Ya-ma-sun-yi-lin
Ya-ma-sun-yi-lin亞馬遜雨林
[mikawaway-kalumyiti | mikawaway tu kalumyiti sakatizeng bangu]Ya-ma-sun-yi-lin “Pu-taw-ya kamu : Amazônia, Si-pan-ya kamu: Amazonia”, duma a ngangan u Ya-ma-sun hina udadudadan nu kilakilanga, itida i Nan-men-cuo Ye-ma-sun enaenalan a kacaledesan nu hena udaudaday nu kilakilangan, kitidaan makaala tu 500 pien-hun-kun-li, sisa hatida tu ku nikakapah nu kilakilangan a Ya-ma-sun sauwac. ya kilakilangan mabalad ku nika lahat tu wala a kanatalan : Pa-si “ kilakilangan makaala tu 60% ku kitidaan”, Ke-lun-pi-ya, Mi-lu, Wi-nen-zuy-la, E’-kua-duo, Pu-li-ni-ya,Kuy-ya-na atu Su-li-na, pasu Fa-kuo u Kuy-ya-na. saan nu sepatay a kanatalan nu udaudadan nu kilakilangan a cuoan u Ya-ma-sun-cuo han. Ya-ma-sun hina udadudadan nu kilakilanga miawas tu kitakid nu udaudadan nu kilakilangan a pangkiw, kitidaan nu kilakilang makaala tu 21%, itini i kanatal u satabakiya sayadahay nu tuudtuudan a kacaledesan a ududan nu kilakilangan.
亞馬遜雨林（葡萄牙語：Amazônia、西班牙語：Amazonia），又稱亞馬遜河雨林，位於南美洲亞馬遜盆地的熱帶雨林，佔地僅存約500萬平方公里，使這片雨林生機盎然的就是亞馬遜河。雨林橫越了8個國家：巴西（佔森林60%面積）、哥倫比亞、秘魯、委內瑞拉、厄瓜多、玻利維亞、圭亞那及蘇利南，包括法屬圭亞那。其中4個國家將雨林所屬州份取名亞馬遜州。亞馬遜雨林佔世界雨林面積的一半，森林面積的21%，是全球最大及物種最多的熱帶雨林。
mibelbel tu kilakilangan 森林砍伐
[mikawaway-kalumyiti | mikawaway tu kalumyiti sakatizeng bangu]mibelbel tu kilakilangan nu Ya-ma-sun yadah ku nikahedawan tu tuudtuudan a kilang nu balaut, hina lawlaw nu liklik. Makaala tu lima ku cacay a Ya-ma-sun kilakilangan malawpes tu, ya adidiay tu nu liwan akalalidan tu a malawpes. Itida i 1990 mihcaan katukuh tu 2000 mihcaan apuyuay nu 10 mihcaan, kalawpesan nu Ya-ma-sun kilakilangan tu nikalawpesan makaala tu 4,150 wan kubu mitalakaw tu 5,870 wan kubuan, mahida u Pu-taw-ya a tusa a payan. ina angangangan u Pa-si malukay mangalay a idaw ku sakakapah nu nikaudipan sisa belbel han namin nu heni ku kilakilangan u wadayan ku sipaluma atu sasasimalan.
亞馬遜雨林的去森林化會危害多個品種的樹蛙，牠們對環境的轉變非常敏感。近五分之一的亞馬遜雨林已經被破壞，剩餘的部份依然面臨危機。在1990年至2000年短短10年間，亞馬遜雨林遭到破壞的面積由4,150萬公頃上升至5,870萬公頃——相等於葡萄牙的2倍面積。主要原因是巴西農民為了經濟效益大規模砍伐雨林來種植大豆和油棕（產棕櫚油）。
midiput 保育
[mikawaway-kalumyiti | mikawaway tu kalumyiti sakatizeng bangu]saan ku sakay heka a syecia patahekal tu sasadiputaw tu kilang caay kaw sakicilekay a nika lawlaw nu balucu dada’, idaw henay ku sasakaudipan. anu pakedan han a pacici paluma tu lusay, nuli atu kasuy, u cacayay a kubuan a Mi-lu-ya-ma-sun-yi-lin kasilacula tu kalisiw makaalal tu US$6820, anu pacicitu paluma tu kilang sasasiwbayan u ala nu kalisiw han makaala tu US$1000, anu sumaden ku nipaluma tu muksuan kala nu kalisiw han makaala tu US$148, u nipaceba a nisausian kuynian. ina Pa-si kaygung mimelaw ku Pa-si hikukian a kuse Embraer R-99 misametek mikantuk tu Ya-ma-sun-yi-lin, ina Ya-ma-sun nipikantukan nu “SIVAM, Sistema de Vigilância da Amazônia “ u kiyaku a cacay.
