Sa-hala likelikenan

kakiliman

Sa-ha-la likelikenan

Sa-ha-la likelikenan撒哈拉沙漠

Sa-hala likelikenan “A-la-pow a kamu الصحراء الكبرى‎，aṣ-Ṣaḥrāʾ al-Kubrā , kasumamadad a nipaimi tabakiay a likelikenan” u saakuti’ay nu kitakit a bukebukelalan, u sakatulu a bukebukelalan nu kitakit, uyza dada’ I nan-ci atu pey-ci, malecad u satabakiay a bukebukelala nu kitakit, nika caay ku satabakiay nu malikiday a likelikenan, pulung nu hekal 9,400,000 pin-hwang-kungli “3,600,000 pin-hwang-kungli, malecad tu nu Ameylika ku hekal nu lala’.

撒哈拉沙漠（阿拉伯語：الصحراء الكبرى‎，aṣ-Ṣaḥrāʾ al-Kubrā ， 清朝直譯大沙漠）是世界最熱的荒漠，亦是世界第三大荒漠，僅次於南極和北極，同時也是世界上最大的沙漠，但並非世界最大的流動沙漠，其總面積超過9,400,000平方公里（3,600,000平方英里），與美國國土面積相當。

nilaculan

Sa-ha-la likelikenan waali katukuh i hung-hay “pasu ti-cong-hay tukus nu bayu”, satip katukuh walibayu, nutimulan a lilis u Sa-he-al atu Sa-Ha-la atu Nan-bey-cow a teban atu satipan nu amisan a kakitizaan. Sa-hala likelikenan zuma likenay a buyu’ u talaka katukuh 180 depah “590 ing-ce”. “Sa-ha-la” nu A-la-pow a kamuan tu “likelikenan” “صحارى‎ ṣaḥārā  [ˈsˤɑħɑːrɑː] sakatusa a kamu.

撒哈拉沙漠東至紅海（包括地中海海岸的一部分），西至大西洋，南部邊界則為薩赫爾和撒哈拉以南非洲中部和西部的北端地區。撒哈拉沙漠中的一些沙丘高度可達180公尺（590英尺）。「撒哈拉」為阿拉伯語中「沙漠」（صحارى‎ ṣaḥārā  [ˈsˤɑħɑːrɑː]）一詞的複數形式。

Sa-ha-la likelikenan sa u satabakiay a liklikenan nu Bey-cow, laed u  nutimulan pangkiw ku makedalay akuti’ caay kayadah ku kilang atu nalinabuan, “Sa-he-al”, nutimulan nu Sa-he-al u timul Su-tan atu Kan-kow masahelungay a sauwac. Sa-he-al liklikenan hatu u ungungucuyan, liklikenan “hamin matahpu nu liken” adidi’ t uku kitizaan.

撒哈拉沙漠是非洲大陸最大的荒漠，南部界限為半乾旱熱帶稀樹草原，稱「薩赫爾」；薩赫爾南部為南蘇丹和剛果河盆地。薩赫爾沙漠大部分為岩漠，沙漠（被沙丘覆蓋的大片地帶）只占一小部分。

ayaw nu pinaay malebut a mihcaan tademaw mauzip i Sa-he-al likelikeanan a lilis. u sikuliay a sauc a mihcaan, Sa-hala likelikenan kika semetan tu ayzaay. macaliwan ku 30,000 a nitu’tuan a zunga itini amaazih, zuma macapi tu pangkiw i Al atu Li-ya sawalian atu nutimulanay a A-cye-al a buyu’, mitudung mizunga tu sauwacay a aadupen, patineku tu e-yi. caay kuyni dada’ maazih henay pasu Bey-cow a kunglung, Ye-pa-lung atu Haw-yung-lung i labuay nu ba’tu a kung-lung.

數千年前人類便生活在薩赫爾沙漠的邊緣。在上一個冰河時期，撒哈拉沙漠比今日要濕潤許多。超過30,000幅岩刻在此被發現，其中近一半在阿爾及利亞東南部的阿傑爾高原，描繪了河流中的動物，例如鱷魚等。此外還發現了包括非洲獵龍、約巴龍和豪勇龍在內的恐龍化石。

i kung-yaen ayaw nu 1600 a mihcaan zikuz, balucu’ nu ti-ciw malineng malimad tababaw ku akuti’ atu caay tu ku udad, Sa-ha-la mahiza tu nu ayzaay macakat, caay ku mulangawan amin, caay ku Ni-low-he diheh a sauwac adidi’ ku sinanumay atu nuamisan talakaway a lala’ tebanay nu lala’ a mulangaway.

