Akciğerli balıklar
Akciğerli balıklar (Dipnoi), Sarcopterygii sınıfından solungaç solunumu yapmakla beraber ihtiyaç duyulduğunda hava solunumu da yapabilen tatlı sularda yaşayan balıklar takımı.
| Akciğerli balıklar | |||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
 | |||||||||
Biyolojik sınıflandırma  | |||||||||
| |||||||||
| Alt gruplar | |||||||||
Açıklama
değiştirVücutları uzunca yapılı ve yuvarlakçadır. Sırt ve anal yüzgeçleri bulunmaz. Göğüs ve karın yüzgeçleri zeminde sürünmeye yarayacak biçimdedir. Bazılarının vücudu büyük yuvarlak pullarla örtülüdür. Pulsuz gözükenlerinde de deri altında küçük yuvarlak pullar mevcuttur. İskeletleri yeşil renkli olup, kısmen kıkırdak, kısmen kemiklidir. İki metre boyunda ve 15 kilogramdan ağır olanları vardır.[3]
Akciğerli balıkların burun delikleri ağız boşluğuna açılır. Solungaçlarından başka, kısa bir tüple yemek borusunun alt bölgesine bağlı bir veya iki adet akciğerleri vardır. Bunlar gerçek akciğer değildir. Etrafları bol miktarda kılcal damarlarla örülmüş hava keseleridir. İstenildiği zaman akciğer görevi yaparlar. Yaşadıkları çevrenin suyu kuruduğu zaman balçığa gömülerek akciğer solunumu sayesinde kurak mevsimi atlatırlar. Hem solungaç, hem de akciğer solunumu yaptıklarından çift solunumlu anlamına gelen Dipnoi ismiyle de anılırlar.[3]
Çoğunun nesli tükenmiş olmasına rağmen; bugün Avustralya, Güney Amerika ile Güney ve Batı Afrika'nın tatlı sularında yaşayan akciğerli balıklar vardır. Gündüzleri çoğunlukla su diplerinde göğüs ve karın yüzgeçlerine dayanarak dinlenir veya yavaş yavaş sürünerek yer değiştirirler. Balık, kurbağa ve sümüklü böcek gibi su hayvanlarını avlayarak beslenirler. Zaman zaman su yüzeyine çıkarak hava solumak suretiyle oksijen ikmali yaparlar. Akciğerlerini hava ile doldururken, geceleri çok uzaktan duyulan horultulu sesler çıkarırlar. Kendilerine yaklaşılınca yılan gibi tıslar ve ısırırlar.[3]
Kurak mevsimlerde sular çekilmeye başlayınca, akciğerli balıkların her biri kendine balçık içinde bir tünel kazarak içine yerleşir. Tünelin üzerinde havanın girişine yarayan gözenekli bir kapak bulunur. Balık, çamurdan koza içinde mukuslu bir sıvı ifraz eder. Bunun sayesinde derisinin kuruması önlenmiş olur. Balık, kozasında derin bir uykuya dalar. Vücut fonksiyonlarını da yavaşlatır. Akciğerli balıklar gerekli oksijeni yuvanın üstündeki delikten almaya devam ederler. Yaz uykusu süresince gerekli enerji için kendi kas dokularının bir kısmını eriterek harcarlar. Bu suretle yağmurların tekrar başlayıp, akarsuların canlanmasına kadar hayatlarını sürdürürler. Kas dokusunun besin olarak harcanması sonucu bir mevsim içinde 3 santimlik bir boy kaybı olur. Bazen uzun süren kuraklık dönemlerinde vücutlarının yarısını eritirler. Afrika akciğer balıklarının, çamur kozalarında dört yıldan fazla yaşadığı tespit edilmiştir.[3]
Dişiler yumurtlamak için su dibinde bazen bir metreden daha derin delikler açarlar. Yumurtalarını buraya bırakırlar. Erkekleri yumurtalara bekçilik yapar ve onları yüzgeçleriyle yelpazeleyerek su akımı meydana getirmek suretiyle havalandırırlar. Yumurtalar 10 gün içinde açılarak yavrular çıkar.[3]
Yerliler bu balığı avlayıp yerler. Bilhassa yaz uykusunda iken kozalarını bularak onları rahatça yakalarlar. Bazen de toprağı kenarlardan oyarak kozayı toprak tabakayla beraber uzaklara naklederler. Koza içinde uyuyan balık bunun farkına varmaz.[3]
Evrim
