Wrocław

	Wrocław
	; Rynek Starego Miasta w Wrocławiu
Wapyn Wrocławia	Fana Wrocławia
	Dewiza: Miasto spotkań (Śl.: Miasto trefōw)
Państwo	Polska
Historycznŏ krajina	Ślōnsk Dolny Ślōnsk;
Wojewōdztwo	dolnoślōnske
Data założyniŏ	X stolecie
Prawa miejskie	1214
Prezydynt	Jacek Sutryk (2024)
Wiyrchnia	292,81 km²
Wysokość	kole 111 m n.m.
Wielość miyszkańcōw (2007); - wielość; - tyngość; - aglomeracyjŏ	; 674 132 ; 2302,2 os./km² ; 956 000
Numeracyjnŏ cōuna	71
Pocztowy kod	50-041 do 54-612
Rejestracyjnŏ tabula	DW
	Położynie na karcie Polski ; Wrocław
TERC (TERYT)	0264011
SIMC	0986283
	Amt miastowypl. Nowy Targ 1/8; 50-141 Wrocław
	Galeryjŏ zdjyńć a grafik w Wikimedia Commons
	Zajta internetowŏ

Spůłrzyndne: 51°06'30" N 17°01'42" E51.1083333 17.0283333 (Wrocław)

Wrocław^[1]^[2] (pol. Wrocław, łac. Wratislavia, Vratislavia, niym. Breslau, śl-niym. Brassel, Gruß Brassel^[3], czes. Vratislav abo Vroclav, madz. Boroszló) – miasto na prawach krysu we połedniowo-zachodnij Polsce, siydziba władz dolnoślōnskigo wojywōdztwa a wrocławskigo krysu. Stolica a nojsrogsze miasto Ślōnska a Dolnego Ślōnska. Położōne we Postrzodkowyj Ojrŏpie, na Ślōnskij Nizinie, nad Ôdrōm a jeji sztyryma dopłygami.

Geografijŏ

Miasto leży we cyntrum Dolnego Ślōnska, na Ślōnskij Nizinie.

Klimat

Strzedniŏ tymperatura i ôpady dla Wrocławia
Miesiōnc	Sty	Lut	Mar	Kwi	Mŏj	Czy	Lip	Siy	Wrz	Paź	Lis	Gru	Rocznŏ
Strzednie tymperatury we dziyń [°C]	2.1	3.9	8.4	14.7	19.2	22.4	24.3	24.3	19.5	14	8.4	3.7	13,7
Strzednie dobowe tymperatury [°C]	-0.4	0.8	4.3	9.9	14.7	18.2	20.1	19.9	15.3	10.4	5.6	1.4	10
Strzednie tymperatury we nocach [°C]	-3	-2.3	-0.3	4.8	9.7	13.3	15.5	15.2	11.2	7	3.1	-0.8	6,1
Ôpady [mm]	49	40	54	46	64	76	98	67	64	48	46	48	58,3
Wilgłość [%]	81	79	75	67	67	66	67	66	71	77	83	81	73,3
Zdrzōdło: ^[4] 2021-02-15

Historyjŏ

Miasto po rŏz piyrszy wzmiankowane w knif klarowny we roku 1000 we ferajnie ze założyniym biskupstwa, jednak ôsadnictwo słowiańske na Tumskim Ostrōwie było co nojmynij 150 lŏt wczaśnij. Ôd kōńca X stoleciŏ było pod panowaniym Piastōw. We 1035 roku, w ôkresie tm. Pogańskij Ryakcyje, źrōdła informujōm ô budowie pogańskij chrōmy wy mieście.

We XIII stoleciŏ dokōnano było lokacyje miasta na magdeburskim prawie, we 1335 miasto przeszło pod panowanie krōly Czech, niyskorzij (po krōtkim epizodzie panowaniŏ hōngaryjskigo) społym z Korōnōm Czeskōm ôstało włōnczōne do Habsburskij Mōnarchije.

We 1741 społym ze wiynkszościōm Ślōnska ôstało zdobyte bez Prusy, we ferajnie ze czym we latach 1741–1918 ôficjalne miano miasta brzmiała Krōlewske Stołeczne a Rezydencjalne Miasto Wrocław (mjym. Königliche Haupt- und Residenzstadt Breslau).