在公元前1600年之後，地球軸心的轉移導致氣溫上升和降雨減少，撒哈拉由此發展至今日模樣，無大面積的植被地帶，除了尼羅河河谷、小部分的綠洲以及北部高地的地中海植被。

hamin nu Sa-ha-la likelikenan a sauwac hetu u kasapuu’ atu pacenaay, u zuma tu ku Ni-low-he, makay Cong-bey-cow mibalat milakui’ tu likelikenan malikid katukuh i Ti-cong-hay. Sasaay a nanum u zuma micapi tu hekalay, mala sinanumay tu, mahiza u Pay-ha-li-ye-a sinanumay, Kay-al-ta-ye,Ti-mi-mung, ku-bu-la atu Si-wa- a sinanumay.

大部份撒哈拉沙漠的河流都是季節性或間歇性，尼羅河是少數的例外，從中非洲橫跨沙漠一直流到地中海。地下的含水層有時會接近地面，形成綠洲，像拜哈里耶綠洲、蓋爾達耶、提米蒙、庫夫拉及錫瓦綠洲。

Sa-ha-la kitizaanan teban maacak, inai’ ku mulangaway, kitizaananay a saamisan atu nutimulan talakaw ku lala’, maliwasak ku lutulutukan atu apuyu’ay a kilang, i maacakay a diheb masanad ku semet, izaw ku kilang acasa u talakaway a a kilang.

撒哈拉沙漠的中間非常乾燥，幾乎沒有植物。沙漠的北邊及南邊有高地，有零散的草地及漠境灌木，在乾谷中濕氣比較集中，會有樹木或較高大的漠境灌木。

saamisan nu Sa-ha-la likelikenanu Tdi-cong-hay nu papiingan u Ay-ci-atu Li-pi-ya, nika i Li-pi-ya a Si-lan-ni-cya atu Ma-ke-li-pu nu Bey-coway a Ti-cong-hay a demiadan a kitizaan, micidekay sa hina udad tu kasienawan. duduc tu migingkiway tu mulangaway ci Ba-lan-ke·hway-te atu migingkiway tu hekal Robert Capot-Rey, Sa-ha-la likelikenan nu saamisan malecad tu caw nu mulangaway nu saamisan atu si-cin-cen a lutuk tu timulan, Sa-ha-la likelikenantu nu saamisan malecad tu nikaudad tu mihcaan 100mm ku udad.

撒哈拉沙漠的北邊是地中海旁的埃及及利比亞，但在利比亞的昔蘭尼加及馬格里布是北非洲的地中海氣候區，特徵是冬季容易下雨。依照植物學家法蘭克·懷特和地理學家Robert Capot-Rey的植物準則，撒哈拉沙漠的北界對應海棗種植的北界以及細莖針草的南界，撒哈拉沙漠的北界也對應年降雨量100mm的等雨線。

likisi 歷史

duduc tu nu ba’tuay a nizungaan tu Sa-ha-la likelikenan, palasepat ku heni, pangangn han sepat katalalan a ziday,

依據撒哈拉沙漠裡的岩畫內容，可劃分它們為四個時期，當今稱為四牛時期.

lumenu’ay takalalan a ziday 黑牛時期

umenu’ay takalalan a ziday ayaw atu zikuz nu kalingatuan nubaluhay a kitakit. Sa-ha-la- itawya henay kaaca, ahebalay a sauwac macebus ku enal. uyni a ngatuan nayi’ maazih ku tademaw,namahiza pangangan han tu umenu’ay takalalan, caay ku tawya izaw ku ba’tuay a nizungaan.

黑牛時期在始新世的前後。撒哈拉當時並未很乾燥，而是廣闊的河流沖積平原。這階段沒有發現人類活動跡象，因此取名黑牛，並非當時有岩畫圖像。

umenu’ay takalalan a ziday ayaw atu zikuz nu kalingatuan nubaluhay a kitakit. Sa-ha-la- itawya henay kaaca, ahebalay a sauwac macebus ku enal. uyni a ngatuan nayi’ maazih ku tademaw,namahiza pangangan han tu umenu’ay takalalan, caay ku tawya izaw ku ba’tuay a nizungaan.

