Mihenk taşı

Mihenk taşı, gümüş ve altın alaşımlarının kalitesini test etmekte kullanılan, düz, sert, ince pütürlü, siyah veya koyu renkli bir taştır. Bu amaç için çeşitli taşlar kullanılır, bunlar genelde kuvars veya bazalt tipi olur. Lidit (bazanit), çakmak taşı, arduvaz (kayağan taşı), akik veya koyu renkli yeşim taşı da kullanılabilir. Mecazi anlamıyla mihenk taşı bir şeyin kalitesini belirlemek için kullanılan kıstas demektir.

Kullanımı

Kalitesi kontrol edilecek cisim, mihenk taşına sürülünce taşın üzerinde metalin izi kalır. Metalde ne kadar altın olduğuğunu anlamak için altın oranı bilinen birkaç iğne ile kalitesi bilinmeyen cisim aynı mihenk taşının üzerine yan yana iz bırakacak şekilde çizilir. Eski çağlarda kullanılan bu yöntemde, metalik çiziklerin renklerinin karşılaştırması, saflık konusunda bir fikir verirdi. Orta Çağlardandan sonra, daha ileri bir test için taşın üzerine asit karışımları sürme yöntemi gelişti (geleneksel olarak bu bir tüyle yapılırdı). Nitrik asit altın dışındaki metalleri çözer, eğer çizik parlak sarı renkte kalırsa alaşım iyidir; eğer renk kırmızı-kahverengine dönüşür veya yok olursa alaşımdaki altın oranı düşük veya noksandır. Kalan altının miktarı, bilinen standartlardaki altın miktarıyla görsel olarak karşılaştırılarak test edilen örnekteki altının ayarı kabaca belirlenebilir. Gümüş miktarını belirlemek için de benzer bir yaklaşım kullanılır, ama nitrik asit yerine önce gümüş sülfat, sonra kromik asit sürülür. Yöntemin duyarlılığı altınla beraber bulunan diğer metallere bağlıdır, öte yandan kral suyu içinde altının çözünme hızına bakarak daha hassas değerlendirme yöntemleri de kullanılabilir.

Orta Çağlarda kullanılan bu yöntem aslında pek nicel bir yöntem değildi; kıymetli metal oranının belirlenmesi başka bilinen örneklerle karşılaştırmaya dayalıydı. Fransız kimyager Louis-Nicolas Vauquelin u'in altındaki altın oranının güvenilir olarak belirlenemediği için mihenk taşının nicel amaçla kullanımının bu oranın üzerinde altın içeren alaşımlarda olması gerektiğini belirtmiştir. Bu oranının üzerinde dahi binde 15'ten küçük farklılıklar ayırdedilemez.

Tarih

Mihenk taşından ilk bahseden kaynak, MÖ 4. yüzyıldan kalma Arthasastra adlı Sanskritçe metindir. Roma tarihçisi Büyük Plinius da 1. yüzyılda yazdığı Doğa Tarihi eserinde, mihenk taşından bahsetmiştir. 19. yüzyıla kadar yaygın olarak kullanılmıştır. Ateş testi (İngilizce: cupellation) denen başka bir yöntem mihenk taşıyla yapılan testlerden daha duyarlı olmakla birlikte, incelenen cismin tamamen eritilmesini gerektirir. Günümüzde indüksiyonlu plazma spektrometrisi veya X-ışını fluoresansı gibi teknikler bir alaşımdaki altın oranını ölçmekte daha duyarlı olup incelenen örneğe çok az zarar vermektedirler.

Daha çok bilgi için

• A. Oddy, Assaying in Antiquity [1] 3 Ocak 2011 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.