değiştirYaklaşık 420 milyon yıl önce, Devonian döneminde, iki ayaklı balıkların ve kuaternivorların son ortak atasıiki ayrı evrimsel soy hattına ayrılmış, mevcut latakantların atası Sarcopterygians'ın atasından biraz daha önce ayrılmıştır.[4][5] Youngolepis ve Diabolepis, 419-417 milyon yaşında, Erken Devoniyen'de (Lochkovian), şu anda bilinen en eski çift kabuklu balıklardır ve göstermektedir, çift nefesli balıkların evrimlerinin çok erken dönemlerinde sert kabuklu avları (durofaji) içeren bir diyete uyum sağladıklarını göstermektedir.[6]
En eski iki ayaklı balıklardan biri olan Dipterus, modern Avustralya iki ayaklı balıklarınkine benzer yaprak şeklinde göğüs ve pelvik yüzgeçlere sahipti ve ilk formların da bugün yaşayan türlerinkine benzer işlevsel akciğerlere sahip olduğunu varsaymak mantıklı görünüyor.[7]
En eski çift kabuklu balıklar denizeldi.[8] Karbonifer sonrası çift kabuklu balıkların neredeyse tamamı tatlı su ortamlarında yaşar. Muhtemelen çift nefesli balıkların denizden tatlı su habitatlarına en az iki geçişi olmuştur. Yaşayan tüm iki ayaklı balıkların son ortak atası muhtemelen geç Karboniferdönemde, yaklaşık 300 milyon yıl önce yaşamıştır ve corona grubunun en eski üyeleri Permiyendönemden bilinmektedir.[9]
Sınıflandırma
değiştir- Takım: Ceratodontiformes
- Neoceratodontidae
- Neoceratodus forsteri (Avustralya akciğerli balığı)
- Neoceratodontidae
- Takım: Lepidosireniformes
- Lepidosirenidae
- Lepidosiren paradoxa (Güney Amerika akciğerli balığı)
- Protopteridae
- Protopterus (Afrika akciğerli balığı)
- Protopterus aethiopicus (Mermer Afrika akciğerli balığı)
- Protopterus aethiopicus aethiopicus (Habeş akciğerli balığı)
- Protopterus aethiopicus congicus (Kongo akciğerli balığı)
- Protopterus aethiopicus mesmaekersi
- Protopterus amphibius (Doğu Afrika akciğerli balığı)
- Protopterus annectens (Batı Afrika akciğerli balığı)
- Protopterus annectens annectens
- Protopterus annectens brieni
- Protopterus dolloi (Benekli Afrika akciğerli balığı)
- Protopterus aethiopicus (Mermer Afrika akciğerli balığı)
- Protopterus (Afrika akciğerli balığı)
- Lepidosirenidae
Kaynakça
değiştir- ^ "PBDB". paleobiodb.org. 18 Ekim 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 18 Ekim 2021.
- ^ "ITIS". Erişim tarihi: 6 Haziran 2022.
- ^ a b c d e f "Rehber Ansiklopedisi". web.archive.org. 27 Eylül 2007. 27 Eylül 2007 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 21 Haziran 2021.
- ^ "500 Million Years of Fish Evolution". www.thoughtco.com. 14 Ekim 2017 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 30 Ekim 2023.
- ^ "Australian lungfish has largest genome of any animal sequenced so far". www.newscientist.com. 18 Ocak 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 30 Ekim 2023.
- ^ "The rapid evolution of lungfish durophagy". www.ncbi.nlm.nih.gov. 6 Mayıs 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 30 Ekim 2023.
- ^ "lungfish". www.britannica.com. 24 Temmuz 2015 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 30 Ekim 2023.
- ^ "Tetrapods: The Fish Out of Water". www.thoughtco.com. 14 Ekim 2017 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 30 Ekim 2023.
- ^ "Evolutionary history of lungfishes with a new phylogeny of post-Devonian genera". www.sciencedirect.com. 30 Ekim 2023 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 30 Ekim 2023.
Dış bağlantılar
değiştir- Akciğerli balıklar (İngilizce)