一些環境學家提出保育雨林不單只有生物學上的動機，亦有其經濟動機。若以可持續方式耕作水果、橡膠及木材，每1公頃的秘魯亞馬遜雨林價值約US$6820；若以非持續性方式耕作商業木材，則值約US$1000；若將林地改作牧草場，則只值US$148，但這個假設被廣泛地質疑。 巴西空軍一直以來利用巴西航空工業公司 Embraer R-99監察機監測亞馬遜雨林，此為亞馬遜監控系統（SIVAM, Sistema de Vigilância da Amazônia）計劃的一部份。
itini i 2004 mihcaan pitu a bulad a nipisasakamuan sa, patungih tu ku ke-sye tu yi-lin a hidan tu tu mihmihcaan a idaw ku kapahay nu dihkuay a hahanhanan a makaala tu lasubu wang a sausian, sakasaan tada macunus amelik tu ku nipilawpesan. wida tu 2003 mihcaan, 9,169 tu ku nipilitekan tu kilakilangan. itida sa i Pa-si, milakuuytu ku 90 a niyaduan’ nu yen-cu-min, itida i 1900 mihcaan nanimalepacaw atu libung nu nikalawpesan, nu pinaay a lasubuan tu nikacunusa misuayaw tu yi-lin nu tuudan nu sakayisingan nu pucan atu tinengan hida satu a malawpes. sisa ina kitidaan matulin a letekan ku kilang atu kainaian tu nu tuutuudan a mapatay, sakamusa pasu Mi-lu-ya-ma-sun, hamaw satu kina niyadu’ a malawpes.
於2004年7月的一個會議上，科學警告雨林將不能夠維持以往每年吸收百萬噸計的溫室氣體，原因是雨林遭破壞的速度正在加劇。單單於2003年，已有9,169平方英里的雨林被砍伐了。 單單在巴西，超過90個原住民部族於1900年代被戰爭與疾病摧毀，數百年來累積對雨林物種醫學價值的知識亦除之散失。由於領土持續被森林砍伐破壞及生態滅絕，例如於秘魯亞馬遜，本土的部族不斷地消失。
masumad ku demiad mapalalid ku Ya-ma-su-yi-lin 氣候轉變對亞馬遜雨林的影響
saan tu Ya-ma-sun-yi-lin i ayaw tu 210,000 mihcaan, makayda tu kasisuledaan atu kalawpesan nu suledaan “deglaciat”, idaw ku tabakiay a nikasumadan.
有證據顯示亞馬遜雨林的植被在過去210,000年，經歷末次盛冰期及冰蝕期（deglaciation），出現了重大的變化。
[mikawaway-kalumyiti | mikawaway tu kalumyiti sakatizeng bangu]namisausi tu Ya-ma-sun tu kitidaan a banawan “paleolake” atu masasapihpihay nu nanuman a mahenekay a tuudan, saan tu kitidaan nanay nu hedek a kasisuledaan a nikaudadan adidi tu ayda, itini kita a palutatengan tu nikasengetan a kacaledesan nu kilakilangan tu a mawada’. misuayaw tu tawyaay nu mawadaay a nikalahatan, idaw ku caayay kalecad nu ke-sye-cia. idaw ku sananay nu ke-sye-cia tina yi-linan tu nikasukutan katukuh tu adidi’ atu nikaliwasak a tuudan nu kitidaan “refugium”, hatidaay tu nu ahebalan a kilakilangan atu talutaludan a nikakenihan, saan ku kesye tu yi-lin mahidatu sa, u amis, wali atu timul caay ka nayat mahida nu aydaay a nikabatadan, ahicaen ku nipikaykic tina kawawan, ina mikinkiway tu yi-linan idaw ku mipulu’ay, hakiya tu nisausian atu Cung-yeng a Ya-ma-sun idaw ku nikasasungaliwan. nina tusaay a nidatengan, malucek t uku nisausi a nipatidengan.
