Vikipedi

Mustafa Barzani

Kürt milliyetçi lider

Molla Mustafa Barzani (Kürtçe: مەلا مستەفا بارزانی - Mela Mistefa Barzanî), Kürt lider. Kürdistan Bölgesel Yönetimi'nin kurucusudur. 1946 yılından 1979'daki ölümüne kadar Kürdistan Demokrat Partisi'nin başkanı olarak siyaset yapmıştır. Bağımsız Kürt devleti görüşleriyle Kürt milliyetçiliğine önemli katkılar sunmuştur.[1][2] Mesud Barzani ve İdris Barzani'nin babasıdır.

Mustafa Barzani
مەلا مستەفا بارزانی
Kürdistan Demokrat Partisi Başkanı
Görev süresi
16 Ağustos 1946 - 1 Mart 1979
Yerine geldiği Makam oluşturuldu
Yerine gelen Mesud Barzani
Kişisel bilgiler
Doğum Mela Mistefa Barzanî
14 Mart 1903(1903-03-14)
Barzan, Osmanlı İmparatorluğu
Ölüm 1 Mart 1979 (75 yaşında)
Washington, DC, Amerika Birleşik Devletleri
Defin yeri Barzan, Kürdistan Bölgesi
Milliyeti Kürt
Akraba(lar) Neçirvan Barzani (Torun)
Mesrur Barzani (Torun)
Çocuk(lar) Ubeydullah Barzani (d. 1927)
Mesud Barzani (d. 1946)
İdris Barzani (d. 1944)

Kadı Muhammed savunmalarında Kürdistan bayrağını, Mahabad Kürt Cumhuriyeti'nin savaş bakanlığını yapmış olan Mustafa Barzani'ye emanet ettiğini ve Mele Barzani'nin bayrağı her yerde dalgalandıracağını bildirmiştir.[3][4]

Yaşamı

değiştir

Mustafa Barzani, 1903 yılında Irak Kürdistanı'nda bir köy olan Barzan'da doğdu. Barzani henüz üç yaşındayken, aşiretinin başlattığı bir Kürt ayaklanmasının ardından kendisi ve ailesi Diyarbakır'a sürgün ve hapse gönderildiler. Babası, büyükbabası ve ağabeyi Abdülselam daha sonra başka isyanlar için Osmanlı makamları tarafından idam edildi.[5] 1919 yılında İngiliz işgalcilere karşı yürütülen isyana katıldı. 1931'de büyük abisi Şeyh Ahmed Barzani'nin başlattığı ayaklanmaya katıldı. Ertesi yıl Barzani aşiretinin lideri oldu. II. Dünya Savaşı'nda karışıklıklardan yararlanarak 1943'te Bağdat yönetimine başkaldırdı. Ağustos 1945'te geniş çaplı bir ayaklanmaya dönüşen bu hareketin bastırılması üzerine aşiretiyle birlikte İran'a geçti. 13 Ocak 1946'da, Sovyetler Birliği'nin desteğiyle İran sınırları içinde Azerbaycan Millî Hükûmeti ile birlikte kurulan Kürt Mahabad Cumhuriyeti'nin kuruluşunda önemli rol oynadı. Hemen ardından tümgeneral rütbesiyle Mahabad Cumhuriyeti başkomutanlığına getirildi. SSCB'nin İran'dan çekilmesinden (Aralık 1946) sonra İran güçlerince Mahabad Cumhuriyeti'ne son verilince, yaklaşık 500 silahlı adamıyla birlikte Türkiye-İran sınırı üzerinden SSCB'ye gitti. Burada kaldığı yıllarda Moskova'da öğrenim gördü. Uzun yıllar SSCB'de yaşadığı için Kızıl Molla olarak da anılır.

Mustafa Barzani liderliğindeki Kürdistan Demokrat Partisi (KDP), 1957 Kongresi'nde Marksist-Leninist bir çizgi benimsediğini açıkladıysa da, esas olarak Kürt milliyetçi bir örgüt olmaya devam etti.

 
Mahabad Cumhuriyeti Genelkurmay başkanıyken Mustafa Barzani (1946)

Abdülkerim Kasım'ın 1958'de krallığa son veren darbesinden sonra Irak'a döndü. Yasal bir kimlik kazanan Kürdistan Demokratik Partisi'nin önderi olarak önceleri yeni yönetimi destekledi. Ama ekonomik ve kültürel haklar konusunda verilen sözler yerine getirilmeyince, Eylül 1961'de ayaklandı ve günümüzdeki Kürdistan Bölgesel Yönetimi'nin askerî gücü olan Peşmerge (ölümle yüzleşenler) gerilla kuvvetiyle Kuzey Irak'ın büyük bir bölümüne egemen oldu. Irak yönetimindeki çeşitli değişiklikler doğrultusunda zaman zaman ateşkes anlaşmaları yapmakla birlikte, Kuzey Irak'ta özerk bir yönetim kurmaya yönelik silahlı mücadeleyi başarıyla sürdürdü. Mart 1970'te Kürtlerin isteklerini kabul eden bir antlaşmanın imzalanması üzerine, silahlı mücadeleye son verdi ve bu antlaşma ile birlikte resmî olarak Kürdistan Bölgesel Yönetimi kuruldu.

