Vikipedi

Yenisey Kırgızları

Eski bir etnik topluluk

Yenisey Kırgızları ya da Eski Kırgızlar (Kırgızca Эне-сай кыргыздары,[1] Энесайлык/Енисейлик кыргыздар, Çince 黠戛斯 xiájiásī), günümüzde Krasnoyarsk Krayı sınırlarında kalan Sayan-Altay bölgesinde, Baykal Gölü'nün batısında Yenisey Nehri'nin aşağısında Minusinsk'in güney kısımlarında MÖ 3 yüzyıldan MS 13. yüzyıla kadar yaşamış eski Türk halkı. Tarihte Kırgız adıyla anılan en eski ilk halk olup günümüzdeki Hakaslar, Fuyü Gırgıs dilini konuşan Fuyü Kırgızları, Kırgızlar, Altaylar ve Sayan dillerini konuşan Tuvalar/Tofalar/Duhalar/Soyotlar gibi Türk halklarının atalarından biridir. Yenisey Kırgızları Antik ve Orta Çağ Orta Asya'sının askeri-siyasi ve etno-kültürel tarihinde önemli bir rol oynamışlardır.[2]

Yenisey Kırgızları

Kırgız Hanlığı (Кыргызский каганат) ve kuzeybatısında Yenisey Kırgızları (Енисейские кыргызы)
Diller
Türk dilleri
Din
Tengricilik
Yenisey Kırgızlarına ait olduğu düşünülen Taştık kültürüne ait cenaze maskesi, Moskova Devlet Tarih Müzesi

Tarih

değiştir

Taştık kültürü ile ilgili oldukları sanılıyor.[3][4][5] Yenisey bölgesi Kırgızların ilk tarih sahnesine çıktıkları yerdir.[6] Kırgızlar, Barthold’un ifade ettiği gibi Orta Asya halkları içinde adı tarihte geçen en eski halklardan biri olarak kabul edilmektedir.[6] Kırgızlardan tarihte ilk defa Çin yıllıklarında bahsedilmiştir. M.Ö. 203-201 yılına ait Han Hanedanı döneminde Sima Qian’ın eseri Shiji’de Kırgızlar Hunların hakimiyet altına aldığı beş halktan biri olarak tarihte ilk defa görülürler.[6] Bu beş halkın adları Gekun/Gegun (鬲昆 Kırgızlar), Tingling/Dinlin, Hunyuy, Tsyuyşe/Kyueşe, Sinlin olarak verilir.[6] Kırgız tarihinin en önemli kaynaklarından biri de Orhun-Yenisey Yazıtları olup bu yazıtlarda özellikle 6-7. yüzyıllardaki Kırgızlar hakkında oldukça değerli bilgiler verilmektedir.[6]

Yaşam tarzları

değiştir

Yenisey Kırgızlarında daha çok at ve sığıra dayalı göçebe hayvancılık ile tarıma dayalı karma ekonomi görülür. Çin kayıtlarına göre Kırgızlar Himalaya çavdarı, arpa, darı ve buğday ekerlerdi. Vasıflı demir işçiliği, mücevher üretimi, çömlekçilik ve dokumacılık gelişmiş alanlardır. Geleneksel evleri göçebe çadırı ile tarım alanlarına yakın olan ağaç ve ağaç kabuğundan yapılma kulübelerdir. Ormanlardaki kürk hayvanları sayesinde zengin tüccar olmuşlardır. Çin, Tibet ve Abbasiler gibi birçok halk ve kabileyle ticari ilişkiler kurmuşlardır. Kırgız atları da büyük ve hızlı olmakla ünlenmişti. 10. yüzyılda kaleme alınan Hudûd el-âlem'de Kırgızların ölülerini gömmeyip yakan göçebeler olduğu yazılmıştır.[7] Bazı kurganlarda eski Hakas toplumunun temsilcileri de yakılarak gömülmüştür.[6]

Çin kaynaklarına göre, avladıkları memeli hayvanlar arasında yabani tarpan atı (Equus ferus ferus), Sibirya karacası, Moğol ceylanı (ceren, Procapra gutturosa), argali, geyik, kara kuyruklu keçi (чернохвостая коза ? Capra sibirica); balıklar arasında mersin balığı; kuşlar arasında kaz, ördek, yırtıcı kuşlar (atmaca, doğan ve kartal) sayılabilir. Ağaçlar arasında en önemlisi huş kabuğu gibi çok işlevli olan huş, çam, söğüt, karaağaç öne çıkar. Madenler olarak altın, demir ve kalay ile Türkler tarafından son derece keskin silahların yapımında kullanılan ve цзяша (迦沙) denilen işlenmiş demir sayılabilir.

