Gülbank
Gülbank, gülbenk, gulvang, gulbang[1] ya da gulweng[2] Farsça gül ses anlamına gelen bang'tan "gül sesi" anlamındadır.[3] Abdülbaki Gölpınarlı ayrıca bülbül sesi biçiminde Türkçeleştirilmiştir.[4] Terim olarak ise Mevlevilik, Bektaşilik, Halvetilik, Kadirilik, Rufailik gibi tarikatlarda hep bir ağızdan yüksek sesle söylenen alkış, dua içerikli sözlü edebiyat ürünü anlamı taşır.[5] En eski örnekleri Mir’âtü’l-Mekâsıd fî Def’i’l-Mefâsid'de kayıtlıdır.[6]
Terceman veya tercüman türünün Gülbank yerine eş anlamlı kullanımına rastlansa da gülbankın ayin ve törenlerde belirli nitelikte kişiler tarafından söylenmesine karşılık tercemanların gündelik hayatın akışındaki olaylarda herkesçe söylenebilir nitelikte olmasıyla ayrışırlar.[7]
Gülbanklar genellikle "Allah Allah illallah", "Allah Allah eyvallah" ve "Bism-i şah Allah Allah" girişiyle başlar ve peşinden de okunduğu yer veya duruma uygun iyi dilekler ve temenniler ile devam eder.[7]
Bektaşilerde ve Alevilerde elin göğse ya da sağ elin sol el üzerine konularak "Allah Allah" şeklinde bağırmasıyla başlanır.[3] Çerağ, ikrar, sofra, ölüm, sünnet, aşure ve nevruz gibi ritüellerde okunur. Bunu da sadece Muhammed'in soyundan gelenler okuyabilir. Talibin pirinden gülbank alması ayrıca bir ritüeldir ve çeşitli şartlara bağlıdır.[6]
Mevlevîler; ayn-i cem, bayram, çerağ, cenaze, hatim, hücreye giriş ve çıkış, İsm-i Celâl, evlilik, seyahat, Şeb-i Arûs, yemeğin ateşten indirilmesi, yemek sonrası, türbe ziyareti törenlerine bir gülbankla başlar ya da bir gülbankla bitirir. Okuyan kişi postnişin, dede ya da şeyh olmalı, dinleyenler okuma esnasında sessiz kalmalıdır. Mesnevi veya Divan-ı Kebir gibi kitaplarından alıntı yaparak başlayabilirler.[6]
Gülbanklar aynı zamanda camilerde farz namazlardan önce müezzinler tarafından da okunmuştur. Günümüzde genellikle selatin camilerinde Cuma namazının farzını kılmadan iç ezandan hemen önce okunmaya devam etmektedir.
Örnekler
değiştirYüksek lisans tezi kapsamında yapılan bir çalışmada çerağ gülbankı şu şekilde örneklenmiştir:[8]
| “ | Bismişah Allah Allah, çırağı rüşân, fahri dervişan, zuhûr-i iman, küşad-i meydan, kanûnu evliya, kuvvet-i abdalan gerçek erenler demine,
hû Allah dost! Tığı bende bağlarken; Bism-i şah Allah Allah, hizmet-i merdan ile dil kendini, güşuvare kılmışem pir bendini,rehber ile Pir’e ettik iktida, Taktı selman boynuma tığ bendini, Allah eyvallah hû dost |
„ |
Yeniçeriler, Hacı Bektaş Veli adına şu gülbankı okumuşlardır:[9]
| “ | Allah Allah, eyvallah. Baş üryan, sine püryan, kılıç alkan. Bu meydanda nice başlar kesilir olmaz hiç soran... Allah Allah nûr-ı Muhammed nebi; pirimiz, hünkârımız Hacı Bektaş-i Veli demîne diyelim, hû. | „ |
Saraybosna Hacı Sinan Tekkesi'nin devrân ve ayininden sonra şöyle bir gülbank okunmaktadır:[6]
| “ | Vaktler hayr olsun, hayrler feth olsun, fethler müyesser olsun, şerler def’ olsun. Şeref-i Nebi, kerem-i velî, himmet-i Geylanî; şerefimiz bereketimiz, seyyid Muhammed Emin Es Suleymaniyeli ve Şeyh Haci Selim Sami ve Şeyh Feyzullah Efendi Hacıbayriç ve kutb-i zaman, Uçler, Yediler, Kırklar ve cem-i hak erenler aşklerine Hû | „ |
Mevleviler'de Şeb-i Arûs töreni bitince şeyh-dede şu gülbankı okur:[6]
| “ | Vakt-i şerîf hayrola, hayırlar fethola, şerler def’ ola, leyle-i arûs-ı rabbânî, vuslat-ı halvet-serây-yı sübhânî, hakk-ı akdes-i Hudâvendigâr’de an be an vesîle-i i’tilâ-yı makâm ve füyûzat-ı rûhâniyyet-i aliyyeleri, cümle peyrevânı hakkında şâmil ü âmm ola. Dem-i Hazret-i Mevlânâ, sırr-ı Şems-i Tebrîzî, kerem-i İmâm-ı Alî, Hû diyelim Hû | „ |