1973 yılında Irak'ın Sovyetler Birliği'yle imzaladığı dostluk ve işbirliği antlaşmasından sonra Moskova'nın Barzani'ye verdiği destek giderek azaldı. 1970'te yapılan antlaşmanın uygulanması için öngörülen dört yıllık sürenin bitimine doğru, Irak yönetiminin 1957 nüfus sayımını temel alan sınırlı bir kültürel özerklik planı sunması, ilişkileri gerginleştirdi. Bu sırada Irak ile anlaşmazlık hâlinde olan İran ve SSCB'ye yakınlaşan Bağdat rejimini istikrarsızlaştırmak isteyen Amerika Birleşik Devletleri'nden destek alarak yeniden silahlı mücadeleyi başlattı.[6] Ancak, 6 Mart 1975'te imzalanan Cezayir Anlaşması'yla, bazı tavizler karşılığında Irak ile anlaşmaya varan İran şahı Muhammed Rıza Pehlevi'nin yardımı kesmesi üzerine, zor duruma düştü. Barzani çatışmayı durdurarak İran'a geçti. 1976'da Amerika Birleşik Devletleri'ne gitti ve orada öldü. Cenazesi İran'a getirilerek Irak sınırındaki Uşnu kasabasına defnedildi. 1993'te mezarı Kuzey Irak'a getirildi.

Oğlu Mesud Barzani'ye devrettiği aşiretinin bağımsız Kürdistan hedefine ulaşması gerektiğini vasiyet etti. Oğulları Mesud ve İdris (ö. 1987), İran-Irak Savaşı'nın başlamasından (1980) sonra Irak'taki Kürt hareketini yeniden toparlamaya giriştiler.

Mahabad Kürt Cumhuriyeti

değiştir

Aralık 1945'te Mahabad Kürt Cumhuriyeti, Sovyet askeri kontrolü altındaki Mahabad'da (kuzeybatı İran) Kürdistan Demokrat Partisi-İran lideri Kadı Muhammed tarafından ilan edildi. Barzani, Kürdistan Cumhuriyeti'nin Savaş Bakanı ve Kürt ordusunun komutanı olarak atandı. İran kuvvetleri Mahabad Cumhuriyeti kuvvetleriyle çarpışmaya başladığında, Mustafa Barzani, kuvvetleriyle İran tümenlerini yenilgiye uğratarak yetenekli bir komutan olarak ününü hızla kanıtladı ve ilerleyen İran kuvvetlerine teslim olmayan veya iltica etmeyen birkaç kişiden biriydi.[7]

Mayıs 1946'da Sovyet birlikleri İran'dan çekildi ve Yalta Anlaşması uyarınca Mahabad Kürdistan Cumhuriyeti'ne verilen tüm destek kesildi. Aynı yılın Aralık ayında Mahabad İran birlikleri tarafından ele geçirildi ve Mahabad Cumhuriyeti yöneticilerine sert cezalar uygulandı; Cumhurbaşkanı Kadı Muhammed, Mahabad kentindeki "Çarçıra" meydanında erkek kardeşi ve kuzeni ile birlikte halkın gözü önünde asıldı ve Kürtçe metinlerin bulunduğu çok sayıda kütüphane İran ordusu tarafından yakıldı.[8]

Mahabad Kürt Cumhuriyeti'nin kurucusu Kadı Muhammed savunmasında, Albay Rıza Niko Zade çantasından kırmızı, yeşil ve beyaz renkli, üzerinde orak-çekiç şekli olan bir bez parçası çıkararak Kadı Muhammed'e göstererek “bu senin hükümetinin bayrağı değilmiydi” diye sorar ve bayrağa tükürerek ayaklarının altında çiğnemeye başlar. Kadı ona dönerek;[3]

“Birincisi, o Kürdistan bayrağı değildir. Bizim bayrağımızda orak-çekiç yoktur. İkincisi davranışın senin akılsız, idraksiz ve şuursuz bir kişi olduğunu göstermektedir. Emin olun sizin o bayrağı ayaklarınızın altında çiğnemeniz için elinize geçirmeniz mümkün değildir. Kürdistan bayrağı bir gün şu anda içinde beni yargıladığınız binanın tepesinde dalgalanacaktır. Ben Kürdistan bayrağını Mele Mustafa’ya teslim ettim. Mele Mustafa onu; dağdan dağa şehirden şehre, ülkeden ülkeye gezdirerek yine Kürdistan’ın yükseklerinde dalgalandıracaktır. Emin olun o gün gelecektir, çaresi yok bunun."

Sovyetler Birliği'ne Sürgün

değiştir
 
Mustafa Barzani, 1947

Barzani ve yandaşları Ermeni SSC'ye geldiler ve Nahçıvan yakınlarında bir kampa konuldular.[9] Sovyetler Birliği'ne kendilerine yardım etmesi için başvurduktan sonra Barzani ve yandaşları Azerbaycan SSC'sine nakledildi, Bakü yakınlarındaki ve çevresindeki kamplarda tutuldular. Barzani, Moskova'nın talimatıyla Kürtlere yardım etmesi söylenen Azerbaycan Komünist Partisi yetkilileriyle görüştü.