Adlandırma

değiştir

Etimoloji

değiştir

Ḳırġız > Ḫırġıs > Ḫaḳas kelimesinin etimoloji denemeleri:

1. Kırk-ız («kırk boy») : kırk («40») -ız çokluk eki (Banzarov 1955). Manas destanında geçen kırk uruu Kırgız tabiri de bunu kanıtlamaktadır.[8] Manastaki bu bilgi, günümüzdeki Kırgızistan bayrağında güneş figürünün 40 ışını olarak yansır ve 40 Kırgız boyunu sembolize eder.
2. Kır-gız («kır adamları») < Kırkun < Gegun: Çin kaynaklarında Kırgızlar için kullanılan Gegun (Kırkun) adı kır («step») kun-gız («adam, kişi») (Margulan 1959):[8]
3. Kırıg-ız («kızıllar») : kırıg / kırgu («kızıl») -z çokluk eki (Petrov 1964). Fakat, Baskakov (1964) kızıl anlamında kırıg kelimesinin olmadığını belirterek bu etimolojiyi olası saymaz.[8]
4. Ḳırġız ile Ḫaḳas ayrı : Çin kaynaklarında Kırgızlar için kullanılan Hyagas, Hagas, Syatszyası, Hegesı, Tsztszyası, Hyahya, Hehe adları Hakas için, Gyanhun (Tszyangun) Tsilitsisi (Girgis), Helitszı (Hergis, Hirgis) Tsiergaysı (Kirgais), Kiertszis adları ise Kırgız kelimesi için ayrılmalıdır (Kızlasov 1968). Fakat, böyle bir ayrım yapılamaz, zira tarihi fonetiğine göre Çince Hyagas kelimesi Türkçe Kırgız kelimesinin transkribidir (Yohontov 1970):[8]
5. Kırk Kız (кырк кыз «40 tane kız») : Bir efsaneye dayalı halk etimolojisidir.[1][8]
6. Kır Kız (хыр гыс «kır saçlı kız»): Hakas folkloruna gore Kırgızlar, özel ismini soyunun anası olan Hırgıs'tan almıştır.[9]

Çin kaynaklarındaki adları

değiştir

Türkçe sonu -z ile biten kelimelerin Çinceye -sz olarak transkribize edilmesi 8. yüzyılın sonundan itibaren görülür. MÖ 2. yüzyılda ise Çinceye transkripsiyonu -n ya da -t olarak yapılırdı. Paul Pelliot 1920 yılında Türkçe -z son sesinin Çinceye -t olarak transkribize edildiğini belirtmiştir. Fakat daha sonra Moğolca çoğul eki -t olabileceği de düşünülmektedir, zira Çinliler Kırgızları Moğollar aracılığıyla tanımışlardır.

Çin kaynaklarında Kırgız adının değişik transkripsiyonları görülür:

  • Gekun (Erken Orta Çince kέrjk kwən), MÖ 2. yy. Shiji 110, Hanshu 94a.
  • Jiankun (EOÇ khέn kwən), MÖ 1. yy dan beri. Hanshu 70.
  • Qigu (EOÇ kέt kwət), 6. yy. Zhoushu 50.
  • Hegu (EOÇ γət kwət), 6. yy. Suishu 84.
  • Jiegu (EOÇ kέt kwət), 6-8. yy. Tongdian 200, Tang Kitabı 194b, and Tang Huiyao 100.

Kırgız adının varisleri

değiştir

Günümüzde Kırgız adı uluslararası arenada kendilerine Ḳırġız diyen Kırgızistan'ın ana halkı (Tiyanşan Kırgızları ya da Tanrıdağı Kırgızları[10]) için kullanılmakta, onun Çince transkripsiyonu olan 黠戛斯 xiájiásī kelimesinden bozma Hakas adı ise kendilerine Tadar diyen Abakan Tatarları için kullanılmaktadır.[9] Zira, Kırgızlar 6. Yüzyılın sonlarından itibaren Çinliler tarafından Hakas (хягяс [2]) ismi ile zikredilmiştir.[11] Adları sonradan Ruslarca verilen Hakaslar Eski Yenisey Kırgızlarının torunlarıdır.[9] Çin'in Fuyü bölgesinde yaşayan ve kendilerine Gïrgïs (кыргыз, хэргэз, тиртиз) diyen Fuyü Kırgızlarının dilleri Fuyü Gırgıs dili Hakasçanın lehçesi (kjh-fyk)[12] olarak da sınıflandırılır ve birkaç kişi tarafından konuşulur.