Cuma namazlarında müezzinler tarafından şu gülbank okunur:[10]
| “ | Hazreti Rasül-i Ekrem ve Nebiyyi Muhterem sallallahü teala aleyhi ve sellem Efendimiz Hazretlerinin azîz, pak, münevver, mutahhar ruh-i şeriflerine salavat-ı şerife getirenlerin ahir ve akıbetleri hayrola. Âli ezvac-ı tahirat evlad-ı Rasül ashab-ı güzîn Efendilerimizin sair Enbiya-i izâm ve Rasül-i Kirâm hazeratının ervah-ı şeriflerine, pirimiz Bilâl-i Habeşî radiyallahü anh Efendimizin ve ale’l husus bu caminin banisi ve bugüne kadar içerisinden gelmiş geçmiş, imam-hatip, müezzin-kayyım, cemaatinin ve kâffe-i ehl-i imanın ervahı için, Allah rızası için el-Fatiha. | „ |
Edebî eserlerde kullanımı
değiştirLütfi Kaleli'nin Kardeşlerin Kini romanında Cafer Dede karakteri kadehini kaldırarak bir gülbank okur.[11]
Mustafa Yeşilova'nın Kopo romanında, Molla Ağa yemeğe davet edilir ve sofrada gülbank okur.[12]
Fakir Baykurt'in Kaplumbağalar romanında Kır Abbas karakteri su içmeden önce ellerini açıp gülbank okur.[13][14]
Kaynakça
değiştir- ^ Munzur, Çem (2011). Dersim Merkezli Kürt Aleviliği (Etnisite, Dini inanç, Kültür ve Direniş). Vate Yayınları. ss. 279-296. ISBN 9789756278536.
- ^ Mûxûndî, Seyfi (2012). Alevi Kürtler'de Dua ve Gülbenkler (Kurmancça - Türkçe). Kalan Yayınları. ss. 102-103. ISBN 9786056226175.
- ^ a b Korkmaz, Esat (1994). Ansiklopedik Alevilik Bektaşilik Terimleri Sözlüğü. Ant Yayınları.
- ^ Gölpınarlı, Abdülbaki (1963). Alevî-Bektaşi Nefesleri. Remzi Kitabevi. s. 323.
- ^ Demircioğlu, Aytekin (2020). "ALEVİ VE BEKTAŞİ SÖZLÜ KÜLTÜRÜNDEKİ DEĞER KAVRAMLARI" (PDF), 94. Türk Kültürü ve Hacı Bektaşî Veli Araştırma Dergisi. ss. 11-35. 2 Ocak 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi (PDF).
- ^ a b c d e İYİYOL, Fatih (1 Ocak 2014). "Mevlevî Gülbankları Ve Mevlevî Gülbanklarının İşlevsel Açıdan Tahlili". Journal of Turkish Studies. 9 (Volume 9 Issue 6): 583-583. doi:10.7827/turkishstudies.6637. ISSN 1308-2140. 2 Ocak 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi.
- ^ a b Duymaz, Ali (2020). ALEVİ-BEKTAŞİ BELLEĞİNE CÖNKLERDEN KATKILAR: TERCEMAN VE GÜLBANKLAR (PDF). IV. ULUSLARARASI ALEVİLİK VE BEKTAŞİLİK SEMPOZYUMU (18-20 EKİM 2018 ANKARA) BİLDİRİLER KİTABI. Ankara Hacı Bayram Veli Üniversitesi Türk Kültürü Açısından Hacı Bektaş-ı Veli Araştırmaları ve Uygulama ve Araştırma Merkezi Yayınları,. ss. 437-448. 2 Ocak 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi (PDF).
- ^ Çekmez, Fatih (2017). KÜTAHYA ALEVÎ-BEKTAŞÎ GELENEĞİNDENEFES, DÜVAZ VE MERSİYELER (PDF). Yüksek Lisans (Tez). Dumlupınar Üniversitesi. 2 Ocak 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi (PDF).
- ^ Karaalioğlu, Seyit Kemal (1975). Edebiyat Terimleri Kılavuzu. İnkılâp ve Aka Kitabevi. s. 136.
- ^ "Müezzin-Kayyımların Cuma Namazının İlk Sünnetinden Sonra Okuyacakları Dua". Diyanet İşleri Başkanlığı. 15 Kasım 2024 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 13 Ekim 2024.
- ^ Erseven 246.
- ^ Erseven 158.
- ^ Erseven 120.
- ^ Baykurt, Fakir (1975). Kaplumbağalar. Remzi Kitabevi. s. 228.
- Erseven, İlhan Cem (2005). Çağdaş Türk Romanı ve Öyküsünde Aleviler. Alev Yayınevi.
Dış bağlantılar
değiştirAday, Erdal. (2018) ŞEYH ÇAKIR (IŞIK ÇAKIR) OCAĞI İKRAR CEMİ RİTÜELİ (Bir cem ayininde gülbankların okunuşu ve törendeki konumlarına dair örnek) 2 Ocak 2021 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.
