Vikipedi

Jeolojik zaman cetveli

jeolojik yapıları zamanla ilişkilendiren kronolojik tarihleme sistemi
(Dönem (jeoloji) sayfasından yönlendirildi)

Jeolojik zaman cetveli (veya ölçeği), Dünya'nın jeolojik kayıtlarına dayanan bir zaman temsil şeklidir. Jeolojik zaman cetveli, kronostratigrafiyi (jeolojik katmanları zamanla ilişkilendirme) ve jeokronolojiyi (kayaçların yaşını belirlemeyi amaçlayan bir jeoloji dalı) kullanan bir kronolojik tarihleme sistemidir. Özellikle yer bilimciler (jeologlar, paleontologlar, jeofizikçiler, jeokimyacılar ve paleoklimatologlar dahildir) tarafından jeolojik tarihteki olayların zamanlamasını ve ilişkilerini tanımlamak için kullanılır. Zaman cetveli, kayaç katmanlarının incelenmesi, bu katmanların ilişkilerinin gözlemlenmesi, litoloji, paleomanyetik özellikler ve fosiller gibi özelliklerin tanımlanmasıyla geliştirilmiştir. Standartlaştırılmış uluslararası jeolojik zaman birimlerinin tanımlanması, birincil amacı[1] jeolojik zaman bölümlerini gösteren Uluslararası Kronostratigrafik Çizelge'deki (ICC)[2] global kronostratigrafik birimleri kesin olarak tanımlayan Uluslararası Jeolojik Bilimler Birliği'nin (IUGS) kurucu organı Uluslararası Stratigrafi Komisyonu'nun (ICS) sorumluluğundadır. Kronostratigrafik bölümler ise jeokronolojik birimleri tanımlamak için kullanılır.[2]

Eon/eonotemler ve era/eratemlere göre oranlanmış bir jeolojik zaman cetveli. Senozoyik dönem Sz. şeklinde kısaltılmıştır. Resim, yerküre tarihindeki kayda değer olayları ve yaşamın genel evrimini de göstermektedir.

Bazı yerel ve bölgesel terimler hala kullanımda olsa da,[3] bu başlık altında sunulan jeolojik zaman çizelgesi, uluslararası bir standart kaynak olan Uluslararası Jeolojik Zaman Cetveli'ne dayandığından, ICS tarafından belirlenmiş isimlendirme, dönem ve renk kodlarına uymaktadır.[4][5]

İlkeler

değiştir
Ayrıca bakınız: Dünya'nın yaşı, Yerküre tarihi ve Yerkürenin jeolojik tarihi

Terminoloji

değiştir
Ayrıca bakınız: Stratigrafi, Kronostratigrafi, Biyostratigrafi, Manyetostratigrafi, Litostratigrafi ve Jeokronoloji

Jeolojik zamanın bölümleri

değiştir

Üst zaman, en büyük (resmî) jeokronolojik zaman birimidir ve bir kronostratigrafik birim olan eonotemin eşdeğeridir.[6] Nisan 2022 itibarıyla, resmî olarak tanımlanmış üç üst zaman/eonotem vardır. Bunlar kronolojik sırayla Arkeen, Proterozoyik ve Fanerozoyik'tir.[2] Hadeen gayri resmi bir üst zaman/eonotemdir, ancak yaygın olarak kullanılır.[6]

Zaman, ikinci en büyük jeokronolojik zaman birimidir ve bir kronostratigrafik birim olan eratemin eşdeğeridir.[6][7] Nisan 2022 itibarıyla 10 tane tanımlanmış dönem/eratem vardır.[2]

Dönem, zamanın altında ve çağın üzerinde yer alan ana bir zaman birimidir. Bir kronostratigrafik birim olan sistemin jeokronolojik eşdeğeridir.[6][7] Nisan 2022 itibarıyla 22 tane tanımlanmış dönem/sistem vardır. Sadece Karbonifer Dönemi/Sistemi için bir istisna vardır ve bu dönem için diğer dönemlerin aksine iki adet alt dönem/alt sistem (Misisipiyen ve Pensilvaniyen) kullanılır.[7]

Devre, dönem ile çağ arasında yer alır ve ikinci en küçük jeokronolojik birimdir. Bir kronostratigrafik birim olan serinin eşdeğeridir.[6][7] Nisan 2022 itibarıyla 37 adet resmî ve bir adet gayriresmî devre/seri vardır. Ayrıca hepsi Neojen ve Kuvaterner içinde olan 11 tane alt devre/alt seri vardır.[6] Uluslararası kronostratigrafide alt serilerin/alt dönemlerin, resmi birer birim olarak kullanımı 2022'de onaylandı.[8]

Çağ, en küçük hiyerarşik jeokronolojik birimdir ve bir kronostratigrafik birim olan katın eşdeğeridir.[6][7] Nisan 2022 itibarıyla 96 resmî ve 5 gayriresmî çağ/kat vardır.[2]

Kron, hiyerarşik olmayan, resmî bir jeokronoloji birimidir ve bir kronostratigrafik birim olan kronozonun eşdeğeridir.[7] Bunlar önceden tanımlanmış stratigrafik birimlere veya jeolojik özelliklere dayandığından, manyetostratigrafik, litostratigrafik veya biyostratigrafik birimlerle bağlantılıdır.

Erken ve Geç alt bölümleri, kronostratigrafik Alt ve Üst'ün jeokronolojik eşdeğerleri olarak kullanılır. Örneğin, Alt Triyas Serisi (kronostratigrafik birim) yerine Erken Triyas Dönemi (jeokronolojik birim) kullanılır.

Özünde, belli bir kronostratigrafik birimi temsil eden kayaçların o kronostratigrafik birim olduğunu ve yerleştirildikleri zamanın da jeokronolojik birim olduğu söylenebilir. Buna bir örnek vermek gerekirse, Silüriyen Serisi'ni temsil eden kayaçların Silüriyen Serisi olduğunu ve bunların Silüriyen Dönemi sırasında çökeldiğinin söylenmesi doğrudur.

Jeolojik zaman cetvelinin resmî ve hiyerarşik birimleri (büyükten küçüğe)
Kronostratigrafik birim (tabaka) Jeokronolojik birim (zaman) Zaman aralığı[not 1]
Eonotem Üst zaman Birkaç yüz milyon yıl
Eratem Zaman Onlarca milyon yıldan, yüzlerce milyon yıla kadar
Sistem Dönem Milyonlarca yıldan on milyonlarca yıla kadar
Seri Devre Yüz binlerce yıldan on milyonlarca yıla kadar
Alt seri Alt devre Binlerce yıldan milyonlarca yıla
Kat Çağ Binlerce yıldan milyonlarca yıla

Jeolojik zaman tablosu

değiştir

Aşağıdaki tablo, yerkürenin jeolojik zaman ölçeğini oluşturan bölümlerin ana olaylarını ve özelliklerini özetlemektedir. Bu tablo, en yeni jeolojik dönemler üstte ve en eskiler altta olacak şekilde düzenlenmiştir. Tablodaki satırların yüksekliği, bu satırlardaki jeolojik birimlerin süresini yansıtmamaktadır. Bu nedenle tablo ölçekli değildir ve her bir jeokronolojik birimin zaman aralıklarını birbirileriyle oranlı bir şekilde temsil etmemektedir. Örneğin Fanerozoyik üst zaman, diğer üst zamanlardan daha uzun görünüyor olsa da yalnızca ~539 milyon yılı (Yerküre tarihinin ~'sini) kapsar. Fanerozoyik'ten önce gelen üç üst zaman[not 2] ise toplam ~3.461 milyon yılı (yerküre tarihinin ~v'sı) kapsar. Yerküre tarihindeki son üst zaman olan Fanerozoyik'e yönelik bu önyargı, Fanerozoyik'ten önce gelen üç üst zamanda gerçekleşen olaylara dair bilgi eksikliğinden kaynaklanmaktadır.[9][10] Alt serilerin/alt devrelerin kullanımı, Uluslararası Stratigrafi Komisyonu tarafından onaylanmıştır.[8]

Tablonun içeriği, bu çizelgenin çevrimiçi etkileşimli bir sürümünü sağlayan Uluslararası Stratigrafi Komisyonu tarafından üretilen ve sürdürülen resmî Uluslararası Kronostragrafik Çizelge'ye dayanmaktadır. İnteraktif sürüm, zaman çizelgesinin, SPARQL uç noktasında, Commission for the Management and Application of Geoscience Information GeoSciML projesiyle üretilmiş[11] ve makine tarafından okunabilir Kaynak Tanımlama Çerçevesi/Web Ontoloji Dili temsiline dayalıdır.

