocak 2013. 23 Ocak 2013 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 23 Ocak 2013.
- ^ The Controversial Chinese Economist Uncovering Tough Truths 27 Mart 2017 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi., Bloomberg Businessweek, 24 Mart 2017
- ^ Huang, Yukon (Sonbahar 2013). "Does Internationalizing the RMB Make Sense for China?" (PDF). Cato Journal. 12 Ağustos 2014 tarihinde kaynağından (PDF) arşivlendi. Erişim tarihi: 28 Temmuz 2014.
- ^ Chan, Norman T.L. (18 Şubat 2014). "Hong Kong as Offshore Renminbi Centre – Past and Prospects". HKMA. 10 Ekim 2017 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 24 Temmuz 2014.
- ^ "RMB Settlement", Kasikorn Research Center, Bangkok, 8 Şubat 2011
- ^ Kramer, Andrew E. (14 Aralık 2010). "Sidestepping the U.S. Dollar, a Russian Exchange Will Swap Rubles and Renminbi". The New York Times. 18 Temmuz 2014 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 10 Ekim 2013.
- ^ Kosuke Takahashi. "Japan, China bypass US in currency trade". Asia Times Online. 21 Mart 2013 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 16 Ekim 2013.
- ^ "China and Australia Announce Direct Currency Trading". Department of the Treasury (Australia). 10 Ekim 2017 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 22 Ekim 2013.
Direct trading between the two currencies will commence on the China Foreign Exchange Trade System (CFETS) and the Australian foreign exchange market on 10 April 2013.
- ^ "New Initiatives to Strengthen China-Singapore Financial Cooperation". Monetary Authority of Singapore. 10 Ekim 2017 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 22 Ekim 2013.
- ^ "Chancellor George Osborne cements London as renminbi hub". Financial Times. 10 Aralık 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 15 Ekim 2017.
The two countries agreed to allow direct renminbi-sterling trading in Shanghai and offshore, making the pound the fourth currency to trade directly against the renminbi, while Chinese banks will be permitted to set up branches in London.
- ^ "Bank of Canada announces signing of reciprocal 3-year Canadian dollar/renminbi bilateral swap arrangement". Bank of Canada. 10 Ekim 2017 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 11 Kasım 2014.
As part of the initiative announced today by the Government of Canada to promote increased trade and investment between Canada and China, as well as to support domestic financial stability should market conditions warrant, Governor Stephen S. Poloz and Governor Zhou Xiaochuan of the People's Bank of China have signed an agreement establishing a reciprocal 3-year, Canadian dollar (Can$)/renminbi (RMB) currency swap line.
- ^ "RMB now 8th most widely traded currency in the world". Society for Worldwide Interbank Financial Telecommunication. 10 Ekim 2013 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 10 Ekim 2013.
- ^ "In Our Time: Negative Numbers". BBC. 18 Ekim 2017 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 19 Haziran 2013.
- ^ Struik, Dirk J. (1987). A Concise History of Mathematics. New York: Dover Publications. s.32–33. "In these matrices we find negative numbers, which appear here for the first time in history."
- ^ Chinese Studies in the History and Philosophy of Science and Technology (179 bas.). Kluwer Academic Publishers. 1996. ss. 137-138. 15 Şubat 2017 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 15 Ekim 2017.
- ^ Frank, Andre (2001). "Review of The Great Divergence". Journal of Asian Studies. 60 (1). Cambridge University Press. ss. 180-182. doi:10.2307/2659525. 21 Eylül 2009 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 15 Ekim 2017.
- ^ Yu, Q. Y. (1999). The Implementation of China's Science and Technology Policy. Greenwood Publishing Group. s. 2. ISBN 9781567203325. 15 Şubat 2017 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 15 Ekim 2017.
- ^ Vogel, Ezra F. (2011). Deng Xiaoping and the Transformation of China. Harvard University Press. s. 129. ISBN 9780674055445. 15 Şubat 2017 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 15 Ekim 2017.
- ^ DeGlopper, Donald D. (1987). "Soviet Influence in the 1950s". China: a country study. Library of Congress. 23 Mayıs 2012 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 15 Ekim 2017.
- ^ "What is Tencent?". BBC News (İngilizce). 7 Ağustos 2020. 19 Aralık 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 19 Aralık 2022.
- ^ "R&D share for basic research in China dwindles". Chemistry World. 15 Temmuz 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 15 Ekim 2017.
- ^ "China's R&D Spending Rises 10% to Record $378 Billion in 2020". Bloomberg.com (İngilizce). 1 Mart 2021. 1 Ocak 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 18 Aralık 2022.
- ^ Dutta, Soumitra; Lanvin, Bruno; Wunsch-Vincent, Sacha; León, Lorena Rivera; World Intellectual Property Organization (2021). Global Innovation Index 2021, 14th Edition. World Intellectual Property Organization. Global Innovation Index (İngilizce). World Intellectual Property Organization. doi:10.34667/tind.44315. ISBN 9789280532494. 21 Eylül 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 20 Eylül 2021.
- ^ "World Intellectual Property Indicators: Filings for Patents, Trademarks, Industrial Designs Reach Record Heights in 2018". wipo.int. 9 Mayıs 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 10 Mayıs 2020.
- ^ "China Becomes Top Filer of International Patents in 2019". wipo.int. 1 Kasım 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 26 Ekim 2020.
