Akadca (Akadca: 𒀝 𒅗 𒁺 𒌑 akkadû, ak-ka-du-u₂; logogram: Akadca: 𒌵 𒆠 URI^KI),^[1]^[2] Doğu Sami dillerine ait Antik Mezopotamya'da, özellikle Asur ve Babil imparatorluklarında kullanılmış ölü dil. Dil, kayda geçmiş ilk Sami dili olup,^[3] aslen soysal açıdan akraba olmadığı Sümerce için kullanılmış çivi yazısı ile yazılmıştır. Akadca ismini Akad İmparatorluğu'nun başkenti Akad şehrinden almıştır. Bir izole dil olan Sümerce ve Akadcanın birbirleri üzerindeki karşılıklı etkileşimleri, bu iki dilin bir dil birliği içerisinde sınıflandırılmasına yol açmıştır.^[4]

Sınıflandırma

Akadca, diğer Sami dilleri ile birlikte Afrika ve Orta Doğu'ya yayılmış Afro-Asya dil ailesi içerisinde değerlendirilir. Yakın Doğu'daki Sami dilleri içerisinde Ebla diliyle beraber Doğu Sami dilleri alt grubunu oluşturur. Bu grup Kuzeybatı ve Güney Sami dillerinden, yüklem-özne-nesne veya özne-yüklem-nesne yerine özne-nesne-yüklem sırası göstermesi yönünden ayrıdır. Bu özelliğin bu grupta Sümerce etkisiyle geliştiği düşünülmektedir.

Tarihçe

Akadca yer isimleri Sümer metinlerinde ilk olarak MÖ 3. binyılın ortalarında tespit edilmiştir.^[5] MÖ 25. ve 26. yüzyıllarda tamamen Akadca yazılmış metinler üretilmeye başlanmıştır. MÖ 10. yüzyılda ise dil, Babil ve Asur bölgelerinde Babil ve Asur Akadcası olmak üzere 2 değişkeye ayrılmıştır. Keşfedilmiş çoğu Akadca metin Yakın Doğu'da Demir Çağı'na düşen bu dönemde üretilmiş olup, dinî, hukukî, resmî ve askerî pek çok dokümanı içermektedir. Dil, Bronz Çağı Çöküşü'ne kadar Yakın Doğu'da lingua franca statüsüne sahip olmuştur.

Dilin soyunun tükenmeye başlaması, Demir Çağı'na düşen Yeni Asur İmparatorluğu döneminde meydana gelmiştir. MÖ 8. yüzyıldan başlayarak imparatorlukta Aramicenin en eski formu olan Eski Aramice yaygınlaşmaya başlamıştır. Helenistik Dönem'de dil, Asur ve Babil bölgelerindeki tapınaklarda çalışan rahipler ve akademisyenlerin kullanımı ile sınırlı kalmış, keşfedilmiş son Akadca metin MS 1. yüzyıla tarihlenmiştir.^[6] Modern dillerden Sâbiîce ve Süryanice (Yeni Aramice), Kuzeybatı Sami dilleri olmalarına rağmen Akadca söz varlığı ve dilbilgisi ihtiva etmektedir.^[7]

Morfoloji

Akadca
Akadca
lišānum akkadītum
Bölge	Mezopotamya
Etnisite	Akadlar
Ölü dil	MÖ 29. 8. yüzyıllar.
Dil ailesi	Afro-Asya dilleri Sami dilleri Doğu Sami dilleri Akadca; ; ;
Yazı sistemi	Çivi yazısı
Resmî durumu
Resmî dil	Akkad İmparatorluğu
Dil kodları
ISO 639-2	akk
ISO 639-3	akk

Ünsüz kökler

Akad dilinin köklerinin çoğu üç ünsüzden (kökler olarak adlandırılır) oluşur, ancak bazı kökler dört ünsüzden (sözde dörtlüler) oluşur. Kökler bazen transkripsiyonda büyük harflerle temsil edilir, örneğin PRS (karar vermek). Bu köklerin arasına ve çevresine, kelime oluşturma veya gramer işlevleri olan çeşitli ekler, son ekler ve önekler eklenir. Ortaya çıkan ünsüz-ünlü deseni, kökün asıl anlamını farklılaştırır. Ayrıca, transkripsiyonda (ve bazen çivi yazısının kendisinde) çift ünsüzle temsil edilen orta kök çiftlenebilir.