Eonotem/

Üst zaman

Eratem/

Zaman

Sistem/

Dönem

Seri/

Devre

Kat/

Çağ

Ana olaylar Başlangıcı, milyon yıl önce

[not 3]

Fanerozoyik Senozoyik
[not 4] 		Kuvaterner Holosen Meghaliyen 4,2 binyıl olayı, Avustronezyalıların genişlemesi, sanayiden salınan karbondioksitin artışı. 0,0042 *
Nortgripiyen 8,2 binyıl olayı, Holosen iklim optimumu. Deniz seviyesindeki yükseliş ile Doggerland ve Sundaland'in su altında kalır. Sahra çöl hâline gelir. Taş Çağı sonlanır ve kayıtlı tarih başlar. İnsanlık, Arktik Adaları'na ve Grönland'a genişler. 0,0082 *
Grönlandiyen İklim stabilize olur. Günümüzdeki interglasiyal ve Holosen yok oluşu başlar. Tarım başlar. İnsanlık, Yeşil Sahra, Arap Yarımadası, Uzak Kuzey ve Amerika (ana kara ve Karayipler) bölgelerine yayılır. 0,00117 ± 0,000099 *
Pleyistosen Üst/Geç ("Tarantiyen") Eemiyen interglasiyali ve Son Buzul Dönemi, Erken Dryas ile biter. Toba yanardağı patlar. Pleyistosen megafaunasının (son terör kuşları da dahil olmak üzere) nesli tükenir. İnsanlık, Yakın Okyanusya ve Amerika kıtalarına yayılır. 0,129
Orta Pleyistosen Orta Pleyistosen Geçişi gerçekleşir. Döngüler hâlinde büyük aralıklı 100 bin yıllık buzul dönemleri meydana gelir. Homo sapiens'in yükselişi. 0,774 *
Kalabriyen İklim daha da soğuk hâle gelir. Dev terör kuşlarının nesli tükenir. Homo erectus, Afrika-Avrasya boyunca yayılır. 1,8 *
Gelasiyen Kuvaterner buzullaşmasının başlangıcı ve dengesiz iklim.[12] Pleyistosen megafaunası ve Homo habilis'in yükselişi. 2,58 *
Neojen Pliyosen Piasenziyen Pleyistosen'e doğru hava soğukluğu yavaşça artarken Grönland buz örtüsü oluşur.[13] Atmosferdeki oksijen ve karbondioksit miktarı günümüz seviyelerine ulaşırken kara parçaları da bugünkü yerlerine gelir (örneğin Panama Kıstağı Kuzey ve Güney Amerika'ya katılarak fauna değişimini sağlar). Methateria alt sınıfından son kesesiz hayvanların nesli tükenir. Australopithecus Doğu Afrika'da yaygınlaşır; Taş Çağı başlar.[14] 3,6 *
Zankliyen Zankliyen'de Akdeniz Havzası suyla dolar. Miyosen'de gerçekleşen soğuma devam eder. İlk tektırnaklılar ve elephantimorpha grubu memelilieri ortaya çıkar. Ardipithecus bu çağda Afrika'dadır.[14] 5,333 *
Miyosen Messiniyen Messiniyen Tuz Krizi ile boş Akdeniz Havzası'nda hipertuzlu göller oluşur. Sahra'da çölleşme başlar. Buzul çağları ve Doğu Antarktika Buz Örtüsü'nün tekrar oluşmasıyla gerçekleşen kesintili ve ortalama sıcaklıklarda bir buz iklimi vardır. Choristoderes'in, son timsah olmayan krokodilomorfların ve kredontların nesli tükenir. Şempanze ve insanın ortak ataları, gorillerin atalarından ayrıldıktan sonra birbirinden gitgide ayrılır; Sahelanthropus ve Orrorin bu çağlarda Afrika'dadır. 7,246 *
Tortoniyen 11,63 *
Serravaliyen Orta Miyosen iklimsel optimumu geçici olarak sıcak bir iklim sağlar.[15] Orta Miyosen bozulması sırasında gerçekleşen nesil tükenmelerinde köpekbalığı çeşitliliği azalır. İlk su aygırları ve büyük insansı maymunlar ortaya çıkar. 13,82 *
Langiyen 15,97
Burdigaliyen Kuzey Yarımküre'de orojenez görülür. Yeni Zelanda'da Güney Alpleri'ni oluşturan Kaikoura Orojenezi başlar. Geniş bölgelere yayılmış ormanlar, Miyosen sırasında devasa miktarlarda karbondioksiti çekerek atmosferdeki karbondioksit seviyesini 650 ppmv'den 100 ppmv'ye aşama aşama düşürür.[16][not 5] Modern kuş ve memeli familyaları tanınır hâle gelmeye başlar. Son ilkel balinanın nesli tükenir. Otlar her yeri kaplar. İnsanlar da dahil olmak üzere büyük insansı maymunlar ortaya çıkar.[17][18] Afrika-Arabistan, Avrasya'yla çarpışırak Alpin kuşağını meydana getirir ve Tetis Okyanusu'nu kapatır; bu sayede fauna değişimi sağlanır. Aynı zamanda Afrika-Arabistan, Afrika ve Batı Asya olmak üzere ikiye ayrılır. 20,44
Akitaniyen 23,03 *
Paleojen Oligosen Şattiyen Eosen-Oligosen kitlesel yok oluşu gerçekleşir. Antarktika'da buzullaşma başlar.[19] Fauna (özellikle memeliler, örneğin Macropodiformes ve yüzgeçayaklılar) hızlı bir şekilde evrimleşir ve çeşitlenir. Çiçekli bitkilerin modern çeşitleri kayda değer düzeyde evrim geçirir ve etrafa yayılır. Cimolestanlar, miyasitler ve kondilartların nesli tükenir. İlk modern, tam gelişmiş balinalar ortaya çıkar. 27,82
Rupeliyen 33,9 *
Eosen Priaboniyen Ilıman, soğuyan iklim görülür. Arkaik memeliler (örneğin kreodontlar, miyasoidler, "kondilartlar" vb.) bu devrede gelişmeye devam eder. Birkaç "modern" memeli familyası ortaya çıkar. İlkel balinalar ve deniz inekleri denizlere dönüşlerinden sonra çeşitlenir. Kuşlar çeşitlenmeye devam eder. İlk kelpler, iki ön dişliler, ayılar ve simiyenler görülür. Çokyumrulular ve leptiktidanların bu devrede nesilleri tükenir. Antarktika'da tekrar buzullaşma olur ve buz tabakası geri gelir. Kuzey Amerika'daki Rocky Dağları'nda Laramide Orojenezi biter ve Sevier Orojenezi başlar. Yunanistan'da ve Ege Denizi'nde Helenik Orojenez başlar. 37,71 *
Bartoniyen 41,2
Lütesiyen 47,8 *
İpresiyen Eosen İklim Optimum'una kadar iklimde ısınma görülür ve iki adet geçici küresel ısınma olayı (PETM ve ETM-2) gerçekleşir. Azolla olayı ile karbondioksit seviyeleri 3500 ppm'den 650 ppm'e düşerek uzun dönemli soğumaya sebep olur.[20][not 5] Hint altkıtası Avrasya ile çarpışır Himalaya Orojenezi başlar (böylece biyotik değiş tokuş sağlandı). Aynı zamanda Avrasya, Kuzey Amerika'dan tamamen ayrılarak Kuzey Atlantik Okyanusu'nun oluşmasına sebep oldu. Güneydoğu Asya Adaları geri kalan Avrasya'dan ayrılır. İlk ötücü kuşlar, gevişgetirenler, pangolinler, yarasalar ve gerçek primatlar bu çağdadır. 56 *
Paleosen Tanesiyen Senozoyik zaman, Chicxulub çarpışmasıyla tüm kuş olmayan dinozorların, pterozorların, çoğu deniz sürüngenin, birçok omurgalının (örneğin Lavrasya'daki keseliler), kafadanbacaklıların (sadece Nautilidae ve Coleoidea kurtulmuştur) ve omurgasız hayvanların neslinin tükenmesine sebep olan Kretase-Paleojen yok oluşuyla başlar. İklim bu devrede tropiktir. Memeliler ve kuşlar (kanatlılar), yok oluşu takiben hızla bir dizi soya ayrılarak çeşitlenir (deniz devrimi ise durmuştur). Çokyumrulular ve ilk kemirgenler yaygın hâle gelir. İlk büyük kuşlar (örneğin ratite ailesinden kuşlar ve terör kuşları) ve büyük memeliler ortaya çıkar. Avrupa ve Asya'da Alpin orojenezi başlar. İlk plesiadapiformlar (kök-primatlar) ve hortumlular (ayı veya küçük su aygırı büyüklüğünde) ortaya çıkar. Bazı keseliler Avustralya'ya göçer. 59,2 *