- ^ Dutta, Soumitra; Lanvin, Bruno; Wunsch-Vincent, Sacha; León, Lorena Rivera; World Intellectual Property Organization (2022). Global Innovation Index 2022 – Which are the most innovative countries. www.wipo.int. Global Innovation Index (İngilizce). World Intellectual Property Organization. doi:10.34667/tind.46596. ISBN 9789280534320. 3 Aralık 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 29 Eylül 2022.
- ^ "Global Innovation Index 2019". wipo.int (İngilizce). 2 Eylül 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 2 Eylül 2021.
- ^ "RTD – Item". European Commission. 2 Eylül 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 2 Eylül 2021.
- ^ "Global Innovation Index". INSEAD Knowledge (İngilizce). 28 Ekim 2013. 2 Eylül 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 2 Eylül 2021.
- ^ a b "The Nobel Prize in Physics 1957". Nobel Media AB. 10 Ekim 2017 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 26 Temmuz 2014.
- ^ "The Nobel Prize in Physics 1998". 10 Ekim 2017 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 6 Aralık 2013.
- ^ "The Nobel Prize in Physics 2009". 2 Kasım 2017 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 6 Aralık 2013.
- ^ "Yuan T. Lee – Biographical". 9 Kasım 2013 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 6 Aralık 2013.
- ^ "Nobel Prize announcement" (PDF). NobelPrize.org. Karolinska Enstitüsü Nobel Meclisi. 10 Ekim 2017 tarihinde kaynağından arşivlendi (PDF). Erişim tarihi: 5 Ekim 2015.
- ^ "Desperately seeking math and science majors" 22 Nisan 2012 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. CNN. 29 Temmuz 2009. Erişim tarihi: 9 Nisan 2012.
- ^ "China publishes the second most scientific papers in international journals in 2010: report" 6 Ocak 2012 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.. Xinhua. 2 Aralık 2011. Erişim tarihi: 25 Nisan 2012.
- ^ "Who's afraid of Huawei?". The Economist. 4 Ağustos 2012. 3 Ağustos 2012 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 11 Ağustos 2012.
- ^ "Shares in China's Lenovo rise on profit surge". New Straits Times. 17 Ağustos 2012. 17 Ağustos 2012 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 16 Ekim 2017.
- ^ "Lenovo ousts HP as world's top PC maker, says Gartner". BBC. 11 Ekim 2012. 11 Ekim 2012 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 16 Ekim 2017.
- ^ "China retakes supercomputer crown". BBC. 17 Haziran 2013. 23 Nisan 2019 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 18 Haziran 2013.
- ^ Williams, Christopher (12 Kasım 2012). "'Titan' supercomputer is world's most powerful". The Daily Telegraph. Londra. 12 Kasım 2012 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 13 Kasım 2012.
- ^ "Robots to boost China's economy". Halkın Günlüğü (İngilizce). 6 Ocak 2013. 7 Eylül 2013 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 29 Ocak 2013.
- ^ Axe, David (16 Nisan 2012). "China Now Tops U.S. in Space Launches". Wired. 23 Temmuz 2012 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 24 Ekim 2012.
- ^ David Eimer, "China's huge leap forward into space threatens US ascendancy over heavens" 15 Şubat 2012 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.. Daily Telegraph. 5 Kasım 2011. Erişim tarihi: 16 Nisan 2013.
- ^ Long, Wei (25 Nisan 2000). "China Celebrates 30th Anniversary Of First Satellite Launch". Space daily. 15 Mayıs 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 16 Ekim 2017.
- ^ "Rocket launches Chinese space lab". BBC. 29 Eylül 2011. 19 Mayıs 2012 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 20 Mayıs 2012.
- ^ Rincon, Paul (14 Aralık 2013). "China lands Jade Rabbit robot rover on Moon". BBC News. 27 Mart 2019 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 26 Temmuz 2014.
- ^ Lyons, Kate. "Chang'e 4 landing: China probe makes historic touchdown on far side of the moon". The Guardian. 3 Ocak 2019 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 3 Ocak 2019.
- ^ "Moon rock samples brought to Earth for first time in 44 years". The Christian Science Monitor. 17 Aralık 2020. ISSN 0882-7729. 21 Şubat 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 23 Şubat 2021.
- ^ "China succeeds on country's first Mars landing attempt with Tianwen-1". NASASpaceFlight.com (İngilizce). 15 Mayıs 2021. 14 Mayıs 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 15 Mayıs 2021.
- ^ @ (3 Kasım 2022). "Official completion time of #Mengtian relocation is 01:32UTC" (X gönderisi) – X vasıtasıyla.; Eksik ya da boş |kullanıcı= (yardım); Eksik ya da boş |numara= (yardım)
- ^ Skibba, Ramin. "China Is Now a Major Space Power". Wired. Wired.com. 4 Kasım 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 4 Kasım 2022.
- ^ "Celestial second fiddle no more, China completes its space station". Washington Post. 7 Kasım 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 24 Kasım 2022.
- ^ "Chinese astronauts meet in space for historic crew handover". Spaceflight Now. 1 Aralık 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 16 Aralık 2022.
- ^ "Chinese astronauts board space station in historic mission". Reuters. 15 Aralık 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 16 Aralık 2022.
- ^ Flannery, Russell (30 Mart 2012). "China Mobile Phone Users Now Top One Billion". Forbes. 29 Temmuz 2017 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 16 Ekim 2017.
- ^ Barboza, David (26 Temmuz 2008). "China Surpasses US in Number of Internet Users". New York Times. 27 Kasım 2011 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 26 Temmuz 2008.
