Vikipedi

Dağlık Bedehşan

(Dağlık Badahşan sayfasından yönlendirildi)
Bedehşan (il) ile karıştırılmamalıdır.
Başlığın diğer anlamları için Bedahşan sayfasına bakınız.

Dağlık Bedehşan Özerk Bölgesi (Tacikçe: Вилояти Мухтори Кӯҳистони Бадахшон/Viloyati Muhtori Kühistoni Badahşon) Pamir Dağları'nda bulunan ve Tacikistan'ın doğusunda yer alan özerk (muhtar) bir bölgedir. Yüzölçümü Tacikistan'ın E'ini kaplasa da nüfus olarak ülkenin sadece %3'ünü oluşturmaktadır.[1] Başkenti Horog şehridir.

Dağlık Bedehşan
Вилояти Мухтори Кӯҳистони Бадахшон
Gorno-Badakhshan Autonomous Region
Dağlık Bedehşan Özerk Bölgesi
  • Viloyati Muhtori Kühistoni Badahşon
Dağlık Bedehşan haritadaki konumu
BaşkentHorog
En büyükBaşkent
HükûmetÖzerk Bölge
• Su (%)
n/a
Nüfus
• 2010 sayımı
206.000
Dağlık Bedehşan Özerk Cumhuriyeti

Tarihçe

değiştir

Nâsır-ı Hüsrev'in mezarının da bulunduğu yer olan Afganistan'nın Kuzey-Doğu'sundaki Badahşan İli ile Tacikistan'ın bu özerk "Dağlık Badahşan" yöresinde diniçoğunluk İsmailî kökenli Pamir Alevîliği ile Nizârîler'den meydana gelmektedir.[2][3]

1895 öncesinde Bugünkü Dağlık badahşan bölgesi Darvaz, Shugnon ve Vahan bölgelerini kapsayan birkaç yarı özerk devletçikten oluşmaktaydı. Bu bölgeler şu anda Dağlık Badahşan ve Afganistan'ın Badahşan vilayetine bağlıdır. Badahşan bölgesi günümüzde Tacikistana bağlı Dağlık Badahşan Özerk Bölgesi, Afganistana bağlı Badahşan Vilayeti ve Çin'in Taşkurgan otonom bölgesine karşılık gelmektedir. Bölge Çin İmparatorluğu, Rus İmparatorluğu ve Afganistan Emirliği tarafından ele geçirilmiştir. Çing Hanedanı'nın yönetimdeki Çin İmparatorluğu Pamir Dağları'nın tamamını kontrol etmeyi amaçlasa da Çin askeri bölükleri sadece Taşkurgan'ın doğusundaki geçitleri hakimiyeti altına alabilmiştir. 1890'larda Çin, Rusya ve Afgan hükûmetleri Badahşan'ı kendi aralarında bölen bir dizi anlaşma imzaladılar, ancak Çin, Tacikistan hükûmeti ile 2002 yılında bir anlaşma imzalayana kadar bu sınırlara itiraz etmeye devam etti.[4]

Rafiz Abazov'a göre 19. yüzyılın ikinci yarısından sonra Orta Asya'da bulunan Hive, Hokand ve Buhara hanlıklarının Rusya egemenliğine girmesi ile Orta Asya Türkistan Valiliği ve Step Valiliği olarak ikiye bölündü. 1917 Bolşevik Devrimi sonrasında ise Orta Asya'da Sovyet Milliyetler Politikası çerçevesinde 1929 yılında Tacikistan'ın Birlik Cumhuriyeti olması ile bölge Dağlık Badahşan Özerk Bölgesi olarak Tacikistan Sovyet Sosyalist Cumhuriyeti'ne bağlandı.[5] 1955 yılında ise Gharm bölgesinin dağıtılmasıyla bu bölgenin toprakları da Dağlık Badahşan bölgesine dahil edildi. 1970'lerde, Sovyet yetkilileri büyük Pamir gruplarını doğu dağlarından güneybatı Tacikistan'ın daha düz tarım alanlarına taşımaya karar verdi. Politikanın aynı anda iki hedefi gerçekleştirdiği görüldü: Pamirlerin Tacik Sovyet Sosyalist Cumhuriyeti'nin nispeten gelişmiş bölgelerine daha fazla entegre edilmesi ve tarımda emeği artırmak.[6] 1992 yılındaki Tacikistan İç Savaşı'nda Dağlık Badahşan bölgesi Tacikistan'dan bağımsızlığını ilan etti. İç savaş esnasında ise bir süre önce batıya yerleştirilen Pamirler, rakip gruplar tarafından hedef alındılar.