Selandiyen 61,6 *
Daniyen 66 *
Mezozoyik Kretase Üst/Geç Maastrihtiyen Çiçekli bitkiler (Karbonifer'den bu yana birçok özellik geliştirdikten sonra) yeni böcek türleri ile birlikte hızla çoğalırken, diğer tohumlu bitkilerin (açık tohumlular ve tohumlu eğrelti otları) sayısı azalır. Daha modern gerçek kemikli balıklar görülmeye başlar. Ammonoitler, belemnitler, rudist çift kabuklular, deniz kestaneleri ve süngerlerin tümü yaygındır. Birçok yeni dinozor türü (örneğin tiranozorlar, titanozorlar, hadrozorlar ve ceratopsitler) karada gelişirken, timsahlar suda ortaya çıkar ve tahminen son temnospondillerin yok olmasına neden olurlar. Aynı zamanda mosazorlar ve modern köpekbalıkları denizlerde ortaya çıkar. Deniz sürüngenleri ve köpekbalıkları ile başlayan devrim zirveye ulaşır ancak ihtiyozorlar, Bonarelli Olayı'nda sayıca büyük ölçüde azalır ve birkaç milyon yıl sonra ortadan kaybolur. Dişli ve dişsiz uçabilen kuşlar, teruzorlarla aynı zamanlarda yaşar. Son memeli olmayan sinodontlar ölürken, modern tek delikli, methaterian (Güney Amerika'ya göç eden keseliler dahil) ve eutherian (eteneliler, leptiktidanlar ve cimolestanlar dahil) memeliler ortaya çıkar. İlk kara yengeçleri ortaya çıkar. Birçok salyangoz türü karada yaşamaya başlar. Gondvana'nın daha da parçalanmasıyla Güney Amerika, Afro-Arabistan, Antarktika, Okyanusya, Madagaskar, Büyük Hindistan, Güney Atlantik, Hint ve Antarktika Okyanusları ile Hint (ve bazı Atlantik) Okyanusu adaları meydana gelir. Rocky Dağları'nı yaratan Laramid ve Sevier Orojenezi başlar. Atmosferdeki oksijen ve karbondioksit seviyeleri günümüze benzer. Akritarklar kaybolur. İklim, başlangıçta sıcaktır ancak daha sonra soğur. 72,1 ± 0,2 *
Kampaniyen 83,6 ± 0,2 *
Santoniyen 86,3 ± 0,5 *
Koniasiyen 89,8 ± 0,5 *
Turoniyen 93,9 *
Senomaniyen 100,5 *
Alt/Erken Albiyen ~113 *
Apsiyen ~121,4
Barremiyen ~129,4
Hotriviyen ~132,6 *
Valanjiniyen ~139,8
Berriaziyen ~145
Jura Üst/Geç Titoniyen İklim tekrar nemli hâle gelir. Açık tohumlular (özellikle kozalaklı ağaçlar, çikaslar ve cycadeoidler) ve eğrelti otları yaygındır. Sauropodlar, karnozorlar, stegozorlar ve koelurozorlar da dahil olmak üzere dinozorlar, baskın kara omurgalıları hâline gelir. Memeliler şuoteriidler, avustralosifenidanlar, ötrikonodontlar, çok yumrulular, simetrodontlar, drayolestidler ve boreosifenidanlar olarak çeşitlenir ancak çoğunlukla küçük boyutlarda kalırlar. İlk kuşlar, kertenkeleler, yılanlar ve kaplumbağalar ortaya çıkar. İlk kahverengi algler, vatozlar, karidesler, yengeçler ve ıstakozlar görülür. Parvipelvian ihtiyozorlar ve plesiyozorlar çeşitlidir. Dünyanın her yerinde rinkosefalyanlar görülür. Çift kabuklular, ammonoitler ve belemnitler bol miktarda bulunur. Deniz kestaneleri, deniz zambakları, denizyıldızları, süngerler, terebratulidler ve rinkonellid brakiyopodlar oldukça yaygındır. Pangea kıtası, Lavrasya ve Gondvana'ya bölünür, Gondvana da iki ana parçaya bölünür ve Büyük Okyanus ile Arktik Okyanusu oluşur. Tetis Okyanusu oluşur. Kuzey Amerika'da Nevada Orojenezi başlar. Rangitata ve Kimmeriyen orojenezleri gitgide azalır. Atmosferdeki CO2 seviyeleri günümüz seviyelerinin 3–4 katıdır (bugünkü 400 ppmv ile karşılaştırıldığında 1200-1500 ppmv seviyesine denk gelir[20][not 5]). Krokodilomorflar (son psödosukiyanlar) sucul bir yaşama geçmeye başlar. Geç Triyas'taki mezozoyik deniz devrimi devam eder. Tentaculita yok olur. 152,1 ± 0,9
Kimmericiyen 157,3 ± 1,0
Oksfordiyen 163,5 ± 1,0
Orta Kalloviyen 166,1 ± 1,2
Batoniyen 168,3 ± 1,3 *
Bajosiyen 170,3 ± 1,4 *
Aaleniyen 174,1 ± 1,0 *
Alt/Erken Toarsiyen 182,7 ± 0,7 *
Pliyensbahiyen 190,8 *
Sinemuriyen 199,3 ± 0,3 *
Hettanjiyen 201,3 ± 0,2 *
Triyas Üst/Geç Resiyen Arkozorlar, karada psödosukiyanlar, havada ise teruzorlar ile baskındır. Dinozorlar iki ayaklı arkozorlardan dallanır. İhtiyozorlar ve notozorlar (bir grup sauropterigiyan) deniz faunasının büyük kısmına hâkimdir. Sinodontlar daha küçük ve gececi hale gelerek sonunda ilk gerçek memelilere dönüşürken, kalan diğer sinapsitler yok olur. Rinkozorlar (arkozor akrabaları) da yaygındır. Dicroidium adı verilen tohumlu eğrelti otları, yerini gelişmiş açık tohumlulara bırakmadan önce Gondvana'da yaygındı. Birçok suda yaşayan büyük temnospondil amfibi görülür. Ceratitidan ammonoitler son derece yaygındır. Modern mercanlar ve gerçek kemikli balıklar, birçok modern böcek takımı ve alt takımıyla birlikte ortaya çıkar. İlk denizyıldızı görülür. Güney Amerika'da And Orojenezi meydana gelir. Asya'da ise Kimmeriyen Orojenezi meydana gelir. Yeni Zelanda'da Rangitata Orojenezi başlar. Kuzey Avustralya, Queensland ve Yeni Güney Galler'de Hunter-Bowen Orojenezi biter (y. 260-225 myö). Yaklaşık 234-232 milyon yıl önce Karniyen pluvial olayı meydana gelerek ilk dinozorlar ve lepidozorların (rinkosefalyanlar dahil) yayılmasını sağlar. 201 milyon yıl önce Triyas-Jura yok oluşu gerçekleşerek tüm konodontları, son parareptilleri, birçok deniz sürüngenini (örneğin plesiyozorlar hariç tüm sauropterigiyanları ve parvipelvianlar hariç tüm ihtiyozorları), krokodilomorflar dışındaki tüm krokopodanları, teruzorları, dinozorları, ammonoitleri (bütün Ceratitida takımındaki canlılar dahil olmak üzere), çift kabukluları, brakiyopodları, mercanları ve süngerleri yok eder. İlk diatomlar ortaya çıkar.[21] ~208,5
Noriyen ~227
Karniyen ~237 *
Orta Ladiniyen ~242 *
Aniziyen ~247,2
Alt/Erken Olenekiyen ~251,2
İnduyen 251,902 ± 0,024 *