- ^ a b "China's Internet Speed Ranks 91st in the World". New York Times. 3 Haziran 2016. 27 Aralık 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 16 Ekim 2017.
- ^ "China Report: Device and App Trends in the #1 Mobile Market". Vaidis.com. 25 Temmuz 2013. 4 Kasım 2017 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 31 Mayıs 2015.
- ^ "The bad news is that the digital access divide is here to stay: Domestically installed bandwidths among 172 countries for 1986–2014"[ölü/kırık bağlantı], Martin Hilbert (2016), Telecommunications Policy; makaleye ücretsiz erişim: http://escholarship.org/uc/item/2jp4w5rq 4 Haziran 2016 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.
- ^ "Broadband provider rankings: The Rise and Rise of China". Telegeography.com. 28 Temmuz 2010. 6 Ağustos 2010 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 1 Kasım 2011.
- ^ "Huawei, ZTE Provide Opening for China Spying, Report Says". Bloomberg L.P. 8 Ekim 2012. 13 Ekim 2012 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 26 Ekim 2012.
- ^ "China's Beidou GPS-substitute opens to public in Asia". BBC. 27 Aralık 2012. 27 Aralık 2012 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 27 Aralık 2012.
- ^ "The final frontier" 15 Ocak 2013 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.. China Daily. 27 Nisan 2012. Erişim tarihi: 16 Şubat 2013.
- ^ "Once China Catches Up—What Then?". Forbes. 17 Eylül 2013. 29 Temmuz 2017 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 17 Ekim 2017.
- ^ "China auto sales officially surpass US in 2009, 13.6 million vehicles sold". Industry News. 8 Ocak 2010. 8 Temmuz 2017 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 14 Mayıs 2010.
- ^ "China premium car sector remains bright spot". Reuters. 23 Nisan 2012. 27 Nisan 2012 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 24 Nisan 2012.
- ^ "Road Traffic Accidents Increase Dramatically Worldwide". Population Reference Bureau. 10 Ekim 2017 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 16 Kasım 2013.
- ^ "Chinese bus collides with tanker, killing 36". BBC. 26 Ağustos 2012. 27 Ağustos 2012 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 28 Ağustos 2012.
- ^ a b "Bike-Maker Giant Says Fitness Lifestyle Boosting China Sales". Bloomberg L.P. 17 Ağustos 2012. 31 Ağustos 2012 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 8 Eylül 2012.
- ^ "What does the world's largest single-building airport terminal look like?" (İngilizce). BBC. 15 Nisan 2019. 18 Nisan 2019 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 20 Nisan 2019.
- ^ Taylor, Alan. "Photos: The World's Largest Airport-Terminal Building - The Atlantic". www.theatlantic.com (İngilizce). 25 Eylül 2019 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 25 Eylül 2019.
- ^ "Chinese Railways Carry Record Passengers, Freight" Xinhua 24 Eylül 2015 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. 21 Haziran 2007
- ^ a b "China's trains desperately overcrowded for Lunar New Year". Seattle Times. 22 Ocak 2009. 19 Şubat 2014 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 17 Ekim 2017.
- ^ "中国国家铁路集团有限公司2023年统计公报" [China State Railway Group Co., Ltd. Statistical Bulletin 2023] (Çince). 1 Mart 2024. 8 Nisan 2024 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 8 Nisan 2024.
- ^ Kaynak hatası: Geçersiz
<ref>etiketi;2013 statsisimli refler için metin sağlanmadı (Bkz: Kaynak gösterme) - ^ UK, DVV Media. "Chinese high speed network to double in latest master plan". Railway Gazette. 25 Ekim 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 24 Ekim 2016.
- ^ (Çince) "中国高铁总里程达11028公里占世界一半" 新华网 6 Ekim 2014 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. 5 Mart 2014
- ^ "China Exclusive: Five bln trips made on China's bullet trains – Xinhua | English.news.cn". news.xinhuanet.com. 10 Ekim 2017 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 24 Ekim 2016.
- ^ "China opens world's longest high-speed rail route". BBC. 26 Aralık 2012. 27 Mart 2018 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 26 Aralık 2012.
- ^ "China boasts biggest high-speed rail network" 4 Aralık 2011 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.. Agence France-Presse via The Raw Story. 24 Temmuz 2011. Erişim tarihi: 24 Nisan 2012.
- ^ "Top ten fastest trains in the world" railway-technology.com 30 Mayıs 2014 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. 29 Ağustos 2013
- ^ "China to let more cities build metro systems – Economic Information Daily". Reuters. 16 Mayıs 2016. 24 Ekim 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 24 Ekim 2016.
- ^ "China's Building Push Goes Underground". Wall Street Journal. 10 Kasım 2013. 25 Temmuz 2015 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 16 Kasım 2013.
- ^ Du, Harry (26 Eylül 2018). "How is Commercial Aviation Propelling China's Economic Development?". ChinaPower Project (Amerikan ingilizcesi). 17 Aralık 2023 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 17 Aralık 2023.
- ^ "China adds 43 civil transport airports in 5 years". Çin Halk Cumhuriyeti Devlet Konseyi. 18 Şubat 2021. 16 Mayıs 2023 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 16 Mayıs 2023.
- ^ "Primed to be world leader". China Daily. 5 Temmuz 2013. 3 Şubat 2014 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 18 Kasım 2013.
- ^ "China's Global Network of Shipping Ports Reveal Beijing's Strategy". VOA. 13 Eylül 2021. 15 Eylül 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 15 Eylül 2022.