Dağlık Badahşan iç savaş esnasında İslamcılar tarafından oluşturulan Birleşik Tacik Muhalefeti için bir kale oldu. Dağlık Badahşan'ın Duşanbe yolu boyunca batı kesimi, uzun süren savaşlara sahne oldu. Rus sınır muhafızları, genel olarak Afganistan sınırı boyunca bir dizi karakolda sınır güvenliğini sağladı. Horog, Rus birliklerinin yardımıyla hükûmet kontrolü altındaydı. Geri kalanı bölgeleri ise kimse tarafından kontrol edilmiyordu ve Haziran 1997 sonlarında Tacik barış anlaşması imzalandıktan ve barış yerleştikten sonra da öyle kaldı.[6] İç savaşta Rusya'nın ve Özbekistan'ın desteğini alan hükûmetin karşısında Dağlık Badahşan Hükûmeti bağımsızlık kararından geri adım atmak zorunda kaldı. Dağlık Badahşan, günümüzde Tacikistan içerisindeki otonom bölge statüsünü korumaktadır.[2][7] 2011 yılında Tacikistan, Pamir Dağları'ndaki 1.000 km²'lik arazinin Çin Halk Cumhuriyeti'ne devredilmesine yönelik 1999 tarihli bir anlaşmayı onaylayarak 130 yıllık bir anlaşmazlığı sona erdirdi ve böylece Çin, 28.000 km²'nin üzerindeki Tacikistan toprakları üzerindeki iddialarından vazgeçti.[8][9]

2012 yılında bölgede Tacik ordusu ile eski bir savaşçı lider Talip Ayombekov'a sadık militanlar arasında bir Tacik generalin öldürülmesi suçlamasıyla bir dizi çatışma yaşandı.[10]

Coğrafya ve Bölgeler

değiştir
 
Lenin (İbn-î Sîna) Zirvesi

Ülkenin @'ını kaplayan il oldukça dağlıktır. Dağlık Badahşan adı Rusçadan (Gorno Badakshan) gelir. 64.000 kilometrekarelik yüzölçümü ile ülkenin en büyük alanını kapsasa da 206.000'lik nüfusu ile en az nüfuslu bölgesidir. Darvoz bölgesi, Badahşan Özerk Bölgesi'nin batı çıkıntısıdır. Orta-batı Dağlık Badahşan, çoğunlukla Ceyhun Nehri'nin bir kolu olan Panj Nehri'ne akan nehir vadileriyle ayrılmış bir dizi doğu-batı sıradağlar bölgesidir. Murgab Bölgesi, Dağlık Badahşan bölgesinin doğusunun yarısından fazlasını kaplar ve çoğunlukla batısında yer alan yüksek dağlara sahip ıssız bir yayladır.

Dağlık Badahşan Özerk Bölgesi, Tacikistan'ın tüm doğu bölümünü kapsar ve doğuda Çin'in Sincan Uygur Özerk Bölgesi, güneyde Afganistan'ın Badahşan Eyaleti ve kuzeyde Kırgızistan'ın Oş Bölgesi ile sınır komşusudur. Tacikistan içinde bölgenin batı sınırı, Karategin ile komşu iken ve güney batı sınır ucu (Darvoz Bölgesi) ise Hatlon Bölgesi ile komşudur. En yüksek dağlar, dünyanın çatısı olarak bilinen Pamir (eski Imeon Dağı) Dağlarıdır. Eski Sovyet Orta Asya'daki 7.000 metrelik beş zirvenin üçü Dağlık Badahşan bölgesinde bulunmaktadır. 7.495 metrelik İsmail Samani Zirvesi (eski adıyla Komünizm Zirvesi ve ondan önce, Stalin Zirvesi), Kırgızistan sınırındaki 7.134 metrelik İbn Sina Zirvesi (eski adıyla Lenin Zirvesi ve Kırgız tarafında hala bu adla bilinmektedir) ve 7.105 metrelik Korzenevskaya Zirvesi (7,105 m).