Kasım 1947'de Barzani, Kürtlerin Sovyetler Birliği'nde neler yapabileceğini görüşmek üzere Azerbaycan Komünist Partisi Birinci Sekreteri Mircafer Bağırov ile ilk kez bir araya geldi. Barzani'nin yandaşları askeri bir alay halinde örgütlendiler ve askeri taktik ve siyaset eğitiminin yanı sıra Kürtçe okuma ve yazmayı öğrenme eğitimi aldılar.[10]

19 Ocak 1948'de Bakü'de Irak ve İran Kürtlerini bir araya getiren ve Barzani'nin Kürt hareketi için plan hazırladığı bir konferans düzenlendi. Bu, İran'ın Sovyetler Birliği'nden Barzani'yi ve yandaşlarını İran'a iade etmeyi talep etmesine neden oldu, ancak Sovyetler Birliği bunu reddetti. Barzani, Kürt hareketine yönelik farklılıklar ve tutumlar nedeniyle Bağırov ile hızlı bir şekilde sorunlar yaşadı. Bağırov, Lavrentiy Beria'ya bağlı olduğundan, bu Bağırov 'a bölgesel meselelerde çok fazla güç verdi ve Barzani'nin, Bağırov'un kendilerine karşı hareket edeceği tedirginliğiyle takipçilerinin Azerbaycan'dan nakledilmesini talep etmesine yol açtı.[11]

Barzani ve diğerleri Ağustos 1948'de Özbek SSC'ye nakledildi, ancak Bağırov'un Barzani ile olan anlaşmazlıkları unutulmadı. Hem Özbekistan Komünist Partisi Genel Sekreteri Usman Yusupov'un güvencelerine rağmen, Bağırov'un Barzani ile olan rekabeti Özbekistan'a sıçradı ve Barzani'nin kendisinin ve takipçilerinin çoğunun ayrılmasına ve ülke geneline yayılmasına neden oldu. Takip eden üç yıl boyunca, Barzani yandaşlarından ayrı tutularak, onların yeniden birleşmelerini ve davalarının tanınmasını talep eden oturma eylemlerine ve grevlere katılmaları istendi.

Barzani Moskova'ya çok sayıda mektup göndererek Joseph Stalin'in kendisine ve takipçilerine daha iyi muamele edilmesini ve yeniden bir araya gelmesini talep etti. Bu mektuplardan sadece biri Kremlin'e ulaştı ve kısa bir süre sonra Mart 1951'de Sovyet yetkilileri Barzani ve takipçilerinin endişelerini gidermek için soruşturmalara başladı. Komite, Barzani ve takipçilerine haksız muamele edildiğini tespit etti ve Ağustos 1951'de Sovyet hükûmeti, Barzani ve diğer Kürtleri yeniden bir araya getirerek Mustafa Barzani'ye Taşkent'te bir ikametgâh verdi, geri kalanlara Taşkent dışında küçük bir toplulukta ev verildi. Hepsine diğer Sovyet vatandaşlarına verilen iş, eğitim, öğretim ve sosyal hizmetler sağlandı.[12]

Barzani, Stalin'in ölümünden sonra, Sovyetlerin kendisine ve takipçilerine yardım etmeye devam etmesini sağlamak için 1953 yılının Mayıs ayında Georgi Malenkov ve Nikita Kruşçev gibi Sovyet figürleriyle görüştü. Kısa bir süre sonra, Sovyet yetkilileri Barzani'yi Moskova'da bir yurda yerleştirdi ve onu Parti Yüksek Okulu'na kaydettirdi.[12][13]

Barzani'ye Kızıl Ordu'da bir rütbe verildiğine dair söylentiler de yayıldı. Olayı yıllar sonra Yevgeni Primakov'a anlatan Barzani, 1951'de Taşkent'te bir Voentorg (askeri malzeme) mağazasından üniforma satın aldığını ve onu giyerken fotoğrafını çektiğini hatırlattı. Bu resim bir şekilde İngiliz istihbaratının eline geçti ve Barzani'nin Sovyet Kızıl Ordusu'na üye olduğu söylentilerinin kaynağı oldu.[13]

Sürgündeyken Irak'ta kurulan Kürt Demokrat Partisi, 16 Ağustos 1946'da Bağdat'ta ilk kongresini yaparak Mustafa Barzani'yi başkan seçti. Parti daha sonra Ocak 1953'te Üçüncü Kongresi sırasında kendisini Kürdistan Demokrat Partisi olarak yeniden adlandırmıştır.[14]

Irak ve Devrimler

değiştir

Mustafa Barzani 1958'de Irak'a döndükten sonra Bağdat'a karşı çok sayıda bağımsızlık mücadelesine girişecek, çoğu zaman KGB, CIA, Mossad, MI6 ve SAVAK'ın yanı sıra Suriye ve Ürdün'den hangisi yardım ederse ona bağlı destek alacaktı. Ortadoğu'daki Soğuk Savaş'ın karmaşıklığından yararlanarak, o sırada Bağdat'taki hükûmete baş kaldırdı.[15]