黑牛時期在始新世的前後。撒哈拉當時並未很乾燥，而是廣闊的河流沖積平原。這階段沒有發現人類活動跡象，因此取名黑牛，並非當時有岩畫圖像。

lumeni’ay katalala aziday 水牛時期

makay ayaw pakala tu 3 emang malebut katukuh ayaw nu 8000 a mihcaan. zuma ba’tuay zunga angangan i Aal atu Li-ya wali timulan, a Ca-te atu Lipi-ya u nikulit nu heni ayaw nu 10000 a mihcaan, imahini micukaymas tu tiniay nu inayay a salang nu cucu’ nu aadupan palamel tu sapikulit i ba’tuan. uyni aadupan pasu katalalan, zo, subayu atu cacayay a katalala. Zungaay a taxdemaw hina situpel tu mamuluay a tupel, micukaymas tu culay, puzung, acing, miwait mituktuk tu aadupen, nika caay kaazih ku iduc.

約從3萬5千年前至公元前8000年左右。其岩畫主要在阿爾及利亞東南部、查德和利比亞。它們約畫於公元前10000年至公元前8000年之間，使用目前已在當地絕跡的動物奶汁混合顏料畫在岩石上。這些動物包括水牛、象、河馬和犀牛。畫中人物經常戴著圓型盔帽，使用棍棒、斧頭、弓箭，並投擲棍棒擊打獵物，但未見標槍。

kaduh a ziday 黃牛時期

ayaw nu ku ng-yen tu 7500 a mihcaan katukuh ayaw nu kung-yen 4000 a mihcaan. tiniay atademaw malingatu pahuti ku sakauzip, pahitin tu katalalan, size. Namaazih ku puduk atu ba’tuay a ziday makay nikidisan tu nu batu’ay a puzung, nikidisan a ba’tu atu tangah nu acin, atu zuma sapiadup a acin. nipahitinan a aadupen nu makay Ya-coway anipacubud,

約從公元前7500年至公元前4000年左右。當地居民開始從事游牧生活，放牧牛、羊。曾經發現陶器和新石器時代經過打磨加工的石斧、石磨和箭頭，及一些打獵用的弓箭。放牧的動物是從亞洲引進。後期並發現一些能聚集較多人和牲畜的村落遺蹟。

sicucuay katalalala a ziday 奶牛時期

ayaw nu kung-yen tu 3000 a mihcaan katukuh ayaw nu kung-yen 700 a mihcaan, uyni a zidayan izaw ku nipacumud tu sucucuay a katalalan, low-to atu subayu, tabaki ku nikaluk. makay Bey-ci a tademaw matineng misanga’ tu mukin micukaymas, hakay ayaw nu kung-yen1220 a mihcaan tu zikuz. Bey-ci a tademaw napatizengay tu itini tu hamin nu Sa-ha-la tayza i Ay-ciay a kakadum a kanatal.

約從公元前3000年到公元前700年左右。這時期有跡象已引進了奶牛、駱駝和馬，並從事大規模農業。從腓尼基人學會使用和鍛造鐵器，可能在公元前1220年前後。腓尼基人其時在當地建立了橫跨整個撒哈拉到埃及的大帝國聯盟。

ayaw nu kong-yen 2500 a mihcaan, Sa-ha-la malecad tu nu ayzaay a tabakiay a likelikenan, tawyaay a tademaw caay pakalakuit tu satena’, itiza sa i sinanumay ku zuma nu muenanagy a tademaw, malalacal ku misiwbanay caay kakatuud ku ]palakuitay tu likelikenan. micidek ku Ni-low a diheb, yadah ku nanum, tiniay a mulangaway macebed ku langaw, mala u lalekalan nu macakay nu tademaw.

公元前2500年，撒哈拉已變成同於目前的大沙漠，是當時人類無法逾越的障礙。僅在其綠洲有一些居民，商業往來很少能穿越沙漠。尼羅河谷是例外，基於水源充分，這裡植物生長繁茂，成為人類文明發源地之一。

kanahatu Ni-low-he izaw ku pina caay kapubahel tu tabakiay a cascas, u mitena’ay tu misiwmayay, nika Ay-ci misabalucu’ tu mukinay a nalimaan, atu nizateng nu hungti patiyak tayza i nutimulanay a Nu-pi-ya, A-ke-su-mu atu makatimulay a kakitizaan.