Ôd 6 grudnia 1806 roku Wrocław ôblegany bōł bez wojska Napoleōna. Po miesiyncznym ôblynżyniu, 5 stycznia 1807 roku, jyneroł francuski Dominique Vandamme zdobōł Wrocław. Miasto stało sie pōnktym ôrganizacyjnym polskich legiōnōw, kerych numer ôkryślōno było na 8400 rekrutōw. We 1807 roku Vendamme zarzōndziōł rozebranie fortyfikacyje naôbkoło miasta. Wrocław na tym użōł, bo bastiōny a mury ôgraniczały rozrost przestrzynny cyntrum. Pod panowaniym Francyje Wrocław ôstŏwoł do roku 1813, we kerym Napoleōn pōniōs klynskã, a miasto wrōciyło zaś pod panowanie Prus.

Na zaczōntku XIX stoleciŏ miasto zamiyszkane było bez 78 tysiyncy ôsōb (dane ze 1819). W chycie stoleciŏ liczba ludności przekroczyła 150 tysiyncy, we 1870 – 200 tysiyncy, pōł milijōna przi ôsiōnganiu na zaczōntku XX stoleciŏ (pdl. zestawiyniŏ Heinza Rogmanna ze roku 1937 we 1910 miyszkało wy mieście 512.105 ôsōb, za to pdl. suplementu yncyklopedyje Orgelbranda jejich wielość wynosiyła 510.929 ôsōb).

W czasie I wojaczki światowyj Wrocław niy bōł ôblegany. W latach 1918–1945 (po listopadowej rewolucyji) Miasto Stołeczne Wrocław (Hauptstadt Breslau). 25 siyrpnia 1944 roku miasto ôstało ôgłoszōne festōngym (Festung Breslau), 19 stycznia 1945 roku na byfel gauleitera Ślōnska Karla Hanke dokōnano było przimusowyj pieszej ewakuacyje wiynkszości ôstŏwajōncyj jeszcze wy mieście ludności cywilnyj. 13 lutego 1945 roku Armijŏ Czyrwōnŏ, napoczła ôblynżynie Festung Breslau. 8 marca kōmynda Festung Breslau przejōn Hermann Niehoff. Jego poprzednik, Hans von Ahlfen, ôpuściōł miasto fligrym dwa dni niyskorzij. 16 marca fabrykŏrze przimusowi napoczli wyburzanie kamynic a budowanie lotniska na placu Grunwaldzkim. We nocach 1/2 kwietnia 750 ruskich fligrōw napoczło masowe bōmbardyrowania Wrocławia. 6 mŏja we godzinach wieczornych, we wili Colonia przi ul. Rapackigo 14 podpisano akt kapitulacyje Wrocławia. Podpisujōm go jyn. Niehoff jak tyż jyn. Władimir Głuzdowski. We wyniku bojōw miyndzy Armijōm Czyrwōnōm a Wehrmachtem ôstało zniszczōne 70% miasta, a zabudowa niykerych dzielnic ôstała wyrōwnanŏ z ziymiōm.

2 siyrpnia 1945 na poczdamskiej kōnferyncyji zapadła decyzyjŏ ô prziznaniu Wrocławia Polsce. Wiynkszość miymieckich miyszkańcōw miasta ôstała musowo przesiedlona do sowieckij cōuny ôkupacyjnej Miymiec. Do Wrocławia za to zaczła napływać ludność polskŏ, zaôbycz z cyntralnyj Polski (ôkolice Kielc a Łodzi) a Wielkopolski jak tyż wysiedleni miyszkańcy weschodnich rubieży przedwojynnyj Polski, zaôbycz ze Lymberga a ôkolic, a tyż ze Wileńszczyzny.

Ludność

Sztwŏrte pod wzglyndym numera ludności miasto w Polsce – ôficjalnie 643 782 miyszkańcōw^[5], piōnte pod wzglyndym wiyrchnie – 292,82 km². Ze narachowań MPWiK a policyje wynikŏ, iże istny numer ludności Wrocławia wynosi ôd 825 tysiyncy do 1 milijōna ôsōb^[6]^[7]. Wrocław je cyntrum rosnōncej wrocławskij aglomeracyje, kerõ zamiyszkuje taksowano 1,25 mln ôsōb.