Sürgünden dönüş ve Abdülkerim Kasım

değiştir
 
Mustafa Barzani ve Abdülkerim Kasım

Haşimi monarşisine karşı Cumhuriyetçi darbenin ardından Barzani, yeni başbakan Abdülkerim Kasım tarafından Irak'a dönmeye davet edildi. Ekim 1958'de Barzani ve yandaşları Sovyetler Birliği'nden döndüler ve Barzani hızla Kasım ile sıcak ilişkiler kurdu. Kasım, ülkedeki daha milliyetçi kafalı Arap subaylar ve aydınların hatırı sayılır direnişiyle karşılaştığı için, Irak'taki güç mücadelelerinde Barzani'yi potansiyel bir müttefik olarak kullanmayı umuyordu. Mustafa Barzani, toprak reformu, siyasi konum ve Irak Komünist Partisi gibi Irak'taki diğer partilerle ittifaklar üzerinde yükselen bölünmeler nedeniyle KDP içinde benzer zorluklarla karşı karşıya kaldı. Barzani, Ocak 1959'da Genel Sekreter İbrahim Ahmed'i devirerek ve onun yerine Komünizm yanlısı Hamza Abdullah'ı getirerek ve IKP ile bağları güçlendirerek KDP üzerinde hızla kontrol sağladı.

Barzani ve Kürdistan Demokrat Partisi, Mart 1959'da Musul'da Baasçıların ve diğer Arap Milliyetçilerinin ayaklanması sırasında, ayaklanmaya karşı savaşmak için şehre girerken, Komünistlerle birlikte Kasım'ın yanında yer aldı. Temmuz 1959'da Kerkük'te solcular tarafından başlatılan bir isyanın ardından Abdülkerim Kasım, IKP'yi kınadı ve Barzani, IKP'yi kuzey Irak'ta bir rakip olarak görerek aynı şeyi yaptı. Barzani, partiyle bağlarını kopardı ve İbrahim Ahmed'i eski konumuna getirdi ve KDP'nin Ekim 1959'daki dördüncü Kongresi sırasında Celal Talabani'yi politbüroya yükselterek KDP'nin IKP ile olan işbirliğine son verdi. Ahmed, IKP'den kopmayı memnuniyetle karşılarken, yine de Barzani'ye ve partiye yönelik politikasına dair şüpheleri vardı ve onun liderliğini eleştirmeye devam etti.[16]

Kasım, zamanla Barzani'den şüphelenmeye başladı ve Irak Kürdistanı'ndaki artan gücünün, Irak'taki ve muhtemelen yabancı istihbaratın Irak'ta istikrarsızlığı kışkırtabileceği olası bir muhalefet kaynağı haline gelmesine izin verebileceğinden endişelendi. Kasım, 1960 sonbaharında aşiret anlaşmazlıkları yaratan Zebariler ve Harkiler gibi Barzanilerle uzun süredir rekabet halinde olanlara odaklanarak Kürt bölgesindeki aşiret bölünmelerinden yararlanmaya başladı. Ahmed ve Talabani gibi KDP içindeki diğer isimler Kürtler için herhangi bir özerklik yolunda ilerleme kaydedilmemesinden rahatsız olarak, parti yayınları aracılığıyla Kasım'a daha fazla muhalefet etmeye başladı. Abdülkerim Kasım 1961 başlarında Barzani'ye verilen hükûmet maaşını ve ayrıcalıklarını kesti ve yılın büyük bölümünde Barzani ile Kasım arasındaki gerilim arttı. Kasım, Barzani'nin İngilizlerin Kuveyt'i ele geçirmesini engellemesi ve Barzani'nin daha da güçlenmesini önlemek için hükûmet yanlısı aşiretlere silah göndermesi için potansiyel bir yol olduğundan şüpheleniyordu. 11 Eylül 1961'de Irak uçakları, bir askeri konvoya yapılan pusu sonrası Kürt bölgesini bombalamaya başladı ve 24 Eylül'de Abdülkerim Kasım, Kürdistan Demokrat Partisi'nin kapatılması emrini verdi. Takip eden Aralık ayında Barzani ve KDP, Bağdat'la olan anlaşmalarını bozdu ve hükûmetle düşmanlık içine girdi.[17]

Barzani, ABD'den destek almaya çalışarak, böyle bir hareketin KDP'nin savunduğu her şeye ihanet olduğunu düşünen birçok Iraklı ilericiyi ve ICP'yi uzaklaştırdı. Ancak Barzani, Peşmerge'yi etkin bir şekilde yönetmeyi başardı ve orduya, Kasım 1961'de ve Mart 1962'de iki kez barış teklifinde bulunduğu, her ikisi de özerklik talep eden Barzani tarafından reddedildiği noktaya kadar askeri kayıplar verdi. Bu tür talepler ve böyle bir tavizin imajını zedeleyeceğini bilen Kasım için mümkün değildi ve Barzani'nin isyanına karşı askerî harekât başladı.[18]

1962'nin geri kalanında, Barzani'nin ayaklanması, Kasım'ın Bağdat'taki pozisyonunun giderek daha istikrarsız hale gelmesine neden olduğunu kanıtladı ve KDP'yi, Kasım'ın yerini alması en muhtemel iki grup olan Baasçılar ve Nasırcılarla görüşmelere yönlendirdi.