Paleozoyik Permiyen Lopingiyen Çangsingiyen Kara kütleleri, süperkıta Pangea'da birleşerek diğer sıradağların yanı sıra Urallar'ı, Ouachita Dağları'nı ve Apalaşlar'ı yaratır (aynı zamanda süperokyanus Panthalassa veya diğer adıyla Proto-Pasifik oluşur). Permo-Karbonifer buzullaşması sonlanır. Sıcak ve kuru bir iklim görülür. Oksijen seviyelerinde muhtemel bir düşüş vardır. Sinapsitler (pelikozorlar ve terapsitler) yaygın ve baskın hale gelirken, parareptiller ve temnospondil amfibiler de yaygınlığını korur. Bu dönemde tahminen temnospondil amfibilerden modern amfibiler ortaya çıktı. Permiyen ortasında, likofitlerin yerini büyük oranda eğrelti otları ve tohumlu bitkiler alır. Sinekler ve kın kanatlılar evrimleşir. Çok büyük eklem bacaklılar ve dört üyeli olmayan tetrapodomorfların soyu tükenir. Deniz yaşamı, sıcak ve sığ resiflerde gelişir. Produktidan ve spiriferidan brakiyopodlar, çift kabuklular, delikliler, ammonoitler (goniatitler dahil) ve ortoceridanlar bol miktarda bulunur. Sauria kladı, daha önceki diapsitlerden ortaya çıkar ve lepidozorlar, kuehneozoritler, koristoderler, arkozorlar, testudinatlar, ihtiyozorlar, talattozorlar ve sauropterigiyanların ataları olan türlere ayrılır. Sinodontlar daha büyük terapsitlerden gelişir. Olson'un Yok Oluşu (273 myö), Kapitaniyen kitlesel yok oluşu (260 myö) ve Permiyen-Triyas yok oluşu (252 myö) birbiri ardına meydana gelir. Permiyen-Triyas yok oluşuyla birlikte çoğu retaryan plankton, mercanlar (Tabulata ve Rugosa tamamen yok olur), brakiyopodlar, yosun hayvancıkları, gastropodlar, ammonoitler (goniatitlerin nesli tamamen tükenir), böcekler, parareptiller, sinapsitler, amfibiler ve deniz zambakları (sadece artikulatlar hayatta kalır), tüm öripteritler, trilobitler, graptolitler, hiyolitler, edrioasteroit krinozoalar, blastoitler ve diken yüzgeçliler de dahil olmak üzere, Dünya'daki yaşamın �'inden fazlasının nesli tükenir. Kuzey Amerika'da Ouachita ve İnuitiyen orojenezleri gerçekleşir. Avrupa ve Asya'da Ural Orojenezi gitgide azalır. Asya'da Altay orojenezi başlar. Avustralya kıtasındaysa Hunter-Bowen Orojenezi başlayarak (y. 260-225 myö) MacDonnell Sıradağları'nı meydana getirir. 254,14 ± 0,07 *
Vuçepingiyen 259,51 ± 0,21 *
Guadalupiyen Kapitaniyen 264,28 ± 0,16 *
Vordiyen 266,9 ± 0,4 *
Rodiyen 273,01 ± 0,14 *
Sisuraliyen Kunguriyen 283,5 ± 0,6
Artinskiyen 290,1 ± 0,26 *
Sakmariyen 293,52 ± 0,17 *
Asseliyen 298,9 ± 0,15 *
Karbonifer
[not 6]
 Pensilvaniyen
[not 7]
 Gijeliyen Kanatlı böcekler aniden yayılır (özellikle Protodonata ve Palaeodiktiyoptera). Bazı kanatlı böcekler, kırkayaklar ve akrepler oldukça büyür. İlk kömür ormanları (Lepidodendron, eğrelti otları, Sigillaria, dev atkuyrukları, Cordaites, vb.) ortaya çıkar. Atmosferde oksijen seviyeleri daha yüksektir. Buz Devri, Erken Permiyen'e kadar devam eder. Denizler ve okyanuslarda goniatitler, brakiyopodlar, bryozoa, çift kabuklular ve mercanlar bolca bulunur. İlk karada yaşayan tespih böceği görülür. Sert kabuklu delikliler çoğalır. Kuzey Atlantik Kıtası, Gondvana ve Sibirya-Kazakistanya (bu kara parçası daha sonra Lavrasya ve Ural Orojenezi'ni meydana getirecektir) ile çarpışır. Variskan orojenezi devam eder (bu çarpışmalar başka orojenezleri ve en nihayetinde Pangea'yı yarattı). Amfibiler (örneğin temnospondiller) Kuzey Atlantik Kıtası'nda yayıldı ve bazıları ilk amniyotlara dönüştü. Karbonifer yağmur ormanı çöküşü meydana gelir ve amfibilerden ziyade amniyotların tercih ettiği kuru bir iklim yaratır. Amniyotlar, hızla sinapsitler, parareptiller, kotilozorlar, protorotirididler ve diapsitler hâlinde çeşitlenir. Rizodontlar, dönem boyu yaygındılar ancak dönemin sonunda yok oldular. Köpekbalıkları ilk kez görülür. 303,7
Kasımoviyen 307 ± 0,1
Moskoviyen 315,2 ± 0,2
Başkiriyen 323,2 *
Misisipiyen
[not 7]
 Serpukoviyen Büyük likopod ilkel ağaçlar gelişir. Amfibi öripteritler, ileride kömürleşecek olan kıyı bataklıklarında yaşar ve son kez kayda değer ölçüde yayılır. İlk açık tohumlular görülür. İlk holometabol, paraneopteran, polineopteran, odonatopteran ve efemeropteran böcekler ile ilk sülükayaklılar ortaya çıkar. İlk beş parmaklı tetrapodlar (amfibiler) ve kara salyangozları görülür. Okyanuslarda kemikli ve kıkırdaklı balıklar baskın durumda ve çeşitlidir; derisidikenliler de (özellikle deniz zambakları ve blastoidler) bol miktarda bulunur. Korallar, bryozoanlar, ortoceridanlar, goniatitler ve brakiyopodların (Productida, Spiriferida, vb.) sayıları yeniden artar ve tekrar çok yaygın hale gelirler fakat trilobit ve nautiloid popülasyonu azalır. Doğu Gondvana'daki buzullaşma, Geç Devoniyen'den bu yana devam eder. Yeni Zelanda'daki Tuhua Orojenezi azalır. Rizodont adı verilen bazı lob yüzgeçli balıklar baskın hâle gelir ve tatlı sularda bol miktarda görülür. Sibirya, bir başka küçük kıta olan Kazakistanya ile çarpışır. 330,9 ± 0,2
Vizeyen 346,7 ± 0,4 *
Turneziyen 358,9 ± 0,4 *
Devoniyen Üst/Geç Fameniyen İlk likopodlar, eğrelti otları, tohumlu bitkiler (önceki progimnospermlerden ortaya çıkan tohumlu eğrelti otları), ilk ağaçlar (bir progimnosperm olan Archaeopteris) ve ilk kanatlı böcekler (palaeoptera ve neoptera) ortaya çıkar. Strofomenit ve atripit brakiyopodlar, rugosa ve tabulata koralları ile deniz zambaklarının tümü okyanuslarda bol miktarda bulunur. İlk tamamen sarmal kafadanbacaklılar (Ammonoidea ve Nautilida, birbirinden bağımsız olarak) ortaya çıkar. Ammonoitler denizlerde bolca bulunur (özellikle goniatitler). Trilobitler ve ostrakodermler azalırken, çeneli balıklar (zırhlı balıklar, lob yüzgeçli balıklar, ışın yüzgeçli kemikli balıklar, dikenli yüzgeçliler ve ilkel kıkırdaklı balıklar) çoğalır. Bazı lob yüzgeçli balıklar, ayaklı balıklara dönüşerek yavaş yavaş amfibi olurlar. Son trilobit olmayan artiyopodlar yok olur. İlk on ayaklılar (tekeler gibi) ve tespih böcekleri ortaya çıkar. Çeneli balıklardan gelen baskı, öripteritlerin azalmasına ve bazı kafadanbacaklıların kabuklarını kaybetmelerine neden olurken, anomalokaritler de yok olur. "Eski Kızıl Kıta" olarak da bilinen Kuzey Atlantik Kıtası, Kaledoniyen orojenezinde oluştuktan sonra varlığını sürdürür. Kuzey Afrika'daki Anti-Atlas Dağları ve Kuzey Amerika'daki Apalaş Dağları için Akadiyen Orojenezi başlar. Aynı zamanda Yeni Zelanda'daki Antler, Hersiniyen ve Tuhua orojenezleri başlar. Kitlesel Kellwasser ve Hangenberg yok oluşları da dahil olmak üzere bir dizi yok oluş tüm zırhlı balıklar ve ostrakodermleri ortadan kaldırır. Bunlara ek olarak, bu bir dizi yok oluş ile birçok akritark, koral, sünger, yumuşakça, trilobit, öripterit, graptolit, brakiyopod, deniz zambağı (örneğin tüm sistoitler) ve balığın nesli tükenir. 372,2 ± 1,6 *
Frasniyen 382,7 ± 1,6 *
Orta Jivesiyen 387,7 ± 0,8 *
Eyfeliyen 393,3 ± 1,2 *
Alt/Erken Emsiyen 407,6 ± 2,6 *