ʔ, w, j ve n ünsüzleri "zayıf kökler" olarak adlandırılır ve bu kökleri içeren kökler düzensiz formlara yol açar.

Hal, sayı ve cinsiyet

Resmi olarak, Akadca'da üç sayı (tekil, ikili ve çoğul) ve üç durum (yalın, belirtme, tamlayan) vardır. Bununla birlikte, dilin daha önceki aşamalarında bile ikili sayı körelmiştir ve kullanımı büyük ölçüde doğal çiftlerle (gözler, kulaklar vb.) sınırlıdır ve sıfatlar ikili sayıda asla bulunmaz. İkili ve çoğulda, belirtme ve tamlayan hali tek bir yalın dışı halde(oblique case) birleşmiştir.

Akadca, Arapçadan farklı olarak, yalnızca çoğul bir sonla oluşturulmuş "ses" çoğullarına sahiptir; kırık çoğullar kelime kökü değiştirilerek oluşturulmaz. Tüm Sami dillerinde olduğu gibi, bazı eril isimler prototip olarak dişil çoğul eki (-āt) alır.

šarrum (kral) ve šarratum (kraliçe) isimleri ve dannum (güçlü) sıfatı, Akadcanın hal sistemini açıklamaya hizmet edecektir.

isim ve sıfat paradigması
	isim		sıfat
	eril	dişil	eril	dişil
yalın hal tekil	šarr-um	šarr-at-um	dann-um	dann-at-um
tamlayan tekil	šarr-im	šarr-at-im	dann-im	dann-at-im
belirtme tekil	šarr-am	šarr-at-am	dann-am	dann-at-am
yalın ikili	šarr-ān	šarr-at-ān
yalın dışı (oblique) ikili¹	šarr-īn	šarr-at-īn
yalın hal çoğul	šarr-ū	šarr-āt-um	dann-ūt-um	dann-āt-um
yalın dışı(oblique) çoğul	šarr-ī	šarr-āt-im	dann-ūt-im	dann-āt-im

¹ Yalın dışı durum belirtme halini ve tamlayan halini içerir.

Yukarıdaki tablodan da anlaşılacağı gibi, sıfat ve isim ekleri yalnızca eril çoğulda farklılık gösterir. Başta coğrafyaya gönderme yapanlar olmak üzere belirli isimler, tekilde -um ile biten bir bulunma eki oluşturabilir ve ortaya çıkan biçimler zarf görevi görür. Bu formlar genellikle üretken değildir, ancak Neo-Babilce'de um eki ina edatıyla birkaç yapının yerini alır.

Akkadcanın sonraki aşamalarında, buluma hali dışında çoğu durum ekinin sonunda meydana gelen mimleme (ikili yapı sonundaki -n) ve nunlama (ikili yapı sonundaki -n) ortadan kalktı. Daha sonra, eril isimlerin yalın ve belirtme halleri tekilleri -u''ya dönüştü ve Neo-Babilce'de çoğu kelime sonundaki kısa ünlüler düştü. Sonuç olarak, eril çoğul isimler dışındaki tüm biçimlerde hal eki farklılaşması ortadan kalktı. Bununla birlikte, birçok metin, genellikle düzensiz ve yanlış olmasına rağmen, hal eklerini yazma uygulamasını sürdürdü. Bu dönem boyunca en önemli iletişim dili, hal eki ayrımından yoksun olan Aramice olduğundan, Akadca'nın hal sisteminin kaybolmasının fonolojik olduğu kadar alansal bir fenomen olması da mümkündür.