Askerî hükûmet

değiştir

8 Şubat 1963'te Kasım'ı deviren ve idam eden bir askerî darbe gerçekleşti. Nasırcı Albay Abdüsselam Arif Irak'ın cumhurbaşkanı oldu ve Baasçı General Ahmed Hasan el-Bekir başbakan oldu. İkİncisi, hükûmette Baasçı bir hakimiyetle sonuçlandı ve Ulusal Devrim Komutanlığı Konseyi'ni kurdu.

Barzani'nin 1959'da Musul'daki ayaklanmayı bastırmadaki rolünü ve Barzani'nin dış istihbaratla olan temaslarını unutmayan yeni hükûmet Barzani'ye şüpheyle yaklaşıyordu. Mustafa Barzani ve hükûmet etkisiz müzakerelere girişecek ve Barzani'nin Irak'ın Kerkük ve Musul çevresindeki petrol sahalarının çoğunu içeren özerklik talebinin ardından hükûmet kuzey Irak'ta KDP'ye karşı harekete geçti. Ancak ayaklanma zorluklarla karşılaştı ve Başkan Arif'in Kasım 1963'te iktidarı ele geçirmesine ve Baasçıları ulusal hükûmetten uzaklaştırmasına yön verdi.[19]

Başkan Arif, Barzani'ye hemen ateşkes teklif etti ve o da kabul etti. Barzani ve Arif arasında müteakip bir anlaşma, özerklik dahil edilmese de, hükûmet ile Kürtler arasındaki düşmanlığı sona erdirecekti. Bu noktada Barzani, Talabani ve Ahmed gibi çeşitli grupların muhalefeti nedeniyle dikkatini KDP üzerinde liderliğini iddia etmeye yöneltti. Kısa süre sonra siyasi bölünmeler, bir yanda Barzani'nin Kürt toplumunun aşiret ve muhafazakâr unsurlarına önderlik ettiği, diğer yanda Talabani ve Ahmed'in ilerici fikirli solcu entelektüel Kürtlere önderlik ettiği bir bölünmeye dönüştü. Ancak Barzani, Arif'le, konumunu savunması için kendisine Bağdat'tan para ve silah sağlayan anlaşmadan yararlandı.[20]

Kürdistan Demokrat Partisi'nin Temmuz 1964'te Kala Dizeh'deki altıncı kongresi sırasında Barzani, Talabani ve Ahmed'e karşı harekete geçti ve oğlu İdris'i Talabani, Ahmed ve destekçilerini kongreden çıkarmakla görevlendirdi. Hareket başarılı oldu ve Barzani'nin muhalefeti İran'a kaçarak KDP'yi tartışmasız bir şekilde kontrol etmesine izin verdi.[21]

Gücünü KDP'de güvence altına alan Barzani, Cumhurbaşkanı Arif'e özerklik talebini gündeme getirerek, ikisi arasındaki ilişkileri hızla bozdu. Mart 1965'te Barzani ve Bağdat arasında düşmanlıklar başladı ve Irak'ın Barzani ve Peşmerge ile savaşmak için yaklaşık 100.000 askerin konuşlandığı kuzey Irak'ta büyük bir askeri operasyona yol açtı. Hükûmet, İran sınırından ikmal almakta olan Barzani ve güçlerine karşı önemli bir kazanım sağlayamadığı için operasyon sonuçsuz kaldı. Savaş, Peşmerge'nin avantajına olan kış nedeniyle daha da karmaşıklaştı. Hükûmet, bölgedeki Kürtler arasındaki bölünmeleri yeniden kullanarak, KDP'nin Barzani ve yandaşlarıyla düşmanlığa giren Talabani-Ahmed hizbini desteklemeye başlamıştı. Mart ayında Barzani'nin İran sınırına yakın karargahına yönelik büyük bir operasyon öncesinde, Cumhurbaşkanı Arif 13 Nisan 1966'da bir helikopter kazasında öldü.[21]

Arif'in ölümü Bağdat'ta bir güç mücadelesine yol açtı ve bu da Barzani'ye yeniden örgütlenmesi için zaman verdi, ancak Arif'in kardeşi Abdürrahman Arif'in cumhurbaşkanı oldu ve savaşı sürdürme sözü verdi. Operasyonlar bir kez daha yeniden başladı. Sivil başbakan Abdurrahman el-Bazzaz, askeri operasyonun boşuna olduğunu gördü ve bunun yerine Barzani'ye KDP'nin bir takım taleplerini içeren ve "Bazzaz Deklarasyonu"nu oluşturan bir barış teklifi önerdi. Ancak Bazzaz, Ağustos 1966'da görevinden istifa etmek zorunda kaldı ve o sırada Bazzaz Deklarasyonu'nun uygulanacağına dair tüm umutları boşa çıkardı.[22]