分析過亞馬遜盤地古湖（paleolake）及沖積扇中的沈澱物，顯示出盤地在末次盛冰期的降雨量比現時的為少，這幾乎可以肯定是因為盤地潮濕的熱帶植被減少所造成。對於當時植被減少的廣泛程度，科學家有不同的爭論。有科學家認為雨林萎縮至細小及分離的物種遺區（refugium），被空曠的森林及草原分隔著；有科學則認為雨林依然完整，只是北部、東部及南部沒有伸延至如現時的這麼遠。這個爭論實難以解決，原因是雨林研究工作實際上的限制，意味著數據取樣可能與中央的亞馬遜盤地出現偏差。以上兩個的見解，都有合理的數據支持。
kanatal nu demiaadan ayda nu dihekuay a nipatahekalan nu hahanhanan tu nika sumadan nu demiadan, sisa mawada ku nika pihaceng nu udad atu nika talakawan nu wentian, ina Ya-ma-sun-yi-lin hakiya a caay tu kahida sa, sisa ina Yi-lin itida i 2100 mihcaan mamin tu a malawpes. nika, caayay kalecad nu Ya-ma-sun a kitidaan caay kalecad ku nika hetikan nu udadan. nu nika tapabawan atu nika hetikan nu kangki idaw namin. nika si lahecian saan tu Yi-lin itida i 21 seci hakiya a masumad nu demiadan kilakilangan a balihnawan.
全球氣候模式預測未來因溫室氣體排放所造成的氣候變化，顯示在降雨量嚴重減少及溫度上升的情況下，亞馬遜雨林可能無法維持，導致盤地上的雨林於公元2100年前幾乎完全消失。但是，不同的亞馬遜盤地氣候模型得出不同的降雨量估計結果，由輕微上升至嚴重下跌的結果都有。結果指示出雨林在21世紀可能受到氣候轉變及去森林化的危害。
Ya-ma-sun kilakilangan kakelahan a nikalalid亞馬遜雨林乾旱的影響
[mikawaway-kalumyiti | mikawaway tu kalumyiti sakatizeng bangu]2005 mihcaan, Ya-ma-sun namakayda tu 100 mihcaan ku pihacengan a nikakelahan, miemek tu nikatulina tu sakatusa a nikakelahan. 2006 mihcaan pitu a bulad 23 demiad, Ing-kuo pasinbungngay , ci Lin-tun mikikiway a tatelungan saan tu pulung “Woods Hole Research Center”, tada micidek tu ku nipiletekan tu kilangan, sisa kelah satu kina Ya-ma-sun, mamin malekep kina kitidaan “ igu han: tipping point”, anu hidasa a caay tu langaw ku tuud patay satu. itida tu micapi tu likelikenan, a mamin a sikawaw kina kitakid, hakiya patay satu kina kitakid.
2005年，亞馬遜經歷100年來最嚴重的乾旱，正踏入連續第二年乾旱。2006年7月23日，英國《獨立報》網站報導，林洞研究中心（Woods Hole Research Center）總結指出，由於大量砍伐森林，導致亞馬遜乾旱，迅速將整個地區推向一個「引爆點」（英語：tipping point），屆時雨林將無可挽回地開始死亡。森林已站在沙漠化的邊緣，將對全球氣候帶來災難性影響，世界可能滅亡。
pihacengay a kawaw嚴重事故
[mikawaway-kalumyiti | mikawaway tu kalumyiti sakatizeng bangu]2019 mihcaan makatudu kina Ya-ma-su-yi-lin 2019年亞馬遜雨林野火
[mikawaway-kalumyiti | mikawaway tu kalumyiti sakatizeng bangu]namaka 2019 mihcaan, tada malakuuyt tu ku nipiletek tu kilang nu Ya-ma-su-yi-lin, sisa masumad ku liwliw, masumad ku demiad sawsawni makatuduh, katukuh 2019 mihcaan walu a bulad, ina Ya-ma-sun-yi-lin hatidaay nu walu a buladan nu demiadan kina sepat tu a makatuduh, milecad tu 2018 mihcaan macunus tu 77%. saan ku Amilika kanatal nu Tay-kun-cun-su “NASA” patahekal tu waluay a bulad nu nisasingan a sassing paadihsa, Ling-duo-ni-ya-cuo atu Ya-ma-sun-cuo makatuduh sisa tapabaw namin ku wacah, mahiniay a wacah itida i Ya-ma-sun-he pabawan mahida u salining, mahetik “ ku lumeniay a udad”, palutatengan nikaudadan idaw ku kahetikan nu masaalitaday nu nikahetikan.