Zamirler

Kişi Zamirleri

Bağımsız kişi zamirleri

Akadca'da bağımsız kişi zamirleri şu şekildedir:

		yalın		yalın dışı (oblique)		yönelme
kişi		tekil	çoğul	tekil	çoğul	tekil	çoğul
1.		anāku "ben"	nīnu "biz"	yâti	niāti	yâšim	niāšim
2.	eril	atta "sen"	attunu "siz"	kâti (kâta)	kunūti	kâšim	kunūšim
2.	dişil	atti "sen"	attina "siz"	kâti	kināti	kâšim	kināšim
3.	eril	šū "o"	šunu "onlar"	šātilu (šātilu)	šunūti	šuāšim (šāšim)	šunūšim
3.	dişil	šī "o"	šina "onlar"	šiāti (šuāti, šâti)	šināti	šiāšim (šâšim)	šināšim

Ek Zamirleri

Ek(edat) zamirleri (tamlayan, belirtme ve yönelme eklerini karşılayan) aşağıdaki gibidir:

		Genitive		Accusative		Dative
kişi		tekil	çoğul	tekil	çoğul	tekil	çoğul
1.		-i, -ya	-ni	-ni	-niāti	-am/-nim	-niāšim
2.	eril	-ka	-kunu	-ka	-kunūti	-kum	-kunūšim
2.	dişil	-ki	-kina	-ki	-kināti	-kim	-kināšim
3.	eril	-šu	-šunu	-šu	-šunūti	-šum	-šunūšim
3.	dişil	-ša	-šina	-ši	-šināti	-šim	-šināšim

İşaret zamirleri

Akadcadaki işaret zamirleri, Batı Sami dilindeki zamir türünden farklıdır. Aşağıdaki tablolar, Akadca işaret zamirlerini yakın ve uzak gösterimlerine göre göstermektedir:

Yakın işaret zamiri ("bu", "bunlar")
hal		eril	dişil
tekil	yalın	annûm	annītum
	belirtme	anniam	annītam
	tamlayan	annîm	annītim
çoğul	yalın	annûtum	anniātum
çoğul	belirtme/tamlayan	annûtim	anniātim

Uzak işaret zamiri ("şu", "şunlar")
hal		eril	dişil
tekil	yalın	ullûm	ullītum
	belirtme	ulliam	ullītam
	tamlayan	ullîm	ullītim
çoğul	yalın	ullûtum	ulliātum
çoğul	belirtme/tamlayan	ullûtim	ulliātim

İlgi zamirleri

Akadca'daki ilgi zamirleri aşağıdaki tablodaki gibidir:

		yalın	belirtme	tamlayan
tekil	eril	šu	ša	ši
tekil	dişil	šāt	šāti
ikili		šā
çoğul	eril	šūt
çoğul	dişi	šāt

Çoğul ilgi zamirlerinden farklı olarak, Akadcadaki tekil ilgi zamirleri hal eklerinin tümünde çekim gösterir. Bununla birlikte, yalnızca ša formu (başlangıçta tekil eril belirtme) hayatta kalmıştır, diğer formlar ise zamanla kaybolmuştur.

Soru zamirleri

Aşağıdaki tablo Akadca'da soru zamirlerinin kullanımını göstermektedir:

Akadca	İngilizce
mannum	kim?
mīnum, minûm	ne?
ayyum	hangisi?

Edatlar.

Akkad dili, esas olarak tek kelimeden oluşan edatlara sahiptir. Örneğin: ina (içinde, üzerinde, dışarı, aracılığıyla, altında), ana (-a/-e, için, -den sonra, yaklaşık), adi (-a/-e), aššum (nedeniyle), eli (yukarı, üzerinden), ištu/ultu (nın/-nin, beri), mala (uygun olarak), itti (ayrıca, ile). Bununla birlikte, ina ve ana ile oluşturulmuş bazı bileşik edatlar vardır : ina balu (-sız/-siz), ana ṣēr (kadar), ana maḫar (ieriye) Edatın karmaşıklığından bağımsız olarak, edattan sonraki isim her zaman tamlayan eki durumundadır.