雖然尼羅河仍有幾個無法通航的大瀑布，構成商業貿易障礙，但埃及設法將鐵器技術，和帝王觀念傳播到南方的努比亞、阿克蘇姆及更偏南的地方。

ayaw nu kung-yen 500 a mihcaan hawsa, kasumamadan a Si-la atu Bey-ni-ci a tademaw hamaw malilid ku itiniay. misiwbayay a tademaw nu Si-la i likelikenan lilis nu nuwalian a lala’ u patadasan, i Hong-hay a tukus patizeng katuud ku mabulayay nu misiwbayay.

公元前500年時，古希臘和腓尼基人逐漸對此地區產生影響。希臘商人於沙漠東部邊緣地帶開發商機，在紅海沿岸建立許多商業殖民地。

Cya-tay-ci a tademaw i Ta-si-yang a tukus a likelikenan nu satipan patadas, nika katalawan ku laing, tizaay a iciba caay kataneng, sisa piazih nu henicaay pakacaliyaw tu ayzaay a liwliw nu Mu-luw-ke. Cong-yang-ci-cyen a kanatal uyza maliwasak i saamisa a likelikenan atu lilis nu sawalian. sikeyliay caay kakatukuh i labu nu likelikenan, mauzip i lilis nu likelikenay a tademaw amin namahiza sawacuen nu likelikenan nu pahutingay Po-Po-al a tademaw.

迦太基人則於大西洋沿岸的沙漠西部開發，但由於大西洋風浪險惡，當地市場也不足，所以他們的探索從未超過現在摩洛哥的範圍。中央集權的國家只分布在沙漠北部和東部邊緣，權力達不到沙漠腹地，生活在沙漠邊緣的人們因此常受到沙漠中游牧的柏柏爾人襲擊。

low-to sa u nipacumudan tuyni a lala’ u nipacumud nu A-la-pow, i likisi u satabakiay a kikasumad nu Sa-hala likelikena. Malalacal makakadum kuheni kapah milakuwit tu likelikenan ,nuasiyan a Ti-cong-hay tukusay a tumuk amin u nguling atu malimaan a nisanga’an a tuud culu’en patayza i nutimulan,t imulay a Sa-he-al a kanatal patahkal tu kim atu cikah a icelang malakakitian kakitaan. Likelikenan a sinanumay mala u misibayay, haymaw satu makuwan nu tumuk.

駱駝是入侵此地的阿拉伯人引進，造成了撒哈拉沙漠歷史上的最大變化。它們使貿易往來可以穿越沙漠，北方地中海沿岸的酋長們將奶牛和工藝品運到南方，南方的薩赫爾王國由於出口黃金和鹽而富裕強大。沙漠綠洲成為商業中心，逐漸被北方的酋長們控制。

uyni a kawaw lalid sat u piyaay ase-ci, katukuh masanga’ nu Ow-cow ku tabakiay a payapay a balunga. Saayaway u Pu-taw-ya a tademaw mitaliyuk tu Sa-ha-la mialaw tu sakasilacu nu Ci-ney-ya, kilul zuma a Ow-cow a kanatal kilul satu, kalamlam satu malasawad siacaay nu misiwbayay. Sa-ha-la likelikenan masakinih nu tizaay nu midebungay. Ayza maazah yadah ku nidimutan i labu tu siacaay a ba’tu, mahiniay Aal-ci-li-ya atu Li-pi-ya a salaculan a simal, Mu-low-ke atu Si-sa-ha-la a lin-kwng.

這情況持續幾個世紀，直到歐洲人發明了大帆船。首先是葡萄牙人繞過撒哈拉去掠奪幾內亞的資源，隨後別的歐洲國家接續跟進，撒哈拉就很快失去了商業價值。撒哈拉沙漠受到當時殖民者忽視，現代卻發現很多礦藏具有價值，如阿爾及利亞和利比亞的油氣資源，摩洛哥和西撒哈拉的磷礦。

malalitin tu i hekalay atu zumaay a natinengan

• 中文維基百科 : 撒哈拉沙漠
• https://zh.wikipedia.org/zh-tw/撒哈拉沙漠