Liczba ludności Wrocławia na przestrzyństwach lŏt:

Ekōnōmijŏ

We Wrocławiu produkowane sōm autobusy, wagōny, sprzynt AGD, postrzodki chymiczne i elektrōnika. Dynamicznie rozwijŏ sie sektōr IT (software wnyntrzne fyrm, software na ôbsztalowanie), tyż mocka zagranicznych fyrm (bp. Siemens, BenQ, LG (LG Philips 6 podwykonawcōw LG Electronics), Volvo, HP, QAD, Bombardier Transportation, Whirpool, 3M, Bosch, Wabco, Fagor etc.). Siemens dyrekt przenosi swoje cyntra programistyczne do Wrocławia. Swoje siydziby majōm sam nastympujōnce banki: BZ WBK, Lukas Banka, Eurobank, Santander Consumer Bank (dŏwnij PTF Bank), Banka Spōłprace Europejskij. Wy mieście dzioła nojsrogszŏ wielość fyrm leasingowych jak tyż windykacyjnych w krŏju, w tym nojsrogszy Europejski Fundusz Leasingowy. Srogi ôstrzodek industryje farmaceutycznego; US Pharmacia, Hasco-Medycyna, Galena, 3M, Labor, S-Lab, Herbapol.

Edukacyjŏ

Wrocław przinŏleży do nojsrogszych we Polsce uniwersyteckich ôstrzodkōw. Życie usōndkowe skupiŏ sie naôbkoło wyższych uczelniōw z uniwerzytetym rachujōncym 47 000 sztudyntōw i politechnikōm (bez 40 000 sztudyntōw) na czole.

Założōnŏ w 1950 roku Akadymijŏ Medycznŏ we Wrocławiu posiadŏ tradycyje bildowaniŏ siōngajōnce 1811 roku.

Uniwerzytet Ekōnōmiczny we Wrocławiu – powołany we 1947 roku grōmadzi bez 18 000 sztudyntōw. Uniwerzytet Przirodniczy we Wrocławiu założōny w 1951 roku je jednym ze nojsrogszych tyj zorty w krŏju, z numerym bez 13 000 sztudyntōw.

Ôkrōm licznych placōwek państwowych w Wrocławiu mieści sie zgolymy numer prywatnych uczelniōw a badawczych ôstrzodkōw.

Transport

Drōgowy transport

Bez Wrocław przebiygajōm:

autobana A4 (E40)
ekspresowŏ drōga nr S5 (E261)
krajowŏ drōga nr 5
autobana A8 (E67)
ekspresowŏ drōga nr S8 (E67)
krajowŏ drōga nr 35
krajowŏ drōga nr 94
wojewōdzkŏ drōga nr 342
wojewōdzkŏ drōga nr 347
wojewōdzkŏ drōga nr 372
wojewōdzkŏ drōga nr 359
wojewōdzkŏ drōga nr 395
wojewōdzkŏ drōga nr 455

Szynowy, flugowy a wodny transport

Wrocław je wŏżnym banowym wyndzłem (Wrocław-Brochōw - 2. nojsrogszy banowy wyndzeł sztela towŏrowŏ w krŏju), ze Wrocławia wychodzōm sznōrze banowe w richtōngach: Leszno-Poznań, Ôpole-Lubliniec, Legnica-Zgorzelec, Głogōw-Grinberg, Kłodzko-Kudowa Zdrōj, Wałbrzych-Lelynia Gōra, Ôleśnica-Ôstrów Wielkopolski. Miasto posiadŏ miyndzynŏrodowe lotnisko na Strachowicach jak tyż port rzyczny na Ôdrze.

Miastowy zbiorowy transport

Miastowy zbiorowy transport w Wrocławiu używŏ z sztrasban i autobusōw. Rozległy nec tramwajowy je jednym z srogszych w krŏju, jednak niy ôbsuguje mocka gynsto zamiyszkanych ôsiedli takich jak Kozanów, Psie Pole, Gaj eli Zakrzów, sznōrze autobusowe stanowiōm tedyć rōwnorzōndny postrzodek transportowy. Kōmunikacyjõ ôbsugujōm MPK Wrocław jak tyż myńsi prywatni przewoźnicy: Dolnośląskie Linie Autobusowe, Polbus oraz Urbus.