自2019年起，亞馬遜雨林因過量砍伐、環境因素、氣候變化等問題頻頻發生火災，截至2019年8月，亞馬遜雨林於短短8個月時間內已發生了約4萬宗火災，較2018年同期增長77%。美國國家航空暨太空總署（NASA）發布了幾張在8月拍攝的衛星圖像顯示，朗多尼亞州和亞馬遜州因火災導致上空濃煙滾滾，這些灰煙在亞馬遜河上空形成一條走廊，在巴西各地蔓延，甚至距離朗多尼亞州2200公里的聖保羅市，也受到森林火災的煙霧影響，而落下「黑雨」，經證實雨中存在燃燒顆粒。
katuduhan nu kilakilangan yadah tu ku mapatayay nu itidaay a aadupan. ayda milakuuyt tu tulu a lalipayan a makatuduh itidaay a Pa-si tademaw caay pa’ngili nu heni, katinengan namin nu kanatal sa, kaynah han namin nu duma a kanatal ku Pa-si cung-tung ci Ya-e-e. Puo-suo-na-luo, tayda tu namin ku O-cuo a tademaw maawiwi muculil i patiyamay mangalay tu Pa-si tademaw papipaneng tu lamal, u Fa-kuo cung-tung itida i G7 nikasasakamuan maynah tu ci Ya-e-e. Puo-suo-na-luoan tada caay kamu ka biyalaw han, saan ci Ya-e-e. Puo-suo-na-luo nai’ ku kanki nu misu “mikuwan tu Pa-si”, “ Pa-si nai’ ku laheci misuayaw tu tabakiay a lamalan”.
雨林火災造成大量居住於雨林中的動物喪生。此次長達超過3星期的火災沒有得到巴西當地人的救援，當事件揚名國際後，巴西總統雅伊爾·波索納洛備受遣責，歐洲市民亦紛紛上街示威望巴西盡力救火，雅伊爾·波索納洛亦因法國總統馬克宏望於G7峰會上優先商討亞馬遜大火這項緊急狀況而與其發生隔空罵戰，雅伊爾·波索納洛認為其在「干預巴西內政」及表示「巴西沒有資源應付大火」。
nikudan satu ci Ya-e-e. Puo-suo-na-luo sawsawni lalabaan nu kanatalay a tademaw sisa pahetik satu cinida tu hetay pipanengi tu lamal han. duma a kanatal malingatu tu a metalaw tu Pa-si sifu a nai’ ku laheci atu Ya-ma-sun-he tu ayda a katalawan. nika tuduahan idaw tu waca ku kamu tu Ya-ma-sun-yi-lin tu nika cunus tuniletekan tu kilang atu Ya-yi-e. Puo-suo-na-luo tu nipitadasan tu yi-linan, caay kaw tatengaay sa ci Puo-suo-na caay pidis tu Pa-si kanatal tay-kun yen-ciw-yen ci Li-ka-duo. Cia-e-wan “ Ricardo Galvao” a nipaculian, masasukaynah ku nuheni tatusa, kaykaynah hantu nu duma a kanatalan sakamusa ci Puo-suo-luo itini i enem a bataan nu demiadan a caay tu pituduh tu kilan kasuy a wayway misakapah tu lalaliwmahan.
而後來雅伊爾·波索納洛亦在遭受全球施壓下才下令軍隊救火。其他國家開始民眾擔憂巴西政府的無能及亞馬遜雨林的未來安危。此次大火亦揭發了之前亞馬遜雨林砍伐面積增加及雅伊爾·波索納洛開發雨林等事故，惟遭波索納洛本人否認而惹巴西國家太空研究院院長里卡多·加爾旺（Ricardo Galvao）反擊，二人展開罵戰。後波索納洛在各界壓力下宣佈全國在60日內不得以焚燒林木的方式清理農地。
https://zh.wikipedia.org/wiki/亞馬遜雨林