Ancak Cumhurbaşkanı Arif, savaşın getirdiği sıkıntıların farkına varacaktı ve Irak'taki kendi konumunu sağlamlaştırmaya çalışmak, o sonbaharda Barzani'yi ziyaret etmeye karar verdi. Barzani, Arif'in ateşkes teklifini kabul etti ve savaşın o noktada Kürt halkına verdiği zararı kabul etti. KDP'nin o yıl Kasım ayında düzenlediği altıncı kongresinde KDP, Bazzazz Deklarasyonu'nun şartlarını kabul etmeye karar verdi ancak yine de özerklik için bastıracağını belirtti.[23]

Barzani, bu noktada Bağdat'tan büyük ölçüde kontrolden çıkmış olan Irak Kürdistanı'ndaki gücünü pekiştirmeye devam etti. Bölgedeki artan konumu, Altı Gün Savaşı sırasında güçlerinin çoğunu örgütleyerek Bağdat'ı rahatsız edecekti.[24]

1968 darbesi ve 1970 barış anlaşması

değiştir

Temmuz 1968'de ordu tarafından desteklenen Baas Partisi, Abdürrahman Arif hükûmetini devirdi ve Irak'ın kontrolünü ele alarak Ahmed Hasan el-Bekir'i tekrar iktidara getirdi. Baas, Irak'taki askeri operasyonların bedelini ödediğini fark etti ve Kürt sorununu barışçıl bir şekilde çözmeye hazır olduğunun sinyalini verdi. Baas başlangıçta Talabani-Ahmed fraksiyonu ile Barzani'yi devre dışı bırakmak için bir anlaşmaya varmayı umuyordu ve Barzani'yi hükûmetle yeniden düşmanlığa sokmaya teşvik etti ve Mart 1969'da Kerkük'ü bombaladı. Barzani'nin İran'dan yardım sağlama yeteneği yeni hükûmet için sorun yarattı.[25]

Mayıs 1969'a kadar hükûmet, Barzani ile müzakere etmeye istekli olduğunu belirtti ve o yılın Aralık ayına kadar resmi müzakerelerle sonuçlandı. Barzani, Baas'ın hükûmet yanlısı Kürtler ve Ahmed-Talabani fraksiyonu ile bağlarını koparmasını ve kendisini KDP içindeki tek güç olarak tanımasını talep ederken, özerklik koşulları da tartışıldı. KDP adına Mahmud Othman ve hükûmet adına Saddam Hüseyin müzakereleri yürütürken, 11 Mart 1970'te nihai anlaşmaya varıldı. Anlaşmanın son şartları Irak Kürt halkını tanıdı ve Kürt dilini, Irak ordusunun Kürdistan üzerinde tam kontrolü karşılığında Kerkük, Hanekin ve diğer Kürt şehirleri hariç kuzey Irak'ta, Arapça ile cumhuriyetin ikinci resmi dili olarak kabul etti. Kuzey Irak'ta Kürtlere özerklik verildi.[26]

Barış anlaşmasının çöküşü

değiştir

Hükûmet, kuzey Irak'ta yeniden yapılanma ve özerk bir bölge yaratmaya başladı, beş Kürt hükûmetteki alt düzey bakanlıklara atadı, Kürtleri IKP ile birlikte Ulusal Cephe'ye dahil etti ve Barzani'ye Kürdistan Demokrat Partisi'ni yönetmesi için maaş verdi. İbrahim Ahmed ve Celal Talabani de KDP ile yeniden birleşti.[27] Ancak Barzani'nin Irak'ı Kerkük gibi tartışmalı şehirlerde Kürtlerin nüfusunu düşürmek için Araplaştırmayı sürdürmekle ve gerçek bir özerk bölgeye bağlı kalmamakla suçlamasıyla ilişkiler hızla bozulmaya başladı. Eylül 1971'de Barzani'nin din görevlilerini karargahına kabul etmesiyle Mustafa Barzani'ye suikast girişiminde bulunuldu. Din adamları, Bağdat'ın yararına kayıt cihazları olan valizler taşıdıklarını düşündüler, ancak bunun yerine patlayıcılarla donatıldılar. Patlama Barzani'yi öldürmedi, toplantıya katılan diğerlerini öldürdü ve kargaşada Peşmerge muhafızları içeri koşarak din adamlarını öldürdü. Din adamlarını süren hükûmet sürücüleri suikastı tekrarlamaya çalıştılar ve bir el bombası atarak bir Peşmerge'yi öldürdüler on iki kişiyi yaraladılar, Barzani'yi öldürmek isteseler de Barzani olay yerinden ayrıldı.[28] Barzani, komploculardan herhangi birini sorgulanmak üzere yakalayamasa da, saldırıdan bizzat Saddam Hüseyin'in sorumlu olduğunu iddia etti.[29]