- ^ "The Top 50 Container Ports". World Shipping Council. Washington, D.C. 13 Ağustos 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 14 Temmuz 2022.
- ^ "Waterways – The World Factbook". The World Factbook. CIA. 12 Nisan 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 14 Temmuz 2022.
- ^ "China 'suffers worst flight delays'". BBC. 12 Temmuz 2013. 12 Temmuz 2013 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 12 Temmuz 2013.
- ^ Hook, Leslie (14 Mayıs 2013). "China: High and dry: Water shortages put a brake on economic growth". Financial Times. 16 Mart 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 15 Mayıs 2013.
- ^ "Website of the Joint Monitoring Program for Water Supply and Sanitation" (PDF). JMP (WHO ve UNICEF). 5 Temmuz 2017 tarihinde kaynağından (PDF) arşivlendi. Erişim tarihi: 14 Şubat 2016.
- ^ Global Water Intelligence:"New directions in Chinese wastewater" 15 Temmuz 2016 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi., Ekim 2010, s. 22.
- ^ Wang, Yue (20 Şubat 2014). "Chinese Minister Speaks Out Against South-North Water Diversion Project". Forbes Asia. 9 Mart 2014 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 9 Mart 2014.
- ^ "Communiqué of the National Bureau of Statistics of People's Republic of China on Major Figures of the 2010 Population Census[1] (No. 1)". National Bureau of Statistics of China. 10 Ekim 2017 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 31 Mayıs 2015.
- ^ "POPULATION GROWTH RATE". CIA. 10 Ekim 2017 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 29 Eylül 2013.
- ^ "China´s 2013 urban unemployment rate at 4.1 pct CCTV News – CNTV English". 27 Aralık 2013. 10 Ekim 2017 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 12 Mart 2014.
- ^ "China's 2013 urban unemployment rate at 4.1%". Business Standard. 24 Ocak 2014. 10 Ekim 2017 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 12 Mart 2014.
- ^ "The New England Journal of Medicine, September 2005". New England Journal of Medicine. Cilt 353. ss. 1171-1176. doi:10.1056/NEJMhpr051833. 2 Temmuz 2009 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 14 Temmuz 2009.
- ^ "China formalizes easing of one-child policy". USA Today. 28 Aralık 2013. 9 Temmuz 2017 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 18 Ekim 2017.
- ^ "Top legislature amends law to allow all couples to have two children". Xinhua News Agency. 27 Aralık 2015. 10 Ekim 2017 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 18 Ekim 2017.
- ^ Koyuncu, Hüseyin (31 Mayıs 2021). "Çin'de 2 çocuk sınırı kalktı, her çiftin 3 çocuğa sahip olmasına izin verildi". tr.euronews.com. Euronews. 6 Haziran 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 6 Haziran 2021.
- ^ "The most surprising demographic crisis". The Economist. 5 Mayıs 2011. 31 Ekim 2011 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 1 Kasım 2011.
- ^ Parry, Simon (9 Ocak 2005). "Shortage of girls forces China to criminalize selective abortion". The Daily Telegraph. Londra. 23 Ekim 2013 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 22 Ekim 2012.
- ^ "Chinese facing shortage of wives". BBC News. 12 Ocak 2007. 18 Şubat 2009 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 23 Mart 2009.
- ^ a b c "Chinese mainland gender ratios most balanced since 1950s: census data" 24 Temmuz 2013 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.. Xinhua. 28 Nisan 2011. Erişim tarihi: 20 Ekim 2011.
- ^ "The odds that you will give birth to a boy or girl depend on where in the world you live". Pew Research Center. 24 Eylül 2013. 10 Ekim 2017 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 18 Ekim 2017.
- ^ a b c "Communiqué of the National Bureau of Statistics of People's Republic of China on Major Figures of the 2010 Population Census (No. 1)". National Bureau of Statistics of China. 28 Nisan 2011. 15 Ocak 2013 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 14 Haziran 2013.
- ^ Lilly, Amanda (7 Temmuz 2009). "A Guide to China's Ethnic Groups". Washington Post. 9 Aralık 2013 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 18 Ekim 2017.
- ^ China's Geography: Globalization and the Dynamics of Political, Economic, and Social Change. Rowman & Littlefield Publishers. 2011. s. 102. ISBN 9780742567849. 15 Şubat 2017 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 18 Ekim 2017.
- ^ "Major Figures on Residents from Hong Kong, Macao and Taiwan and Foreigners Covered by 2010 Population Census" 24 Eylül 2015 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.. National Bureau of Statistics of China. 29 Nisan 2011. Erişim tarihi: 31 Mayıs 2015.
- ^ Languages of China 24 Şubat 2013 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. – from Lewis, M. Paul (ed.), 2009. Ethnologue: Languages of the World, Sixteenth edition. Dallas, Tex.: SIL International.
- ^ Kaplan, Robert B.; Richard B. Baldauf (2008). Language Planning and Policy in Asia: Japan, Nepal, Taiwan and Chinese characters. Multilingual Matters. s. 42. ISBN 9781847690951.
- ^ "Languages". 2005. Gov.cn. Erişim tarihi: 31 Mayıs 2015.
- ^ Rough Guide Phrasebook: Mandarin Chinese. Rough Guides. 2011. s. 19. ISBN 9781405388849. 15 Şubat 2017 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 18 Ekim 2017.
- ^ "Urban population (% of total)". World Bank. 29 Mayıs 2018 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 28 Mayıs 2018.