Pragiyen 410,8 ± 2,8 *
Lohkoviyen 419,2 ± 3,2 *
Siluriyen Pridoli Ozon tabakası kalınlaşır. İlk damarlı bitkiler ile çok bacaklılar, altı bacaklılar (böcekler dahil) ve örümceğimsiler gibi tamamen karasallaşmış eklembacaklılar ortaya çıkar. Öripteritler hızla çeşitlenir, yaygınlaşır ve baskın hâle gelir. Kafadanbacaklılar gelişmeye devam eder. Ostrakodermlerle birlikte gerçek çeneli balıklar denizlerdedir. Tabulata ve rugosa koralları, brakiyopodlar (Pentamerida, Rinkonellida, vb.), sistoidler ve deniz zambaklarının tümü bol miktarda bulunur. Trilobitler ve yumuşakçalar çeşitlidir. Graptolitler ise pek çeşitli değildir. Üç küçük çaplı yok oluş gerçekleşir. Bazı derisidikenlilerin soyu tükenir. İngiltere, İrlanda, Galler, İskoçya ve İskandinav Dağları'ndaki tepeler için Kaledoniyen Orojenezi başlar (Laurentia, Baltika ve Gondvana'nın eski bir küçük mikrolevhası arasındaki çarpışma). Kaledonyen orojenezi, Akadiyen Orojenezi olarak Devoniyen dönemine kadar devam etti (böylece Kuzey Atlantik Kıtası oluşur). Takonik orojenez azalır. Geç Ordovisiyen'de başlayan buzul çağı, bu dönemin sonlarına doğru biter. Avustralya kıtasındaki Lachlan Orojenezi azalır. 423 ± 2,3 *
Ludlov Ludfordiyen 425,6 ± 0,9 *
Gorstiyen 427,4 ± 0,5 *
Venlok Homeriyen 430,5 ± 0,7 *
Şenvudiyen 433,4 ± 0,8 *
Landoveri Telisiyen 438,5 ± 1,1 *
Aroniyen 440,8 ± 1,2 *
Ruddaniyen 443,8 ± 1,5 *
Ordovisiyen Üst/Geç Hirnansiyen Plankton sayısının artmasıyla Büyük Ordovisiyen Biyoçeşitlilik Olayı meydana gelir, omurgasızlar birçok yeni türe çeşitlenir (özellikle brakiyopodlar ve yumuşakçalar bu omurgasızlar grubuna dahildir; örnek olarak uzun ömürlü ve birçok çeşide sahip Ortocerida gibi uzun ve düz kabuklu kafadanbacaklılar verilebilir). İlkel korallar, eklemli brakiyopodlar (Orthida, Strophomenida, vb.), çift kabuklular, kafadanbacaklılar (nautiloidler), trilobitler, ostrakodlar, bryozoanlar, birçok derisidikenli türü (blastoidler, sistoidler, deniz zambakları, deniz kestaneleri, deniz hıyarları ve yıldız benzeri canlı formları, vb.), dallı graptolitler ve diğer taksonların tümü yaygındır. Akritarklar hâlâ varlığını sürdürmektedir ve yaygın olarak bulunurlar. Kafadanbacaklılar, baskın ve yaygın hale gelir. Bazı kafadanbacaklılar sarmal bir kabuğa sahip olma eğilimi gösterir. Anomalokaritler azalır. Gizemli tentakulitanlar ortaya çıkar. İlk öripteritler ve ostrakoderm balıkları ortaya çıkar. Tahminen dönemin sonuna doğru ostrakodermlerden çeneli balıklar ortaya çıkar. İlk varlığı tartışmasız kara mantarları ve tamamen karada yaşayan bitkiler görülür. Bu dönemin sonunda gerçekleşen buzul çağının yanı sıra bir dizi kitlesel yok oluş ile kafadanbacaklıların, birçok brakiyopodun, bryozoanların, derisidikenlilerin, graptolitlerin, trilobitlerin, çift kabukluların, mercanların ve konodontların bazısı yok olur. 445,2 ± 1,4 *
Katiyen 453 ± 0,7 *
Sandbiyen 458,4 ± 0,9 *
Orta Darriviliyen 467,3 ± 1,1 *
Dapingiyen 470 ± 1,4 *
Alt/Erken Floyen
(eski adıyla Arenig) 		477,7 ± 1,4 *
Tremadosiyen 485,4 ± 1,9 *
Kambriyen Frongiyen Kat 10 Atmosferdeki oksijen seviyesi arttıkça Kambriyen Patlaması'nda (fosiller esas olarak bilateryandır) yaşam büyük ölçüde çeşitlenir. Çok sayıda fosil ile birçok modern hayvan şubesi (eklem bacaklılar, yumuşakçalar, halkalı solucanlar, derisidikenliler, hemikordalılar ve kordalılar dahil olmak üzere) ortaya çıkar. Resif oluşturan arkeosiyatan süngerleri başlangıçta bol miktarda bulunur, sonra yok olurlar. Bu süngerlerin yerini stromatolitler alır, ancak bazı hayvanlar mikrobiyal matları delip geçmeye başladığında stromatolitler hızla Agronomi devrimine yenik düşer (diğer bazı hayvanlar da bundan etkilenir). İlk artiyopodlar (trilobitler dahil), priapulit solucanlar, eklemsiz brakiyopodlar (dallı bacaklılar), hiyolitler, bryozoanlar, graptolitler, pentaradyal derisidikenliler (örneğin blastozoanlar, krinozoanlar ve eleuterozoanlar) ve diğer çok sayıda hayvan türü ortaya çıkar. Ediyakaran faunasından birçok türün nesli tükenirken, anomalokaritler baskınlığını korur ve dev birer yırtıcıdırlar. Kabuklular ve yumuşakçalar hızla çeşitlenir. Prokaryotlar, protistler (örneğin delikliler), algler ve mantarlar günümüze kadar varlığını sürdürür. Daha önceki kordalılardan ilk omurgalılar ortaya çıkar. Avustralya kıtasındaki Petermann Orojenezi azalır (550-535 myö). Antarktika'da Ross orojenezi görülür. Avustralya kıtasında ise Delamerian Orojenezi (y. 514-490 myö) görülür. Bazı küçük mikrolevhalar Gondvana'dan ayrıldı. Atmosferdeki CO2 içeriği, günümüz (Holosen) seviyelerinin kabaca 15 katıdır (bugünkü 400 ppm ile karşılaştırıldığında 6000 ppm'e denk gelir).[20][not 5] Eklem bacaklılar ve streptofita karada kolonileşmeye başlar. 517, 502 ve 488 milyon yıl önce üç yok oluş gerçekleşir. Bunların ilki ve sonuncusu anomalokaritlerin, eklem bacaklıların, hiyolitlerin, brakiyopodların, yumuşakçaların ve konodontların (ilkel çenesiz omurgalılar) çoğunu yok eder. ~489,5
Jiyangşaniyen ~494 *
Payibiyen ~497 *
Miaolingiyen Guzhangiyen ~500,5 *
Drumiyen ~504,5 *
Vuliuyan ~509
Seri 2 Kat 4 ~514
Kat 3 ~521
Terrenöviyen Kat 2 ~529
Fortuniyen ~538,8 ± 0,2 *
Proterozoyik Neoproterozoyik Ediyakaran İlkel hayvanların fosilleri gözlemlenir. Ediyakaran biyotası, muhtemelen büyük ölçekli bir oksidasyon olayının neden olduğu bir patlamadan sonra ortaya çıkarak dünya çapında, denizlerde gelişir.[22] İlk vendozoanlar (hayvanlar arasında bilinmeyen yakınlığa sahiptir), knidliler ve bilateryenler görülür. Esrarengiz vendozoanlar arasında, şekil olarak çanta, disk veya yorgana (Dickinsonia gibi) benzeyen birçok yumuşak jöleli yaratık vardır. Olası solucan benzeri Trichophycus, vb. canlıların basit iz fosilleri görülür. Kuzey Amerika'da Takonik Orojenez görülür. Hint alt kıtasında Aravalli Dağları Orojenezi gerçekleşir. Pan-Afrikan orojenezinin başlangıcı, kısa ömürlü Ediyakaran süper kıtası Panotya'nın oluşumunu sağlar. Panotya ise dönemin sonunda Laurentia, Baltika, Sibirya ve Gondvana'ya ayrılır. Avustralya kıtasında Petermann orojenezi gerçekleşir. 633-620 milyon yıl önce, Antarktika'da Beardmore orojenezi görülür. Ozon tabakası oluşur. Okyanuslardaki mineral seviyelerinde bir artış gerçekleşir. ~635 *