Baas'a hiddetlenen Barzani, İran sınırını kapatmayı reddetti ve İran'dan silah ve malzeme almaya devam etti. İsrail ayrıca Irak'ta Baas'ı hayal kırıklığına uğratmak umuduyla Barzani'ye desteğini artırdı. Bu hamleler Barzani ve güçlerini destekleyecek, ancak KDP içindeki birçok şahsiyetin yanı sıra Irak'taki Kürt davasına sempati duyan solcuları da yabancılaştırdı.[30] KDP'den ayrılanlar arasında, hareketten ayrılan ve Bağdat'taki rejimle işbirliği yapmayı tercih eden Barzani'nin kendi oğlu Ubeydullah da vardı.[31] 1973'ün büyük bölümünde Barzani, Bağdat'la yeni bir çatışma beklentisiyle Peşmerge'yi yeniden inşa etmeye ve yeniden düzenlemeye başladı.[32]

Yenilenen düşmanlar ve yenilgi

değiştir

Cezayir Antlaşması, Cezayir Devlet Başkanı Huari Bumedyen'in arabuluculuğunda Cezayir'de düzenlenen bir OPEC konferansı sırasında 1975'in Mart ayında İran ve Irak arasında imzalandı ve böylece iki ülke arasında Şattü'l-Arap ve diğer sınır anlaşmazlıkları konusunda uzun süredir devam eden kan davası sona erdi. Anlaşmayı ABD Dışişleri Bakanı Henry Kissinger, Orta Doğu'da istikrarı korumak ve Sovyetler Birliği'nin İran'a karşı sömürmesi için fırsatları kapatmak için gerekli bir realpolitik olarak görmekteydi. Anlaşma, İran'ın Peşmerge'ye verdiği desteği sona erdirmesinin yanı sıra diğer ülkelerden gönderilen malzemeleri artık taşımamasını şart koşuyordu. 23 Mart'ta, Cezayir Antlaşması'nın tamamlanmasından sadece birkaç gün sonra, Barzani ve 100.000'e yakın takipçisi İran'a gitmek için Irak'tan ayrıldı, Irak'a yönelik ayaklanmayı sona erdirdi. Ahmed ve Talabani, yandaşlarıyla birlikte Suriye'ye gitti ve Haziran 1975'te Kürdistan Yurtseverler Birliği'ni kurarak Barzani ve KDP'yi "feodalist, aşiretçi, burjuva, sağcı ve kapitülasyoncu Kürt liderliğinin acizliği" olarak niteleyip eleştiriyorlardı.[33]

Sürgün ve Ölümü

değiştir
 
Mustafa Barzani ve oğlu İdris Barzani'nin mezarları (sağda Mustafa Barzani, solda İdris Barzani)

Barzani ve ailesi, İran'ın başkenti Tahran'da Kerec'e yakın bir yere yerleştirildi. KDP, Irak'ta Baas'ın yenilgisi karşısında kendini yeniden örgütlemeye çalışırken kaotik bir dönem yaşadı. Barzani ve yardımcıları, Sovyetler Birliği'nin Irak'taki yeni hükûmetle dostane ilişkilere girdiğini görerek ABD'den destek almaya devam ettiler. ABD, Barzani'nin kısa sürede fark ettiği gibi, Kürtleri yalnızca bir araç olarak gördüğünü ve Kürt milliyetçi hedeflerini ilerletmekle ilgilenmediğini göstermişti. Pike Komisyonu'nun bulguları bunu doğruladı ve CIA'in yalnızca Kürtlerin Irak'ı yıpratmasıyla ilgilendiğini, ancak Barzani'nin hırslarının peşinden gitmek gibi bir niyetinin olmadığını gösterdi.[34] Barzani, Şah'ın devrilmesini, Gerald Ford'un 1976 ABD başkanlık seçimlerindeki yenilgisinin ardından Henry Kissinger'ın gidişini ve Cezayir Anlaşmasına katılımlarından dolayı hareketini olumsuz yönde etkileyen isim olan Cezayir Devlet Başkanı Huari Bumedyen'nin ölümünü görecek kadar uzun yaşadı. Akciğer kanserini tedavi etmek için Amerika Birleşik Devletleri'ne giden Barzani, 1 Mart 1979'da[35] Washington DC'deki Georgetown Üniversitesi Hastanesi'nde tedavi gördüğü sırada hayatını kaybetti. Cenazesi Amerika Birleşik Devletleri'nden geri gönderildikten sonra İran Kürdistanı'ndaki Uşnu'ya gömüldü.

Ekim 1993'te Barzani'nin cenazesi, memleketi Barzan'da yeniden gömülmek üzere İran'dan Irak Kürdistanı'na getirildi.[26]

Mirası

değiştir

Oğlu Mesud Barzani'ye devrettiği aşiretinin bağımsız Kürdistan hedefine ulaşması gerektiğini vasiyet etti. 1992'de Kürdistan Bölgesel Yönetimi tekrar ilan edildi ve 2003'te Saddam Hüseyin devrilince 2005 yılında Irak resmi olarak Kürdistan Bölgesel Yönetimi'ni tanıdı ve Irak'ın resmi dilini Arapçanın yanı sıra Kürtçe yaptı. Oğlu Mesud Barzani Mustafa Barzani hayatını kaybettiğinden beri Kürdistan Demokrat Partisi'nin liderliğini yapmaktadır ve 2005-2017 yılları arası Kürdistan Bölgesel Yönetimi'nin başkanı olarak görev almıştır. Torunu ve İdris Barzani'nin oğlu Neçirvan Barzani, Irak Kürdistan Bölgesel Yönetimi'nin günümüzdeki başkanıdır. Diğer torunu ve Mesud Barzani'nin oğlu Mesrur Barzani ise Kürdistan Bölgesi'nin başbakanı olarak görev yapmaktadır.