Sözdizimi

Ad öbekleri

Sıfatlar, ilgi tümceleri ve apozisyonlar isimden önce gelir. Sayılar sayılan isimden önce gelir. Aşağıdaki tabloda erbēt šarrū dannūtum ša ālam īpušū abūya 'şehri inşa eden dört güçlü kral benim babalarımdır' ad öbeği analiz edilmektedir:

sözcük	anlam	analiz	ad öbeği par.ası
erbēt	dört	eril (cinsiyet ayrımı)	sayı
šarr-ū	kral	yalın hal çoğul	isim (özne)
dann-ūtum	güçlü	yalın hal eril çoğul	sıfat
ša	(ilgi tümcesi)	ilgi zamiri	sıfat tümceciği
āl-am	şehir	belirtme hali tekil
īpuš-ū	inşa etti	3 kişi eril çoğul
ab-ū-ya	babalarım	eril çoğul iyelik zamiri	koşuntu(appositon)

Cümle sözdizimi

Akadca cümle düzeni Özne Nesne Fiil (SOV) şeklindeydi ve bu da onu Arapça ve İncil İbranicesi gibi tipik olarak bir fiil-özne-nesne (VSO) kelime düzenine sahip olan diğer birçok eski Sami dilinden ayırmaktadır. (Etiyopya'daki modern Güney Sami dillerinde de SOV düzeni vardır, ancak bunlar tarihsel zamanlar içinde klasik fiil-özne-nesne (VSO) dili Ge'ez'den gelişmiştir.) Bu sözcük düzeninin SOV dili olan Sümerce etkisinin bir sonucu olduğu ileri sürülmüştür. Her iki dili anadili olarak konuşanların en az 500 yıl boyunca tek bir toplum oluşturarak yakın dil teması içinde olduğuna dair kanıtlar vardır. Bu nedenle bir sprachbund oluşmuş olabilir. Orijinal bir VSO veya SVO sıralamasına dair daha fazla kanıt, fiile doğrudan ve dolaylı nesne zamirlerinin eklenmiş olması gerçeğinde bulunabilir. Kelime sırası, muhtemelen Aramice'nin etkisi altında, MÖ 1. bin yılın sonlarından MS 1. binyıla kadar SVO / VSO'ya kaymış görünüyor.

Söz Varlığı

Akadca kelime dağarcığı çoğunlukla Sami kökenlidir. "Doğu Sami" olarak sınıflandırılmasına rağmen, temel söz dağarcığının birçok unsuruna, ilgili Sami dillerinde belirgin bir paralellik bulmaz. Örneğin: mārum 'oğul' (Sami *bn), qātum 'el' (Sami *yd), šēpum 'ayak' (Sami *rgl), qabûm 'say' (Sami *qwl), izuzzum 'stand' (Sami * qwm), ana 'to, for' (Sami *li).

Sümerce ve Aramice ile yoğun temas nedeniyle, Akadca kelime dağarcığı bu dillerden birçok alıntı kelime içerir. Bununla birlikte, Aramice alıntı kelimeler MÖ 1. binyılın 1. yüzyıllarıyla ve öncelikle Mezopotamya'nın kuzey ve orta kesimlerinde sınırlıyken, Sümerce alıntı kelimeler tüm dil alanına yayılmıştı. Önceki dillerin yanı sıra Hurri, Kassit, Ugaritik ve diğer eski dillerden bazı isimler ödünç alınmıştır. Sami olmayan iki dil olan Sümerce ve Hurrice kelime yapısı bakımından Akadcadan farklı olduğundan, bu dillerden sadece isimler ve bazı sıfatlar (birçok fiil değil) ödünç alınmıştır. Bununla birlikte, her ikisi de Sami dilleri olan Aramice ve Ugaritçe'den bazı fiiller (birçok isimle birlikte) ödünç alınmıştır.