- ^ "Where China's future will happen". The Economist. 16 Nisan 2014. 30 Aralık 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 18 Şubat 2023.
- ^ "Statistical communiqué of the People's Republic of China on the 2023 national economic and social development". National Bureau of Statistics of China. 5 Mart 2024 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 7 Mart 2024.
- ^ a b "Preparing for China's urban billion". McKinsey Global Institute. Şubat 2009. ss. 6, 52. 1 Şubat 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 18 Şubat 2015.
- ^ "Urbanisation: Where China's future will happen". The Economist. 19 Nisan 2014. 14 Şubat 2015 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 18 Şubat 2015.
- ^ "China's urban explosion: A 21st century challenge". CNN. 20 Ocak 2012. 3 Ocak 2015 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 18 Şubat 2015.
- ^ Maggie Hiufu Wong. "Megacities and more: A guide to China's most impressive urban centers". CNN. 31 Ağustos 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 26 Ekim 2020.
- ^ 张洁. "Chongqing, Chengdu top new first-tier cities by population". China Daily. 27 Ekim 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 3 Kasım 2021.
- ^ "17 Chinese cities have a population of over 10 million in 2021". www.ecns.cn. 12 Ağustos 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 31 Mayıs 2022.
- ^ "China's mega city: the country's existing mega cities". The Telegraph. Londra. 24 Ocak 2011. 26 Eylül 2013 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 19 Ekim 2017.
- ^ "Overview". Shenzhen Municipal E-government Resources Center. 8 Eylül 2017 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 17 Ekim 2013.
- ^ "Wu-Where? Opportunity Now In China's Inland Cities". NPR. 7 Ağustos 2012. 18 Ekim 2013 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 19 Ekim 2017.
- ^ "Tabulation of the 2010 Census of the People's Republic of China". China Statistics Press. 10 Ekim 2017 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 19 Ekim 2017.
- ^ Francesco Sisci. "China's floating population a headache for census". The Straits Times. 22 Eylül 2000.
- ^ "Communiqué of the National Bureau of Statistics of People's Republic of China on Major Figures of the 2010 Population Census (No. 1)". National Bureau of Statistics of China. 28 Nisan 2011. 8 Kasım 2013 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 16 Ağustos 2017.
- ^ "Zhejiang University surpasses Tsinghua as top university of China". China.org.cn. 17 Haziran 2011. 10 Ekim 2017 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 19 Ekim 2017.
- ^ "9-year Compulsory Education". China.org.cn. 10 Ekim 2017 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 11 Aralık 2013.
- ^ "China eyes high school enrollment rate of 90%". China Daily. 8 Ağustos 2011. 25 Temmuz 2014 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 19 Ekim 2017.
- ^ "China's higher education students exceed 30 million". Halkın Günlüğü (İngilizce). 11 Mart 2011. 21 Şubat 2014 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 19 Ekim 2017.
- ^ "Vocational Education in China". China.org.cn. 10 Ekim 2017 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 11 Aralık 2013.
- ^ "China pledges free 9-year education in rural west" 10 Ekim 2017 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.. China Economic Net. 21 Şubat 2006. Erişim tarihi: 18 Şubat 2013.
- ^ "In Education, China Takes the Lead". New York Times. 16 Ocak 2013. 27 Aralık 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 19 Ekim 2017.
- ^ "Chinese Education: The Truth Behind the Boasts". Bloomberg Businessweek. 4 Nisan 2013. 13 Ocak 2014 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 19 Ekim 2017.
- ^ "School enrollment, secondary (% gross)". Dünya Bankası. 10 Nisan 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 18 Ekim 2013.
- ^ "FACTBOX: Education in China". Xinhua. 7 Ağustos 2008. 15 Kasım 2013 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 19 Ekim 2017.
- ^ "Literacy rate, adult total (% of people ages 15 and above)". Dünya Bankası. 10 Nisan 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 9 Temmuz 2013.
- ^ Galtung, Marte Kjær; Stenslie, Stig (2014). 49 Myths about China. Rowman & Littlefield. s. 189. ISBN 978-1442236226. 28 Şubat 2019 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 19 Ekim 2017.
- ^ "China Beats Out Finland for Top Marks in Education" 11 Şubat 2011 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.. TIME. 2009. Erişim tarihi: 18 Şubat 2013.
- ^ "Ministry National Health and Family Planning Commission". nhfpc.gov.cn. 28 Eylül 2014 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 6 Eylül 2015.
- ^ "China's $124 Billion Health-Care Plan Aims to Boost Consumption". Bloomberg L.P. 22 Ocak 2009. 29 Ekim 2013 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 19 Ekim 2017.
- ^ "Great Progress, but More Is Needed". New York Times. 1 Kasım 2011. 13 Nisan 2017 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 19 Ekim 2017.
- ^ Barboza, David (5 Ağustos 2012). "2,000 Arrested in China in Counterfeit Drug Crackdown". New York Times. 24 Nisan 2013 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 23 Mart 2013.
- ^ "Life expectancy at birth, total (years)" (İngilizce). Dünya Bankası. 10 Ekim 2017 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 28 Ekim 2013.
- ^ "Mortality rate, infant (per 1,000 live births)". Dünya Bankası. 21 Ekim 2017 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 28 Ekim 2013.
- ^ "Life expectancy increases by 44 years from 1949 in China's economic powerhouse Guangdong". Halkın Günlüğü (İngilizce). 4 Ekim 2009. 29 Ekim 2013 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 19 Ekim 2017.