 
Pamir Dağları

Ekonomi

değiştir

Hakan Güneş'e göre ekonomik açıdan Sovyetlerin dağılmasına hazırlıksız olan ve dağılmanın bir anda olmasını istemeyen Orta Asya Cumhuriyetleri yöneticilerinin Post-Sovyet dönemindeki ortak amaçları, hız ve yöntemlerinde farklılıklar olsa da gerek tedrici gerekse şok terapi şeklinde hayata geçirilen kapitalizasyon sürecinin ne pahasına olursa olsun geri dönülemez bir aşamaya getirilmesiydi. Bu cumhuriyetlerden Özbekistan özelleştirme sürecine Sovyet dönemindeki nispeten bağımsız olan tarım sektörünü koruyarak, üretim altyapısının tamamen yıkılmasına izin vermeyen aşamalı bir model ile devam ediyordu. Kazakistan ise büyük doğal kaynak rezervleri sayesinde refah açısından komşularına göre daha yüksek bir konumdaydı.[11] Tacikistan ise bu bağımsızlık ve kapitalizasyon sürecine Orta Asya Cumhuriyetleri arasındaki en fakir ülke olarak girdi. Diğer Orta Asya cumhuriyetlerinden farklı olarak Tacikistan'da bağımsızlıkla birlikte bir iç savaş yaşandı ve savaş ekonomi üzerinde büyük bir yıkım getirdi. Rafiz Abazov'a göre Dünya Bankası verilerinde 1990-2000 yılları arasında Tacik ekonomisi yıllık %6,7 oranlarında daralmalarla karşılaşmıştır. 1997'de iç savaşın sona ermesiyle, Tacikistan hükûmeti, ekonominin ana sektörlerinin restorasyonuna ve gıda tedarikinde kendi kendine yeterliliğe ulaşmaya odaklanan bir savaş sonrası ekonomik yeniden yapılanma programını yürürlüğe koydu. Kapitalizasyon süreci ise savaşın bitmesiyle hızlandı, ticaret kademeli olarak serbestleştirdi, ulusal ekonomi uluslararası yatırıma açıldı ve Ekim 2000'de ulusal para birimi olan somoni tedavüle girdi.[5]

Dağlık Badahşan bölgesinde ise toprağın tarıma elverişli olmaması nedeniyle SSCB'nin dağılması sonrasında merkezi olarak planlanan tarımsal faaliyet, hane halkı tarafından geçimlik olarak sürdürülmeye başlandı. SSCB'nin dağılması sonrasında Tacikistan'daki tüm sanayi ve altyapı iç savaş esnasında çökerken Dağlık Badahşan büyük bir tarımsal sorunla karşı karşıya kalmıştır. Pamir Dağları'nın �'ı kaplayan bölgede toprakların �'inden fazlasının tarımsal bir üretkenliği bulunmamaktadır. Bölgenin bütçesinin �'ü merkezi Tacik hükûmeti transferlerinden karşılanırken sadece %7'si bölgedeki vergiler ve diğer ödemelerden sağlanmaktadır.[12] Dağlık Badahşan'da yoksulluğun güçlü bir bölgesel boyutu bulunmaktadır. Başkent Duşanbe ile karşılaştırıldığında, Dağlık Badahşan'daki hanelerin yoksul olma olasılığı yedi kat, Hatlon'daki hanelerin yoksul olma olasılığı ise dört-beş kat daha fazladır.[13] Bağımsızlık sonrası işsizlik, yüksek enflasyon, iç savaş sorunları nedeniyle bölge ve ülke düzeyinde sürekli olarak dışa göç yaşanmaktadır.[5] Bu ekonomik dönüşüm ise sosyal olarak işlerini ilk kaybeden kadınları etkilemiştir.[12] Cinsiyete dayalı eşitsizliklerin artmasıyla Tacikistan'da kadınların sosyo-politik alandaki rolleri günden güne azalmıştır.[13] Rafiz Abazov'un belirttiği üzere 2007 Economist İntelligence Unıt verilerine göre Tacikistan'da aylık ücretler 18-30 dolar arasında değişmekte ve nüfusunun d'ü yoksulluk sınırının altında yaşamaktadır. Ekonomik açıdan birçok sorunu olan ülkenin Avrupa ve Rusya'ya giden uyuşturucu rotasında yer alması nedeniyle Tacikistan GYSİH'nin @'ını bu gölge ekonomi oluşturmaktadır.[5]