Aşağıdaki tablo Akadca'daki alıntı kelime örneklerini içermektedir:

Akadca	Anlam	Köken	Köken dildeki sözcük
dûm	tepe	Sümerce	du
erēqum	kaçmak	Aramice	ʿRQ (kök)
gadalûm	keten giyinmiş	Sümerce	gada lá
isinnum	kabaca	Sümerce	ezen
kasulatḫum	bakır alet	Hurrice	kasulatḫ-
kisallum	mahkeme	Sümerce	kisal
laqāḫum	almak	Ugaritce	LQḤ (kök)
paraššannum	binicilik techizatı parçası	Hurrice	paraššann-
purkullum	taş kesici	Sümerce	bur-gul
qaṭālum	öldürmek	Aramice	QṬL (kök)
uriḫullum	geleneksel ceza	Hurrice	uriḫull-

Akkadca, başta Sümerce olmak üzere diğer dillere de ödünç alma kaynağıydı. Bazı örnekler şunlardır: Sümerce da-ri ('kalıcı', Akadca dārum'dan), Sümerce ra gaba ('biniciler, haberci', Akadca rākibum'dan).

Örnek metin

Aşağıda 7. Hammurabi Kanunu yer almaktadır.^[8] Çevrilmiş kelimelerin yanlarına hâl ve cinsiyetleri ile zaman ve şahıs bilgileri eğik olarak eklenmiştir.

šumma	awīl-um	lū	kasp-am	lū	ḫurāṣ-am	lū	ward-am	lū	amt-am
eğer	adam (yalın hâli)	veya	gümüş (belirtme hâli)	veya	altın (belirtme hâli)	veya	köle (eril, belirtme hâli)	veya	köle (dişil, belirtme hâli)

lū	alp-am	lū	immer-am	lū	imēr-am	ū lū	mimma šumšu		ina
veya	sığır (belirtme hâli)	veya	koyun (belirtme hâli)	veya	eşek (belirtme hâli)	ve veya	herhangi bir şey		-den/-dan

qāt	mār	awīl-im	ū lū	warad	awīl-im	balum	šīb-ī		u
el (status constructus)	oğul (status constructus)	adam (âidiyet/genitif hâli)	ve veya	köle (status constructus)	adam (âidiyet/genitif hâli)	olmadan	tanık (çoğul, âidiyet/genitif hâli)		ve

riks-ātim		i-štâm-Ø		ū lū	ana	maṣṣārūt-im		i-mḫur-Ø
sözleşme (çoğul, âidiyet/genitif hâli)		satın almak (3. tekil şahıs, perfect zaman)		ve veya	için	koruma (âidiyet/genitif hâli)		teslim almak (3.tekil şahıs, preteritum zaman)

awīl-um		šū	šarrāq		i-ddâk
adam (yalın hâl)		o (eril, 3. tekil şahıs)	hırsız (status absolutus)		öldürmek (3. tekil şahıs, edilgen, şimdiki zaman)

Çeviri

Bir kimse, tanık ya da yazılı bir anlaşma yokken başka bir adamın oğlundan ya da kölesinden gümüş ya da altın, erkek ya da kadın köle, öküz ya da koyun, eşek ya da başka bir şey satın alırsa ya da ücretini ödeyerek kiralarsa hırsız addolunur ve ölümle cezalandırılır. ^[8]^[9]