- ^ "China's Infant Mortality Rate Down". China.org.cn. 11 Eylül 2001. 10 Ekim 2017 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 3 Mayıs 2006.
- ^ Stone, R. (2012). "Despite Gains, Malnutrition Among China's Rural Poor Sparks Concern". Science. 336 (6080). s. 402. doi:10.1126/science.336.6080.402. PMID 22539691.
- ^ McGregor, Richard (2 Temmuz 2007). "750,000 a year killed by Chinese pollution". Financial Times. 19 Ağustos 2007 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 22 Temmuz 2007.
- ^ Tatlow, Didi Kirsten (10 Haziran 2010). "China's Tobacco Industry Wields Huge Power" (İngilizce). The New York Times. 18 Ekim 2017 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 19 Ekim 2017.
- ^ "Serving the people?" 21 Nisan 2006 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.. 1999. Bruce Kennedy. CNN. Erişim tarihi: 17 Nisan 2006.
- ^ "Obesity Sickening China's Young Hearts" 28 Haziran 2006 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.. 4 Ağustos 2000. Halkın Günlüğü. Erişim tarihi: 17 Nisan 2006.
- ^ "China's latest SARS outbreak has been contained, but biosafety concerns remain" 20 Nisan 2006 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.. 18 Mayıs 2004. Dünya Sağlık Örgütü. Erişim tarihi: 17 Nisan 2006.
- ^ Wong, Edward (1 Nisan 2013). "Air Pollution Linked to 1.2 Million Premature Deaths in China". New York Times. 13 Şubat 2017 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 19 Ekim 2017.
- ^ "COVID Live - Coronavirus Statistics - Worldometer". www.worldometers.info (İngilizce). 22 Mart 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 10 Ağustos 2022.
- ^ "新京报 - 好新闻，无止境". www.bjnews.com.cn. 30 Ocak 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 10 Ağustos 2022.
- ^ CDC (11 Şubat 2020). "COVID-19 and Your Health". Centers for Disease Control and Prevention (İngilizce). 20 Kasım 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 10 Ağustos 2022.
- ^ Dumortier, Brigitte (2002). "Religions en Chine" (Harita). Atlas des religions. Croyances, pratiques et territoires. Atlas/Monde (Fransızca). Autrement. ISBN 2746702649. 27 Nisan 2017 tarihinde kaynağından arşivlendi. p. 34.
- ^ Şablon:Çin'de dinlerin coğrafi dağılımı Zhongguo Minsu Dili [Folklore Geography of China], 1999; Zhongguo Dili [Geography of China], 2002.
- ^ Gao 高, Wende 文德, (Ed.) (1995). "Religions in China" (Harita). zh:中国少数民族史大辞典 [Chinese Dictionary of Minorities' History] (Çince). Jilin Education Press (吉林教育出版社). 27 Nisan 2017 tarihinde kaynağından arşivlendi.
- ^ "Religions in China" (Harita). zh:中国少数民族艺术词典 [Chinese Minorities' Arts Dictionary] (Çince). National Publishing House (民族出版社). 1991. 27 Nisan 2017 tarihinde kaynağından arşivlendi. Bilinmeyen parametre
|editör-soyadı1=görmezden gelindi (yardım); Bilinmeyen parametre|editör-soyadı2=görmezden gelindi (yardım); Bilinmeyen parametre|editör-ad1=görmezden gelindi (yardım); Bilinmeyen parametre|editör-soyadı3=görmezden gelindi (yardım); Bilinmeyen parametre|editör-ad2=görmezden gelindi (yardım); Bilinmeyen parametre|editör-ad3=görmezden gelindi (yardım) - ^ Çin Halk Cumhuriyeti Anayasası. Bölüm 2, Madde 36.
- ^ "国家宗教事务局". sara.gov.cn. Erişim tarihi: 30 Ağustos 2015.
- ^ a b Xinzhong Yao. Chinese Religion: A Contextual Approach. Bloomsbury Academic, 2011. ss. 9–11. 1847064760
- ^ Miller, James (2006). Chinese Religions in Contemporary Societies. ABC-CLIO. s. 57. ISBN 9781851096268. 3 Aralık 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 19 Ekim 2017.
- ^ Tam Wai Lun, "Local Religion in Contemporary China", Xie, Zhibin (2006). Religious Diversity and Public Religion in China. Ashgate Publishing. ISBN 9780754656487. s. 73 3 Aralık 2016 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.
- ^ Stephen F. Teiser. What is Popular Religion? 19 Ocak 2015 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.. Part of: Living in the Chinese Cosmos, Asia for Educators, Columbia University. Extracts from: Stephen F. Teiser. The Spirits of Chinese Religion. In: Religions of China in Practice. Princeton University Press, 1996.
- ^ a b André Laliberté. Religion and the State in China: The Limits of Institutionalization. On: Journal of Current Chinese Affairs, 40, 2, 3–15. 2011. ISSN 1868-4874 (çevrimiçi), ISSN 1868-1026 (baskı). s. 7, alıntı: «[...] while provincial leaders in Fujian nod to Taoism with their sponsorship of the Mazu Pilgrimage in Southern China, the leaders of Shanxi have gone further with their promotion of worship of the Yellow Emperor (黄帝, Huangdi).»
- ^ Religions & Christianity in Today's China (China Zentrum). Vol. IV, 2014, No. 1. ISSN 2192-9289. pp. 22–23.