Yenisey Kırgızlarının adları (Ḳırġız) günümüzde iki kol (Ḳırġız ~ Ḫaḳas) olarak yaşamaktadır:[1][8]

Kaç (Ḫaas, Хаас), Sagay (Sağay, Сағай), Kızıl (Ḫızıl, Хызыл) ve Koybal (Ḫoybal, Хойбал) biçiminde dört boydan ve 150 kadar söökten oluşan Hakasların kendilerine verdikleri Tadarlar (Тадарлар) adı Tatarlar anlamındadır. Çarlık Rusyası belgelerinde de Abakan Tatarları (абаканские татары), Yenisey Tatarları (енисейские татары), Açinsk Tatarları (ачинские татары), Minusinsk Tatarları (минусинские татары) biçiminde Tatar olarak adlandırılmışlardır. Aslında Tatar adlandırması Hakaslara başkaları tarafından verilmiştir ve 19 asrın başlarında Hongoray yerine Tadar adı kullanılmaya başlanmıştır.[9] Hakasların kendileri için kullandıkları bir diğer etnik ad ise Hooraylar (Хоорайлар, Koraylar[13]) olup daha çok eski folklor belgelerinde geçer ve Hırgıs-Hooray (хыргыс-хоорай) biçimine de rastlanır.[14] Bu Hooray (ve Hoor, Hoori, Hooro, Hoorıy) adı 15-18 yüzyıllarda Hongoray (ve Konguray, Kongaray, Hongor) biçimlerinde geçer.[9] Hakaslara komşu Türk halkları da buna benzer isimler kullanır: Altayca Konguray (конгурай), Tuvaca Hooray (хоорай), Kongray (конграй), Honru (хонру), Beldir (белдир); Önceleri Hakas etnik yapısından ayrı tutulan Şorlar Hakaslara Sagay (сагай) adını verirler ve yok olmak üzere olan dilleri Şorca günümüzde Hakasçanın lehçesi olarak görülmektedir. Hakasların Türk olmayan komşularında da Hakaslar için Hooray benzeri adlar kullanılır: Yenisey dillerinden Kotçada eskiden Koyballar için Kongrayçiyen (конграйчиен); Samoyed dillerinden Kamasçada Haaş (хааш) ve Koyballar için de Hooray (хоорай).[14] Hakaslar kendileri (Хакастар) ve dilleri (Хакас тілі) için Rusların 1923[9] yılında Hakas ilçesi oluşturulurken verdiği ve uluslararası arenada da geçen Hakas adını da mecburen kullanırlar. Minusinsk havzasındaki Orta Çağ'dan kalma balballar (çaa-tas чаа-тас) ile dolu olan kurgan tipi mezarlara Hakasların Hırgıs söökteri ya da Hırgıs sıırattarı[9] (хыргыстар сууктэр ya da хыргысгыр сууктэр «Kırgız mezarları / киргизские могилы»[15]) adını vermesi ilginçtir ve bu 10-12. yüzyıllara ait döneme Rusçada Süükter Çağları (эпохи сууктэр) adı verilir.[16]

Kıpçaklaşan Kırgızlar

değiştir

Doğu Kıpçakları bir zamanlar hakimiyetleri altında bulundukları Kimek boyları ve Yenisey Kırgızları (Eski Kırgızlar) ile birleşerek Kırgız (eskiden Ruslarca Kara Kırgız) adı altında Altay, Yedisu ve Tanrı Dağlarında hayatlarına devam etmiştir.[6] Kırgızlar 10. yüzyılda Tanrı Dağlarının batısına ve Doğu Türkistan'a (Sincan) gelmişlerdir.[17]

Baskakov’un da belirttiği gibi, Kıpçak-Nogay grubu dillerdeki ş~s seslerinin yerine Eski Türkçeye özgü ç~ş seslerinin gelmesi (örn. kas değil kaç, bas değil baş); kelime başında sert ünsüzlerin ağırlıklı kullanılması; Eski Türkçedeki birçok gramer şekillerinin korunması; kelime hazinesinde diğer Kıpçak dillerinde bulunmayan Moğolca kelimelerin çokluğu gibi sebeplerle, Kırgızcanın, coğrafî ve bazı ortak dil özelliklerinden dolayı aynı grup içinde yer aldığı Kıpçak dillerinden hayli farklı bir konumdadır ve Kıpçak grubunda yer almasına sebep olan onun Kıpçak unsurları da artık Kırgızcanın, son dönemlerinin kazandırdığı inkâr edilemeyecek bir gerçeğidir.[18] En yaygın kabul edilmiş sınıfladırmaya göre, Türkmence Oğuz ya da Güney-Batı, Kırgızca Kıpçaklaşmış Altayca, Kazakça Kıpçak ya da Kuzey-Batı, Özbekçe ile Uygurca ise Güney-Doğu Türk grubuna girer.[19]