Mustafa Barzani, Kürt milliyetçileri arasında yüksek bir konuma sahiptir ve Kürt milliyetçilerine örnek teşkil etmektedir. Kürtler tarafından Kürtlerin büyük yol göstericisi ve atası kabul edilip saygı duyulmaktadır.

Galeri

değiştir

Ayrıca bakınız

değiştir

Kaynakça

değiştir
  1. ^ ""Mustafa al-Barzani | Kurdish military leader | Britannica"". 13 Mart 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi. 
  2. ^ "Kürt Milliyetçiliği". Argeşizm Tarih Akademisi. 2 Eylül 2021. 2 Eylül 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 19 Şubat 2022. 
  3. ^ a b "Qazi Muhammed: Gözümün nuru Mele Mustafa Barzani". İlke Haber. 31 Mart 2016. 1 Nisan 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 3 Eylül 2022. 
  4. ^ "'Bu kutsal bayrak tüm Kürdistan halkı için ebediyen gurur kaynağı olacak'". www.rudaw.net. 19 Aralık 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 3 Eylül 2022. 
  5. ^ Lawrence, Quil (2008). Invisible nation : how the Kurds' quest for statehood is shaping Iraq and the Middle East. 1st U.S. ed. New York: Walker & Co. ISBN 978-0-8027-1611-8. OCLC 173240096. 
  6. ^ Turan Yavuz, ABD'nin Kürt Kartı, Milliyet Yayınları, 1. Baskı: 1993. ISBN 975-506-113-4
  7. ^ McDowall 2005, pp. 241–243
  8. ^ Hussein Tahiri: The Structure of Kurdish Society and the Struggle for a Kurdish State, Costa Mesa 2007, Mazda Books. pp.93 ff
  9. ^ Barzani, Massoud, and Ahmed Ferhadi (2003). Mustafa Barzani and the Kurdish Liberation Movement, 1931–1961. New York: Palgrave Macmillan. p. 135. ISBN 978-0-312-29316-1.
  10. ^ Barzani 2003, p. 136
  11. ^ Barzani 2003, pp. 136–138
  12. ^ a b Barzani 2003, pp. 143–144
  13. ^ a b Primakov, E. M. (2009). Russia and the Arabs : behind the scenes in the Middle East from the Cold War to the present. New York: Basic Books. ISBN 0-465-01997-8. OCLC 646830260. 
  14. ^ McDowall 2005, pp. 296–297
  15. ^ Quil 2008, p. 15
  16. ^ McDowall 2005, s. 305
  17. ^ McDowall 2005, pp. 308–310
  18. ^ McDowall 2005, pp. 311–312
  19. ^ McDowall 2005, pp. 314–315
  20. ^ McDowall 2005, p. 316
  21. ^ a b McDowall 2005, p. 317
  22. ^ McDowall 2005, pp. 318–319
  23. ^ McDowall 2005, p. 319
  24. ^ Quil 2008, p. 20
  25. ^ McDowall 2005, s. 326
  26. ^ a b Korn, David (1994-06). "The Last Years of Mustafa Barzani." Middle East Quarterly. Retrieved 2006-11-15.
  27. ^ McDowall 2005, p. 329
  28. ^ Quil 2008, p. 22
  29. ^ Primakov 2009, p. 334.
  30. ^ McDowall 2005, pp. 331–332
  31. ^ Iraq, a country study. Helen Chapin Metz, Library of Congress. Federal Research Division. [Whitefish, MT]: Kessinger Pub. 2001. ISBN 1-4191-2671-7. OCLC 56371769. 
  32. ^ McDowall 2005, p. 335
  33. ^ McDowall 2005, s. 338
  34. ^ United States. Congress. House. Select Committee on Intelligence (1992). The unexpurgated Pike report : report of the House Select Committee on Intelligence, 1976. Gregory Andrade Diamond. New York: McGraw - Hill. ISBN 0-07-016728-1. OCLC 25135539. 
  35. ^ Mango, Andrew (2005). Turkey and the war on terror : for forty years we fought alone. Londra: Routledge. ISBN 0-203-68718-3. OCLC 62325867. 

Konuyla ilgili yayınlar

değiştir
  • Ferhad Ibrahim, Zwischen Stammestradition und Nationalismus., Bahman Nirumand: Die kurdische Tragödie. Hamburg 1991
  • David McDowall, A Modern History of the Kurds. London 1996
  • Necefkuli Pısyan, (Çev: Evdila Piştderî), Kanlı Mahabad'dan Aras'ın Kıyılarına, Avesta, İstanbul, 2001, ISBN 975-7112-51-8

Dış bağlantılar

değiştir
"https://tr.wikipedia.org/w/index.php?title=Mustafa_Barzani&oldid=33943701" sayfasından alınmıştır