Kriyojeniyen Olası "Kartopu Dünya" dönemi. Fosiller hâlâ nadir görülür. Antarktika'daki Geç Ruker / Nimrod orojenezi azalır. İlk varlığı tartışmasız hayvan fosilleri ortaya çıkar. İlk varsayımsal kara mantarları[23] ve streptofitler görülür.[24] ~720[not 8]
Toniyen Rodinya süperkıtasının son birleşimi Erken Toniyen'de gerçekleşirken, dağılmalar yaklaşık 800 milyon yıl önce başlar. Sveconorwegian Orojenezi sona erer. Kuzey Amerika'da Grenville Orojenezi azalmaya başlar. Antarktika'da Ruker Gölü / Nimrod Orojenezi, 1.000 ± 150 milyon yıl önce gerçekleşir. Edmundian Orojenezi (y. 920-850 milyon yıl önce), Batı Avustralya'daki Gascoyne Kompleksi'nde meydana gelir. Avustralya kıtasında Adelaide Süperhavzası ve Centralian Süperhavzası'nın birikerek oluşma süreci başlar. İlk varsayımsal hayvanlar (holozoanlardan) ve karasal alg matları ortaya çıkar. Kırmızı ve yeşil alglerle ilgili birçok endosimbiyotik olay gerçekleşir, plastitler okrofitlere (örneğin diatomlar, kahverengi algler), dinoflagellatlar, kriptofitler, haptofitler ve öglenitlere transfer edilir (bu olaylar Mezoproterozoyik'te başlamış olabilir)[25] ve aynı dönemde ilk retaryanlar (örneğin delikliler) da görünmeye başlar. Ökaryotlar hızla çeşitlenir, bunlar arasında algler, ökaryotlarla beslenenler ve biyomineralize canlılar bulunur. Basit çok hücreli ökaryotların iz fosillerine rastlanır. 1000[not 8]
Mezoproterozoyik Steniyen Rodinya'nın oluştuğu sırada gerçekleşen orojenez nedeniyle oluşan dar ve yüksek derecede metamorfik kuşaklar, Pan-Afrikan Okyanusu tarafından çevrelenir. Sveconorwegian Orojenezi başlar. Muhtemelen Antarktika'da Ruker Gölü / Nimrod Orojenezi gerçekleşir. Musgrave Orojenezi (y. 1.080-), Orta Avustralya'daki Musgrave Bloğu'nda meydana gelir. Algler çoğaldıkça, stromatolitler azalır. 1200[not 8]
Ektasiyen Platform örtüleri genişlemeye devam eder. Denizlerde alg kolonileri görülür. Kuzey Amerika'da Grenville Orojenezi başlar. Kolombiya parçalanır. 1400[not 8]
Kalimiyen Platform örtüleri genişler. Kuzey Avustralya'da McArthur Havzası'nda Barramundi Orojenezi ve yaklaşık 1.600 milyon yıl önce Queensland'daki Isa Dağı Bloğu'nda da Isa Orojenezi meydana gelir. İlk arkeoplastidanlar (siyanobakterilerden plastitlere sahip ilk ökaryotlar; örneğin kırmızı ve yeşil algler) ve opistokontlar (ilk mantarları ve holozoanları meydana getirenler) ortaya çıkar. Akritarklar (muhtemelen deniz alglerinin kalıntıları) fosil kayıtlarında görünmeye başlar. 1600[not 8]
Paleoproterozoyik Stateriyen İlk tartışmasız ökaryotlar olan, hücre çekirdeğine ve iç zar sistemine sahip protistler görülür. En eski ikinci tartışmasız süperkıta olan Kolombiya oluşur. Avustralya kıtasında Kimban Orojenezi sona erer. Batı Avustralya'daki Yilgarn kratonunda Yapungku Orojenezi görülür. Batı Avustralya'daki Gascoyne Kompleksi üzerinde 1.680-1.620 milyon yıl önce Mangaroon Orojenezi meydana gelir. Güney Avustralya'daki Gawler Kratonu'nda Kararan Orojenezi (1.650 myö) gerçekleşir. Oksijen seviyeleri tekrar düşer. 1800[not 8]
Orosiriyen Atmosfer çok daha oksijenli hale gelirken siyanobakterilerden oluşan stromatolitlerin sayısı artar. Vredefort ve Sudbury Havzası'na asteroit çarpar. Birden fazla orojenez gerçekleşir. Kuzey Amerika'da Penokean ve Trans-Hudsonian Orojenezi gerçekleşir. Antarktika'da Ruker Orojenezi, yaklaşık 2.000-1.700 milyon yıl önce başlar. Avustralya kıtasındaki Glenburgh Mikrolevhası'nda yaklaşık 2.005-1.920 milyon yıl önce Glenburgh Orojenezi, başlar. Avustralya kıtasında yer alan Gawler Kratonu'nda ise Kimban Orojenezi başlar. 2050[not 8]
Riyasiyen Bushveld Magmatik Kompleksi oluşur. Huronian Buzul Çağı görülür. İlk varsayımsal ökaryotlar ortaya çıkar. Çok hücreli Francevillian biyotası ortaya çıkar. Kenorland parçalanır. 2300[not 8]
Sideriyen Büyük Oksidasyon Olayı (siyanobakteriler kaynaklı) atmosferdeki oksijeni artırır. Avustralya kıtasında yer alan Gawler Kratonu'nda yaklaşık 2.440-2.420 milyon yıl önce Sleaford Orojenezi meydana gelir. 2500[not 8]
Arkeen Neoarkeen Olası bir manto terslenme olayıyla modern kratonların çoğu stabilize olur. 2.650 ± 150 milyon yıl önce Insell Orojenezi meydana gelir. Günümüzde Ontario ve Quebec'te bulunan Abitibi Yeşiltaş Kuşağı oluşmaya başlar ve 2.600 milyon yıl öncesine gelindiğinde stabilize olur. İlk tartışmasız süperkıta olan Kenorland oluşur ve ilk karasal prokaryotlar ortaya çıkar. 2800[not 8]
Mesoarkeen İlk stromatolitler (muhtemelen siyanobakteri gibi koloni halinde yaşayan fototrof bakteriler) ortaya çıkar. En eski makrofosiller görülür. Antarktika'da Humboldt Orojenezi meydana gelir. Blake Nehri Megakaldera Kompleksi, günümüzde Ontario ve Quebec'te bulunan bölgede yaklaşık 2.696 milyon yıl önce kadar oluşmaya başlar. 3200[not 8]
Paleoarkeen Prokaryot arkeler (örneğin metanojenler) ve bakteriler (örneğin siyanobakteriler) ilkel virüslerle birlikte hızla çeşitlenir. Bilinen ilk fototrof bakteriler ortaya çıkar. Varlığı kesinleşmiş en eski mikrofosiller görülür. İlk mikrobiyal matlar ortaya çıkar. Dünyadaki en eski kratonlar (örneğin Kanada Kalkanı ve Pilbara Kratonu) bu zamanda oluşmuş olabilir.[not 9] Antarktika'da Rayner Orojenezi meydana gelir. 3600[not 8]
Eoarkeen İlk varlığı kesin canlılar ortaya çıkar. İlk olarak, yaklaşık 4.000 milyon yıl önce RNA tabanlı genlere sahip proto-hücreler, ardından yaklaşık 3.800 milyon yıl önce ilk gerçek hücreler (prokaryotlar) proteinler ve DNA tabanlı genlerle birlikte evrim geçirirler. Geç Dönem Ağır Bombardıman sonlanır. Yaklaşık 4.000 ± 200 milyon yıl önce Antarktika'da Napier Orojenezi meydana gelir. 4000[not 8]
Hadeen Bilinen en eski kayacın (Acasta Gnaysı) protoliti yaklaşık 4.031 ila 3.580 milyon yıl önce oluştu.[26][27] Levha tektoniğinin tahminen ilk meydana gelişi. İlk varsayımsal canlılar. Erken Bombardıman'ın sonu. Bilinen en eski mineral (Zirkon, 4.404 ± 8 milyon yıl önce).[28] Asteroitler ve kuyruklu yıldızlardan gelen su, Dünya'da ilk okyanusların oluşmasını sağladı. Muhtemelen astronomik bir çarpışmadan dolayı Ay'ın oluşumu (4.533 ila 4.527 milyon yıl önce) gerçekleşti. Dünya oluştu (4.570 ila 4.567,17 milyon yıl önce). 4600[not 8]