- ^ Barry Sautman. Myths of Descent, Racial Nationalism and Ethnic Minorities in the People's Republic of China. In: Frank Dikötter. The Construction of Racial Identities in China and Japan: Historical and Contemporary Perspectives. Honolulu, University of Hawai'i Press, 1997, ss. 75–95. 9622094430. ss. 80–81
- ^ "Gallup International Religiosity Index" (PDF). Washington Post. WIN-Gallup International. Nisan 2015. 14 Ekim 2017 tarihinde kaynağından arşivlendi (PDF). Erişim tarihi: 19 Ekim 2017.
- ^ Chinese Family Panel Studies 2014 survey. For the see release #1 27 Nisan 2017 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.() and release #2 25 Şubat 2017 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.. The tables also contain the results of CFPS 2012 and Chinese General Social Survey (CGSS) results for 2006, 2008 and 2010.
- ^ Wenzel-Teuber, Katharina. "Statistics on Religions and Churches in the People's Republic of China – Update for the Year 2016" (PDF). Religions & Christianity in Today's China. VII (2). ss. 26-53. 22 July 2017 tarihinde kaynağından (PDF) arşivlendi.
- ^ "Temple of Heaven: an Imperial Sacrificial Altar in Beijing". UNESCO. 10 Ekim 2017 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 17 Temmuz 2015.
- ^ China: Understanding Its Past (İngilizce). University of Hawaii Press. 1997. s. 29.
- ^ "Historical and Contemporary Exam-driven Education Fever in China" (PDF). KEDI Journal of Educational Policy. 2 (1). 2005. ss. 17-33. 14 March 2015 tarihinde kaynağından (PDF) arşivlendi. Erişim tarihi: 19 October 2017.
- ^ "Tour Guidebook: Beijing" (İngilizce). China National Tourism Administration. 10 Ekim 2017 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 14 Temmuz 2013.
- ^ "Why China is letting 'Django Unchained' slip through its censorship regime". Quartz. 13 Mart 2013. 14 Mayıs 2013 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 12 Temmuz 2013.
- ^ ""China: Traditional arts". Library of Congress – Country Studies". Lcweb2.loc.gov. 28 Haziran 2017 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 1 Kasım 2011.
- ^ "China: Cultural life: The arts". Encyclopædia Britannica. 25 Nisan 2008 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 1 Kasım 2011.
- ^ ""China: Folk and Variety Arts". Library of Congress – Country Studies". Lcweb2.loc.gov. 28 Haziran 2017 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 1 Kasım 2011.
- ^ a b "UNWTO World Tourism Barometer and Statistical Annex, Aralık 2020 | World Tourism Organization". UNWTO World Tourism Barometer (İngilizce Versiyonu). 18 (7). 18 Aralık 2020. ss. 1-36. doi:10.18111/wtobarometereng.2020.18.1.7.
- ^ Liang, Xinlu (19 Ağustos 2021). "How has China's travel industry been hurt by the coronavirus pandemic, and when will tourism recover?". South China Morning Post. 16 Mayıs 2023 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 16 Mayıs 2023.
- ^ "中国文学史概述" 22 Temmuz 2015 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.. jstvu.edu.cn. Erişim tarihi: 18 Temmuz 2015.
- ^ "The Canonical Books of Confucianism – Canon of the Literati". 14 Kasım 2013. 2 Şubat 2014 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 14 Ocak 2014.
- ^ "什么是四书五经". 360doc.com. 6 Haziran 2014. 10 Ekim 2017 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 15 Temmuz 2015.
- ^ "李白杜甫优劣论" 15 Ekim 2015 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.. 360doc.com. 18 Nisan 2011. Erişim tarihi: 21 Temmuz 2015.
- ^ "史传文学与中国古代小说" 22 Temmuz 2015 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.. 明清小说研究. Nisan 1997. Erişim tarihi: 18 Temmuz 2015.
- ^ "第一章 中国古典小说的发展和明清小说的繁荣" 15 Ekim 2015 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.. nbtvu.net.cn. Erişim tarihi: 18 Temmuz 2015.
- ^ "金庸作品从流行穿越至经典" 22 Temmuz 2015 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.. 包头日报. 12 Mart 2014. Erişim tarihi: 18 Temmuz 2015.
- ^ "四大名著在日、韩的传播与跨文化重构" 21 Temmuz 2015 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.. 东北师大学报：哲学社会科学版. Haziran 2010. Erişim tarihi: 18 Temmuz 2015.
- ^ "新文化运动中的胡适与鲁迅" 22 Temmuz 2015 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.. 中共杭州市委党校学报. Nisan 2000. Erişim tarihi: 18 Temmuz 2015.
- ^ "魔幻现实主义文学与"寻根"小说" 23 Temmuz 2015 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.. 文学评论. Şubat 2006. Erişim tarihi: 18 Temmuz 2015.
- ^ "莫言：寻根文学作家" 22 Temmuz 2015 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.. 东江时报. 12 Ekim 2012. Erişim tarihi: 18 Temmuz 2015.
- ^ "鲁菜泰斗颜景祥". 凤凰网山东. 16 Eylül 2013. 10 Ekim 2017 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 17 Temmuz 2015.
- ^ "Eight Major Cuisines". chinese.cn. 2 June 2011. 12 Eylül 2015 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 17 July 2015.
- ^ "【外国人最惊叫的烹饪技法】食材、刀工、火候、调料。". 360doc.com. 15 Kasım 2014. 10 Ekim 2017 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 17 Temmuz 2015.
- ^ "中国美食成外国网友"噩梦" 鸡爪内脏鱼头不敢吃". xinhuanet.com. 23 Eylül 2013. 10 Ekim 2017 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 17 Temmuz 2015.