Nüfus

değiştir

Dağlık Badahşan Özerk Bölgesi'nin nüfusu, 2000 ve 2010 sayımları arasında 206.004'ten 205.949'a hafif bir düşüş göstermiştir. 2019 itibarıyla nüfusun 226.900 olduğu tahmin ediliyor.[14] Tacikistan Devlet İstatistik Komitesi'ne göre, Dağlık Badahşan'daki ana etnik grup Pamirlerdir.[15] Pamirlerden sonra ise Kırgızlar ve diğer gruplar gelmektedir. Bölgedeki en büyük şehir 30.000 nüfusu ile Horog şehridir.[1] İkinci en büyük yerleşim yeri ise 4000 sakiniyle Murghab şehridir. Dağlık Badahşan Özerk Bölgesi Pamir dilinin pek çok farklı lehçesine ev sahipliği yapmaktadır. Orta Asya ülkeleri içinde Türkçe konuşulmayan tek ülke olan Tacikistan'da Tacikçe ve Pamir dilleri İran dil ailesi içinde yer almaktadır.[5] Dağlık Badahşan'da konuşulan başlıca Pamir lehçeleri arasında Şugnanca, Ruşani, Vahanca, İşkaşim, Sarıkolca, Yazgulyam, Hufi, Bartangi gibi diller yer almaktadır. Vanj nehri vadisinde konuşulan bir dil olan Vanji ise 19. yüzyılda yok olmuştur. Bölgede bu dilleri konuşan insan sayılarının çok az olması nedeniyle bu diller tehlike altındadır. Örneğin Şugnan dilini konuşan kişi sayısı 84.000, Sarıkol dilini konuşanların sayısı 45.000, Yazgulyam dilini konuşanların sayısı ise 11.000'dir.[16][17][18] Murghab bölgesinde hatırı sayılır sayıda Kırgızca konuşan kişi bulunmaktadır. Rusça ve Tacikçe dilleri de Dağlık Badahşan Özerk Bölgesi'nde yaygın olarak konuşulmaktadır. Dağlık Badahşan Özerk bölgesinde dini çoğunluk Şii öğretisine bağlı İsmailî kolundandır ve Ağa Han'a bağlılık yaygındır.[5][19]

 
Horog-Duşanbe Yolu

Ulaşım

değiştir

Dağlık Badahşan Özerk Bölgesi'ni dünyaya bağlayan iki yol bulunmaktadır. Horog-Duşanbe yolu ve Horog Oş yolu. Bu iki yol da Pamir otoyolunun bölümleridir. Üçüncü bir yol olan Horog'u Karasu Geçidi ile Çin'deki Taşkurgan'a bağlayan yol ise oldukça zorlu bir güzergahtır. Dağlık Badahşan Özerk Bölgesi, Hayber Pahtunhva ve Gilgit Baltistan'dan dar ama neredeyse geçilmez olan Vahan Koridoru ile ayrılmaktadır. Bir başka yol ise Horog'dan Vahan'a ve Afgan sınırına doğru ilerlemektedir. Horog Havaalan'ından Tacik Air 25 Ekim 2020 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. ile 2014 yılından beri düzenli olarak Duşanbe'ye uçuşlar sağlanmaktadır.

Enerji

değiştir

Rafiz Abazov'a göre Tacikistan ve Dağlık Badahşan Özerk Bölgesi'nin yüzde 90'ının dağlarla kaplı olması nedeniyle hidroelektrik enerji bölge için önemlidir. 1970 ve 1980'lerde Tacikistan, Orta Asya Cumhuriyetleri içerisinde en çok hidroelektrik enerjisi üreten ülkedir.[5] 2019 yılında, Avrupa Birliği ve Almanya, Shokhdara nehri boyunca 11 MW'lık bir nehir tipi hidroelektrik santralinin inşasını finanse etmek için Tacikistan Hükûmeti ile koordineli olarak 37 milyon Euro taahhüt etmiştir. Projenin Afganistan'daki Badahşan Eyaletine de enerji sağlaması amaçlanmaktadır.[20]

Spor

değiştir

Horog şehri Bandy oynanan en yüksek rakımlı yerleşim yeridir.