Ayrıca bakınız

Kaynakça

^ John Huehnergard & Christopher Woods, "Akkadian and Eblaite", The Cambridge Encyclopedia of the World's Ancient Languages. Ed. Roger D. Woodard (2004, Cambridge) Pages 218-280
^ Black, Jeremy A.; George, Andrew; Postgate, J. N. (1 Ocak 2000). A Concise Dictionary of Akkadian. Otto Harrassowitz Verlag. s. 10. ISBN 9783447042642. 15 Temmuz 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 15 Temmuz 2020.
^ John Huehnergard and Christopher Woods, "Akkadian and Eblaite", in Roger D. Woodard, ed., The Ancient Languages of Mesopotamia, Egypt and Aksum, Cambridge University Press, 2008, p.83
^ Deutscher, Guy (2007). Syntactic Change in Akkadian: The Evolution of Sentential Complementation. Oxford University Press US. ss. 20-21. ISBN 978-0-19-953222-3.
^ [1] 31 Temmuz 2020 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. Andrew George, "Babylonian and Assyrian: A History of Akkadian", In: Postgate, J. N., (ed.), Languages of Iraq, Ancient and Modern. London: British School of Archaeology in Iraq, pp. 37.
^ Geller, Markham Judah (1997). "The Last Wedge". Zeitschrift für Assyriologie und Vorderasiatische Archäologie. 87 (1): 43-95. doi:10.1515/zava.1997.87.1.43.
^ Müller-Kessler, Christa (20 Temmuz 2009). "Mandaeans v. Mandaic Language". Encyclopædia Iranica (online 2012 bas.). Zeitschrift für Assyriologie und vorderasitische Archäologie 86 (1997): 43–95.
^ ^a ^b THE CODE OF HAMMURABI KING OF BABYLON ABOUT 2250 B.C. (PDF). Robert Francis Harper (İngilizce). The University of Chicago Press. 1904. ss. 12-13. 19 Eylül 2019 tarihinde kaynağından arşivlendi (PDF). Erişim tarihi: 15 Temmuz 2020.
^ "Babil Hukuku Ve Hamurabi Kanunları" (PDF). Tahsin Saygılı. Sosyal Araştırmalar ve Davranış Bilimleri Dergisi. 16 Temmuz 2020 tarihinde kaynağından (PDF) arşivlendi.

[:0-1] John Huehnergard & Christopher Woods, "Akkadian and Eblaite", The Cambridge Encyclopedia of the World's Ancient Languages. Ed. Roger D. Woodard (2004, Cambridge) Pages 218-280

[2] Black, Jeremy A.; George, Andrew; Postgate, J. N. (1 Ocak 2000). A Concise Dictionary of Akkadian. Otto Harrassowitz Verlag. s. 10. ISBN 9783447042642. 15 Temmuz 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 15 Temmuz 2020.

[3] John Huehnergard and Christopher Woods, "Akkadian and Eblaite", in Roger D. Woodard, ed., The Ancient Languages of Mesopotamia, Egypt and Aksum, Cambridge University Press, 2008, p.83

[4] Deutscher, Guy (2007). Syntactic Change in Akkadian: The Evolution of Sentential Complementation. Oxford University Press US. ss. 20-21. ISBN 978-0-19-953222-3.

[5] [1] 31 Temmuz 2020 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. Andrew George, "Babylonian and Assyrian: A History of Akkadian", In: Postgate, J. N., (ed.), Languages of Iraq, Ancient and Modern. London: British School of Archaeology in Iraq, pp. 37.

[6] Geller, Markham Judah (1997). "The Last Wedge". Zeitschrift für Assyriologie und Vorderasiatische Archäologie. 87 (1): 43-95. doi:10.1515/zava.1997.87.1.43.

[7] Müller-Kessler, Christa (20 Temmuz 2009). "Mandaeans v. Mandaic Language". Encyclopædia Iranica (online 2012 bas.). Zeitschrift für Assyriologie und vorderasitische Archäologie 86 (1997): 43–95.

[:1-8] THE CODE OF HAMMURABI KING OF BABYLON ABOUT 2250 B.C. (PDF). Robert Francis Harper (İngilizce). The University of Chicago Press. 1904. ss. 12-13. 19 Eylül 2019 tarihinde kaynağından arşivlendi (PDF). Erişim tarihi: 15 Temmuz 2020.

[9] "Babil Hukuku Ve Hamurabi Kanunları" (PDF). Tahsin Saygılı. Sosyal Araştırmalar ve Davranış Bilimleri Dergisi. 16 Temmuz 2020 tarihinde kaynağından (PDF) arşivlendi.

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]

[8]

[9]