- ^ "中医强调"药疗不如食疗" 食疗有三大优势". antpedia.com. 1 Nisan 2011. 19 Haziran 2017 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 17 Temmuz 2015.
- ^ "中国居民豆类及豆制品的消费现状" 5 Kasım 2018 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.. 中国食物与营养. Ocak 2008. Erişim tarihi: 17 Temmuz 2015.
- ^ "China's Hunger For Pork Will Impact The U.S. Meat Industry". Forbes. 19 Haziran 2013. 29 Temmuz 2017 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 21 Ekim 2017.
- ^ "清真菜对北京菜影响" 5 Kasım 2018 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.. yqx.cc. 8 Ocak 2013. Erişim tarihi: 17 Temmuz 2015.
- ^ Historical Dictionary of Soccer. Scarecrow Press. 2011. s. 2. 3 Aralık 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 21 Ekim 2017.
- ^ "Sport in Ancient China". JUE LIU (刘珏) (The World of Chinese). 31 Ağustos 2013. 10 Ekim 2017 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 28 Haziran 2014.
- ^ Thornton, E. W.; Sykes, K. S.; Tang, W. K. (2004). "Health benefits of Tai Chi exercise: Improved balance and blood pressure in middle-aged women". Health Promotion International. 19 (1). ss. 33-38. doi:10.1093/heapro/dah105. PMID 14976170.
- ^ "China health club market – Huge potential & challenges". China Sports Business. 1 Temmuz 2011. 10 Ekim 2017 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 31 Temmuz 2012.
- ^ "2014年6岁至69岁人群体育健身活动和体质状况抽测结果发布". 温州日报. 7 Ağustos 2014. Erişim tarihi: 23 Kasım 2015.
- ^ Beech, Hannah (28 Nisan 2003). "Yao Ming". Time Magazine. 5 Temmuz 2011 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 30 Mart 2007.
- ^ "足球不给劲观众却不少 中超球市世界第9亚洲第1" 21 Temmuz 2015 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.. 搜狐体育. 14 Temmuz 2013. Erişim tarihi: 17 Temmuz 2015.
- ^ "Chinese players dominate at Malaysia open chess championship". TheStar.com. 2 Eylül 2011. Erişim tarihi: 24 Eylül 2011.
- ^ Qinfa, Ye. "Sports History of China" 3 Mart 2009 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.. About.com. Erişim tarihi: 21 Nisan 2006.
- ^ "China targets more golds in 2012". BBC Sport. 27 Ağustos 2008. 31 Aralık 2008 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 27 Kasım 2011.
- ^ "Medal Count". London2012.com. 24 Nisan 2013 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 9 Eylül 2012.
- ^ "China dominates medals; U.S. falls short at Paralympics". USA Today. 9 Eylül 2012. 12 Eylül 2012 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 19 Haziran 2013.
- ^ "Traditional Chinese Medicine: In Depth". nccih.nih.gov. 20 Ekim 2017 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 9 Ekim 2017.
- ^ "What Is TCM?". tcmworld.org. 10 Ekim 2017 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 9 Ekim 2017.
- ^ "China Intangible Cultural Heritage". culturalheritagechina.org. 10 Ekim 2017 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 21 Ekim 2017.
- ^ "All About China's Time-honored Brands". cityweekend.com.cn. 10 Ekim 2017 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 9 Ekim 2017.
- ^ "Angong Niuhuang Wan". ihchina.cn. 10 Ekim 2017 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 9 Ekim 2017.
- ^ "National list: the techniques of Dingkun Dan". ihchina.cn. 10 Ekim 2017 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 9 Ekim 2017.
- ^ "National List: the techniques of Guilingji". ihchina.cn. 10 Ekim 2017 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 9 Ekim 2017.
Dış bağlantılar
[değiştir | kaynağı değiştir]
Genel bakış
- China at a Glance 1 Mart 2012 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. People's Daily
- BBC News – Country Profile: China 16 Ekim 2011 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.
- "Çin". The World Factbook (2024 bas.). CIA.
- Modern China: A Primer—slideshow by Life magazine
- "Rethinking ‘Capitalist Restoration’ in China" 17 Mart 2011 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. by Yiching Wu
- Key Development Forecasts for China 26 Nisan 2012 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. from International Futures
Belgeler
- "China on the Rise" 21 Ocak 2011 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.
- China in the Red 5 Mart 2012 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi., 1998–2001. PBS Frontline.
- China From the Inside 16 Mart 2012 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.
Hükûmet
- The Central People's Government of People's Republic of China 12 Şubat 2010 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. (İngilizce)
- China Internet Information Center 4 Ağustos 2020 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. (İngilizce)—Resmî hükûmet portali
Çalışmalar
- Assertive Pragmatism: China's Economic Rise and Its Impact on Chinese Foreign Policy
- The Dragon's Dawn: China as a Rising Imperial Power
- History of The People's Republic of China 1949 sonrası önemli olayların zaman çizelgesi
- Media, advertising, and urban life in China.
- Konut Politikalarının Gelişimi 5 Mart 2014 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.
Haritalar
- Google Maps—Çin 6 Ocak 2012 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.
- Google Maps—China—İlginç yerler
- Wikimedia Atlas'da the People's Republic of China
| Güç |  | ||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|
| Yapı | |||||||
| Görevler | |||||||
| Üyeler |
| ||||||
| Otorite kontrolü |
|
|---|