Galeri

değiştir
 
Başkent Horog

Ayrıca bakınız

değiştir

Kaynakça

değiştir
  1. ^ a b "Agency on statistics under the President of the Republic of Tajikistan / Agency on statistics under President of the Republic of Tajikistan". www.stat.tj. 30 Ekim 2010 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 25 Aralık 2020. 
  2. ^ a b S. Davlatshoev (2006). "The Formation and Consolidation of Pamiri Ethnic Identity in Tajikistan. Dissertation" (PDF). School of Social Sciences of Middle East Technical University, Turkey (M.S. thesis). 5 Şubat 2012 tarihinde kaynağından (PDF) arşivlendi. Erişim tarihi: 25 Ağustos 2006. 
  3. ^ "Arşivlenmiş kopya". 20 Ekim 2014 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 20 Ekim 2014. 
  4. ^ "China's Territorial and Boundary Affairs". www.fmprc.gov.cn. Çin Halk Cumhuriyeti Dışişleri Bakanlığı. 30 Haziran 2003. 27 Şubat 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 26 Aralık 2020. 
  5. ^ a b c d e f g Abazov, R. (2008). The Palgrave Concise Historical Atlas of Central Asia. Palgrave Macmillan: New York.
  6. ^ a b "Tajikistan's Unconquerable Gorno-Badakhshan Region". RadioFreeEurope/RadioLiberty (İngilizce). 9 Ekim 2018 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 29 Aralık 2020. 
  7. ^ "Gorno-Badakhshan Autonomous Oblast (GBAO)". www.orexca.com. 28 Ocak 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 26 Aralık 2020. 
  8. ^ "Tajikistan cedes land to China". BBC News (İngilizce). 13 Ocak 2011. 6 Aralık 2018 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 26 Aralık 2020. 
  9. ^ "China's area increases by 1000 sq km - The Times of India". 16 Ocak 2011. 14 Ocak 2011 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 26 Aralık 2020. 
  10. ^ Refugees, United Nations High Commissioner for (31 Temmuz 2012). "Refworld | Tajikistan: Khorog Hard Hit by Gunbattles". Refworld (İngilizce). 28 Aralık 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 23 Aralık 2020. 
  11. ^ Güneş, H. (2004).Sovyet Sonrası Orta Asya’da Kalkınma Modelleri: Yapısal Dönüşümün Karşılaştırmalı Analizi. S. Dedeoğlu ve T. Subaşat (yay. haz.). Kalkınma ve Küreselleşme içinde (315-354). Ankara: Bağlam Yayıncılık
  12. ^ a b Breu, T., Maselli, D., Hurni, H. (2005). "Knowledge for Sustainable Development in the Tajik Pamir Mountains". International Mountain Society, 25(2), 139-146. 28 Aralık 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 26 Aralık 2020. 
  13. ^ a b Falkingham, J. (2000) A Profile of Poverty in Tajikistan. ESRC Centre for the Analysis of Social Exclusion Discussion Paper 39. London, UK: London School of Economics. 30 Aralık 2020 tarihinde https://core.ac.uk/download/pdf/93913.pdf 9 Aralık 2017 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. adresinden erişildi
  14. ^ "Socio-demographic sector / Agency on statistics under President of the Republic of Tajikistan". www.stat.tj. 30 Aralık 2018 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 26 Aralık 2020. 
  15. ^ "Population census of Tajikistan, 2000". www.demoscope.ru. 13 Mart 2005 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 27 Aralık 2020. 
  16. ^ "Shughni Language | Joshua Project". joshuaproject.net. 15 Eylül 2014 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 26 Aralık 2020. 
  17. ^ "Sarikoli Language | Joshua Project". joshuaproject.net. 15 Eylül 2015 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 26 Aralık 2020. 
  18. ^ "Yazgulyam Language | Joshua Project". joshuaproject.net. 15 Eylül 2015 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 26 Aralık 2020. 
  19. ^ "Чужая война". Novy Mir. 11 Ağustos 2019 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 26 Aralık 2020. 
  20. ^ "EU Commits 20 Million Euros for HPP Construction in Tajikistan". 6 Aralık 2019. 9 Aralık 2019 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 23 Aralık 2020. 
"https://tr.wikipedia.org/w/index.php?title=Dağlık_Bedehşan&oldid=34462158" sayfasından alınmıştır