Notlar

değiştir
  1. ^ Jeolojik zaman birimlerinin, zaman aralıkları büyük ölçüde değişir ve temsil edebilecekleri zaman aralığı üzerinde sayısal bir sınırlama yoktur. Ait oldukları daha yüksek dereceli birimin zaman aralığı ile tanımlandıkları kronostratigrafik limitler ile sınırlıdırlar.
  2. ^ Kambriyen öncesi (Prekambriyen veya Pre-Kambriyen olarak da adlandırılır), Kambriyen dönemin öncesini ifade etmek için kullanılan resmî olmayan bir jeolojik terimdir.
  3. ^ Tarihler ve belirsizlik oranları, Uluslararası Stratigrafi Komisyonu'nun hazırladığı Uluslararası Kronostratigrafik Çizelge'den alınmıştır (v2022/02). Yıldızlar (*), bir Küresel Sınır Stratotip Kesiti ve Noktası'nın uluslararası kabul gördüğü sınırları göstermektedir.
  4. ^ Tersiyer, 66 myö ile 2,6 myö aralığında bulunan ve artık kullanılmayan bir jeolojik sistem/dönemdir. Güncel Uluslararası Kronostratigrafik Çizelge'de kesin bir karşılığı olmamakla birlikte yaklaşık olarak Paleojen ve Neojen dönemlerinin birleşimi kadarlık bir zaman aralığındadır.
  5. ^ a b c d Bu konuda daha fazla bilgi için Dünya atmosferi#Dünya atmosferinin evrimi, Dünya atmosferindeki karbondioksit ve iklim değişikliği maddelerine bakınız. ~550, 65 ve 5 milyon önceki CO2 seviyelerini gösteren özel grafikler sırasıyla Dosya:Phanerozoic Carbon Dioxide.png, Dosya:65 Myr Climate Change.png, Dosya:Five Myr Climate Change.png resimlerinden görülebilir.
  6. ^ Misisipiyen ve Pensilvaniyen, resmî birer alt sistem/alt dönemdir.
  7. ^ a b Bu alt dönem, Alt/Erken, Orta ve Üst/Geç serilere/devrelere ayrılmıştır.
  8. ^ a b c d e f g h i j k l m n Mutlak yaşa göre belirlenmiştir (bkz. Küresel Standart Stratigrafik Yaş).
  9. ^ Yaşı ölçülebilir en yaşlı kratonun (veya kıtasal kabuğun) yaşı 3.600-3.800 milyon yıl öncesine tarihlenir.