Kaynakça

değiştir
  1. ^ a b c В. Я. Бутанаев & И. И. Бутанаева (2002). Эне-сай кыргыздары: фольклор жана тарых[ölü/kırık bağlantı]. Бишкек 2002 (Kırgızca)
  2. ^ a b Ю.С. Худяков. Проблемы истории древних кыргызов 19 Aralık 2014 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. (первоначальное расселение) (Rusça)
  3. ^ ""Xipoliya Yanke Suo Jian Xiajiesi Monijiao" ("Siberan Rock Arts and Xiajiesi's Manicheism") 1998 Gansu Mingzu Yanjiu". 25 Mayıs 2012 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 29 Mart 2013. 
  4. ^ A. J. Haywood, Siberia: A Cultural History 19 Ağustos 2014 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi., Oxford University Press, 2010, p.203
  5. ^ Christoph Baumer, The History of Central Asia: The Age of the Steppe Warriors 19 Ağustos 2014 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi., I.B.Tauris, 2012, p.171
  6. ^ a b c d e f g Kıldıoğlu, Mehmet (2006). IX-XVI. asırlarda Yenisey-İrtiş bölgesinde Kırgız-Kıpçak ilişkileri 26 Haziran 2012 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.. A.Ü. Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Dergisi, sayı: 30, sayfa: 133-166, Erzurum 2006
  7. ^ Scott Cameron Levi, Ron Sela (2010). "Chapter 4, Discourse on the Qïrghïz Country". Islamic Central Asia: An Anthology of Historical Sources. Indiana University Press. s. 30. ISBN 978-0-253-35385-6. 24 Mayıs 2013 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 31 Mart 2013. 
  8. ^ a b c d e f Karayev, Ömürkul (yazan), Kıldıroğlu, Mehmet (çeviren) (2001). Kırgızların ortaya çıkışı / "Kırgız" terimi hakkında 2 Nisan 2013 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.. Manas Sosyal Bilimler Dergisi, cilt: 1, sayı: 1
  9. ^ a b c d e f g Viktor Butanayev & İrina Butanayeva (yazanlar); Yaşar Gümüş (Kırgızcadan aktaran, 2007). Yenisey Kırgızları: folklor ve tarih 4 Mayıs 2014 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi., Ötüken Neşriyat, 214 sayfa. ISBN 9754376128
  10. ^ Kalkan, Mustafa (2009). Kırgızların Diğer Orta Asya Kavimleri İle Olan Etnik Temasları 12 Mayıs 2013 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi., Türklük Bilimi Araştırmaları, 2009, sayı: 25, sayfa: 101-117
  11. ^ Kara, Füsun (2011). 1916 Kırgız büyük isyanı: Ürkün 13 Mayıs 2013 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.. Turkish Studies - International Periodical For The Languages, Literature and History of Turkish or Turkic, Volume 6/2 Spring 2011, p. 537-546, Turkey
  12. ^ "MultiTree: Fuyü Gïrgïs of Khakas (kjh)". 2 Nisan 2013 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 30 Mart 2013. 
  13. ^ Viktor Butanayev (yazan) / Mualla Uydu Yücel (çeviren). Hakas Şahıs İsimleri[ölü/kırık bağlantı], Hooray Atarı, Hakasskiye Liçniye İmena, Hakasiya, 1993
  14. ^ a b ХАКАСИЯ.ru или регион 19 : Хакасы 6 Ağustos 2013 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. (Rusça)
  15. ^ Ю.С. Худяков. Кыргызы на Табате 3 Eylül 2011 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.. Новосибирск: 1982. 240 с.
  16. ^ Худяков Ю.С., Баяр Д. "Средневековый памятник в местности Нахиугийн-Манхан в пустыне Монгол-Элс"[ölü/kırık bağlantı]. Северная Азия и соседние территории в средние века, История и культура востока Азии. Новосибирск, 1992. - С. 36-44. (Rusça)
  17. ^ İsakov, Abdrasul (2007). Doğu Türkistan tarihinde Kırgızların tesirleri (1700-1878) 2 Nisan 2013 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.. TC. Uludağ Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Tarih Anabilim Dalı, Genel Türk Tarihi Bilim Dalı, Yüksek Lisans Tezi, Bursa, 2007
  18. ^ Cumakunova, Gülzura (2002). Kırgız Türkçesinin Tarihî Aşamaları Üzerine Bazı Düşünceler 2 Mayıs 2012 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.. Çağdaş Türklük Araştırmaları Sempozyumu 2002. Ankara Üniversitesi Yayınları, Ankara. s.74-93
  19. ^ Jankowaki, Henryk (2010). Orta Asya Türk Dillerinin Bazı Ortak Özellikleri 4 Mart 2016 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.. Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi Türkoloji Dergisi, 17, 2 (2010) 131-142
"https://tr.wikipedia.org/w/index.php?title=Yenisey_Kırgızları&oldid=32615435" sayfasından alınmıştır