Kaynakça

değiştir
  1. ^ "Statutes". stratigraphy.org. International Commission on Stratigraphy. 23 Mart 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 5 Nisan 2022. 
  2. ^ a b c d e Cohen, K.M.; Finney, S.C.; Gibbard, P.L.; Fan, J.-X. (1 Eylül 2013). "The ICS International Chronostratigraphic Chart". Episodes (İngilizce) (updated bas.). 36 (3): 199-204. doi:10.18814/epiiugs/2013/v36i3/002. ISSN 0705-3797. 3 Mayıs 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 22 Haziran 2022. 
  3. ^ Van Kranendonk, Martin J.; Altermann, Wladyslaw; Beard, Brian L.; Hoffman, Paul F.; Johnson, Clark M.; Kasting, James F.; Melezhik, Victor A.; Nutman, Allen P. (2012), "A Chronostratigraphic Division of the Precambrian", The Geologic Time Scale (İngilizce), Elsevier, ss. 299-392, doi:10.1016/b978-0-444-86325-9.00016-0, ISBN 978-0-444-86325-9, 6 Mayıs 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi, erişim tarihi: 5 Nisan 2022 
  4. ^ "Statutes". stratigraphy.org. International Commission on Stratigraphy. 23 Mart 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 5 Nisan 2022. 
  5. ^ "International Commission on Stratigraphy". International Geological Time Scale. 24 Ocak 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 5 Haziran 2022. 
  6. ^ a b c d e f g Michael Allaby (2020). A dictionary of geology and earth sciences (Fifth bas.). Oxford. ISBN 978-0-19-187490-1. OCLC 1137380460. 
  7. ^ a b c d e f "Chapter 9. Chronostratigraphic Units". stratigraphy.org. International Commission on Stratigraphy. 12 Haziran 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 2 Nisan 2022. 
  8. ^ a b Aubry, Marie-Pierre; Piller, Werner E.; Gibbard, Philip L.; Harper, David A. T.; Finney, Stanley C. (1 Mart 2022). "Ratification of subseries/subepochs as formal rank/units in international chronostratigraphy". Episodes (İngilizce). 45 (1): 97-99. doi:10.18814/epiiugs/2021/021016. ISSN 0705-3797. 25 Temmuz 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 24 Ağustos 2022. 
  9. ^ Shields, Graham A.; Strachan, Robin A.; Porter, Susannah M.; Halverson, Galen P.; Macdonald, Francis A.; Plumb, Kenneth A.; de Alvarenga, Carlos J.; Banerjee, Dhiraj M.; Bekker, Andrey; Bleeker, Wouter; Brasier, Alexander (2022). "A template for an improved rock-based subdivision of the pre-Cryogenian timescale". Journal of the Geological Society (İngilizce). 179 (1): jgs2020-222. doi:10.1144/jgs2020-222. ISSN 0016-7649. 
  10. ^ "Geological time scale". Digital Atlas of Ancient Life. Paleontological Research Institution. 20 Temmuz 2018 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 17 Ocak 2022. 
  11. ^ "Geologic Timescale Elements in the International Chronostratigraphic Chart". 27 Ekim 2014 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 3 Ağustos 2014. 
  12. ^ Hoag, Colin; Svenning, Jens-Christian (17 Ekim 2017). "African Environmental Change from the Pleistocene to the Anthropocene". Annual Review of Environment and Resources (İngilizce). 42 (1): 27-54. doi:10.1146/annurev-environ-102016-060653. ISSN 1543-5938. 1 Mayıs 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 19 Haziran 2022. 
  13. ^ Bartoli, G; Sarnthein, M; Weinelt, M; Erlenkeuser, H; Garbe-Schönberg, D; Lea, D.W (2005). "Final closure of Panama and the onset of northern hemisphere glaciation". Earth and Planetary Science Letters. 237 (1–2): 33-44. Bibcode:2005E&PSL.237...33B. doi:10.1016/j.epsl.2005.06.020  . 
  14. ^ a b Tyson, Peter (October 2009). "NOVA, Aliens from Earth: Who's who in human evolution". PBS. 31 Mart 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 8 Ekim 2009. 
  15. ^ Gannon, Colin (26 Nisan 2013). "Understanding the Middle Miyosen Climatic Optimum: Evaluation of Deuterium Values (δD) Related to Precipitation and Temperature". Honors Projects in Science and Technology. 10 Mayıs 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 19 Haziran 2022. 
  16. ^ Royer, Dana L. (2006). "CO2-forced climate thresholds during the Phanerozoic" (PDF). Geochimica et Cosmochimica Acta. 70 (23): 5665-75. Bibcode:2006GeCoA..70.5665R. doi:10.1016/j.gca.2005.11.031. 27 Eylül 2019 tarihinde kaynağından (PDF) arşivlendi. Erişim tarihi: 6 Ağustos 2015. 
  17. ^ "Here's What the Last Common Ancestor of Apes and Humans Looked Like". Live Science. 10 Ağustos 2017. 2 Temmuz 2019 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 19 Haziran 2022. 
  18. ^ Nengo, Isaiah; Tafforeau, Paul; Gilbert, Christopher C.; Fleagle, John G.; Miller, Ellen R.; Feibel, Craig; Fox, David L.; Feinberg, Josh; Pugh, Kelsey D.; Berruyer, Camille; Mana, Sara (2017). "New infant cranium from the African Miocene sheds light on ape evolution". Nature (İngilizce). 548 (7666): 169-174. doi:10.1038/nature23456. ISSN 0028-0836. PMID 28796200. 12 Mayıs 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 19 Haziran 2022. 
  19. ^ Deconto, Robert M.; Pollard, David (2003). "Rapid Senozoyik glaciation of Antarctica induced by declining atmospheric CO2". Nature. 421 (6920): 245-249. Bibcode:2003Natur.421..245D. doi:10.1038/nature01290. PMID 12529638. 
  20. ^ a b c Royer, Dana L. (2006). "CO2-forced climate thresholds during the Phanerozoic" (PDF). Geochimica et Cosmochimica Acta. 70 (23): 5665-75. Bibcode:2006GeCoA..70.5665R. doi:10.1016/j.gca.2005.11.031. 27 Eylül 2019 tarihinde kaynağından (PDF) arşivlendi. Erişim tarihi: 6 Ağustos 2015. 
  21. ^ Medlin, L. K.; Kooistra, W. H. C. F.; Gersonde, R.; Sims, P. A.; Wellbrock, U. (1997). "Is the origin of the diatoms related to the end-Permiyen mass extinction?". Nova Hedwigia. 65 (1–4): 1-11. doi:10.1127/nova.hedwigia/65/1997/1. hdl:10013/epic.12689. 
  22. ^ Williams, Joshua J.; Mills, Benjamin J. W.; Lenton, Timothy M. (2019). "A tectonically driven Ediyakaran oxygenation event". Nature Communications (İngilizce). 10 (1): 2690. doi:10.1038/s41467-019-10286-x. ISSN 2041-1723. PMC 6584537 $2. PMID 31217418. 
  23. ^ Naranjo‐Ortiz, Miguel A.; Gabaldón, Toni (25 Nisan 2019). "Fungal evolution: major ecological adaptations and evolutionary transitions". Biological Reviews of the Cambridge Philosophical Society. Cambridge Philosophical Society (Wiley). 94 (4): 1443-1476. doi:10.1111/brv.12510. ISSN 1464-7931. PMID 31021528. 
  24. ^ Žárský, Jakub; Žárský, Vojtěch; Hanáček, Martin; Žárský, Viktor (27 Ocak 2022). "Kriyojeniyen Glacial Habitats as a Plant Terrestrialisation Cradle – The Origin of the Anydrophytes and Zygnematophyceae Split". Frontiers in Plant Science. 12: 735020. doi:10.3389/fpls.2021.735020  . ISSN 1664-462X. PMC 8829067 $2. PMID 35154170. 
  25. ^ Yoon, Hwan Su; Hackett, Jeremiah D.; Ciniglia, Claudia; Pinto, Gabriele; Bhattacharya, Debashish (2004). "A Molecular Timeline for the Origin of Photosynthetic Eukaryotes". Molecular Biology and Evolution (İngilizce). 21 (5): 809-818. doi:10.1093/molbev/msh075. ISSN 1537-1719. PMID 14963099. 21 Ocak 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 19 Haziran 2022. 
  26. ^ Bowring, Samuel A.; Williams, Ian S. (1999). "Priscoan (4.00–4.03 Ga) orthogneisses from northwestern Canada". Contributions to Mineralogy and Petrology. 134 (1): 3. Bibcode:1999CoMP..134....3B. doi:10.1007/s004100050465. 
  27. ^ Iizuka, Tsuyoshi; Komiya, Tsuyoshi; Maruyama, Shigenori (2007), "Chapter 3.1 The Early Arkeen Acasta Gneiss Complex: Geological, Geochronological and Isotopic Studies and Implications for Early Crustal Evolution", Developments in Pre-Kambriyen Geology (İngilizce), Elsevier, 15, ss. 127-147, doi:10.1016/s0166-2635(07)15031-3, ISBN 978-0-444-52810-0, 29 Haziran 2018 tarihinde kaynağından arşivlendi, erişim tarihi: 1 Mayıs 2022 
  28. ^ Wilde, Simon A.; Valley, John W.; Peck, William H.; Graham, Colin M. (2001). "Evidence from detrital zircons for the existence of continental crust and oceans on the Earth 4.4 Gyr ago". Nature (İngilizce). 409 (6817): 175-178. doi:10.1038/35051550. ISSN 0028-0836. PMID 11196637. 23 Nisan 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 19 Haziran 2022. 

Konuyla ilgili yayınlar

değiştir

Dış bağlantılar

değiştir
 
Wikimedia Commons'ta Jeolojik zaman cetveli ile ilgili ortam dosyaları bulunmaktadır.
 
Vikikitap
Vikikitapta bu konu hakkında daha fazla bilgi var:
"https://tr.wikipedia.org/w/index.php?title=Jeolojik_zaman_cetveli&oldid=33332222#Jeolojik_zamanın_bölümleri" sayfasından alınmıştır