Kultura

Wrocław je jednym z nojwŏżniyjszych ôstrzodkōw kulturalnych i intelektualnych w Polsce, ô dugij tradycyji. Prestiż miasta ôkryślŏ niy ino srogi numer tyjatrōw, muzeōw, kin i galeryje kōnsztu fungujōncych w zakrysie kultury, atoli tyż pokaźna wielość roztōmajtych i ôryginalnych trefiyń artystycznych, czynsto gradusa miyndzynŏrodowyj. Wrocław zapewniŏ swojim mieszkańcōm i turystōm możebnie szyrokõ ôfertã kulturalnõ – ôd muzyki dŏwnyj do projektōw z przestrzyństwa kōnsztu modernyj. Wizytkōm kulturalnōm Wrocławia stały sie festiwale muzyczne ô miyndzynŏrodowym znaczyniu jak choby Wratislavia Cantans, Festiwal Jazz nad Odrą, Dni Muzyki Starych Mistrzów, Przegląd Piosenki Aktorskiej, Międzynarodowe Zaduszki Jazzowe, Wrocławskie Spotkania Teatrów Jednego Aktora i Małych Form Teatralnych, Międzynarodowy Festiwal Dialog Wrocław. Widziane już w Europium stały sie rychtowane z rozmachem przedstŏwiynia ôperowe ôrganizowane w wrocławskiej Hale Stoleciŏ.

Szport

fusbal: Śląsk Wrocław, Ślęza Wrocław, Parasol Wrocław, KS AZS Wratislavia
żużel: WTS Wrocław
korbbal: Śląsk Wrocław, Ślęza Wrocław
bal rynczny: Śląsk Wrocław
siatkōwka: Gwardia Wrocław
pływanie: MKS Juvenia Wrocław, Śląsk Wrocław
boks: Gwardia Wrocław
wioślarstwo: KS AZS Wratislavia
strzelectwo: Śląsk Wrocław

Administracyjŏ

Wrocław tajluje sie administracyjnie na 48 ôsiedli, stanowiōncych jednotki spōmocne miasta. Dŏwnieć miasto skłŏdało sie z 5 dzielnic: Psie Pole, Śródmieście, Stare Miasto, Krzyki, Fabryczna, kere terŏźnie niy posiadajōm włŏsnyj natury prawnyj, stanowiōm jednak durch kryterium ôrganizacyje mocka amtōw i instytucyje.

Bieńkowice

Biskupin-Sępolno-
-Dąbie-Bartoszowice

Gądów-
-Popowice Płd.

Grabiszyn-
-Grabiszynek

Huby

Jagodno

Jerzmanowo-Jarnołtów-
-Strachowice-Osiniec

Pilczyce-Kozanów-
Popowice Płn.

Pl. Grunwaldzki

Polanowice-
-Poświętne-Ligota

Strachocin-
-Swojczyce-Wojnów

Zacisze-Zalesie-
-Szczytniki

Żerniki

Kamracke miasta

Kamracke miasta
Miasto	Państwo	Data napoczyńciŏ spōłprace
Araucária	Brazylijŏ	2006
Batumi	Gruzyjŏ	2019
Breda	Niderlandy	1991
Charlotte	Sztaty Zjednoczōne	1991
Dresden	Niymcy	1991
Guadalajara	Meksyk	1995
Hradec Králové	Czeskŏ Republika	2003
Kaunas	Litwa	2003
Lille	Francyjŏ	2013
Lymberg	Ukrajina	2002
Oxford	Zjydnoczōne Krōlestwo	2018
Ramat Gan	Izrael	1997
Reykjavík	Islandyjŏ	2017
Vienne (departamynt)	Francyjŏ	1990
Wiesbaden	Niymcy	1987
Vilnius	Litwa	2014

Ôsoby zwiōnzane z Wrocławiem

Nicolaus Henelius (nar. 1582 we Prudniku, um. 1656 we Wrocławiu) – historyk
Max Glauer (nar. 1867 we Wrocławiu, um. 1935 we Ôpolu) – fotografista
Walenty Wojciech (nar. 1868 we Grzawie, um. 1940 we Wrocławiu) – biskup
Jan Miodek (nar. 1946 we Tarnowskich Gōrach) – gŏdkoznawca
Mateusz Morawiecki (nar. 1968 we Wrocławiu) – polityker
Agnieszka Dziemianowicz-Bąk (nar. 1984 we Wrocławiu) – politykerka

Panoramy miasta

Przipisy

↑ Feliks Pluta: Dialekt Głogówecki. Wrocław: Zakład Narodowy im. Ossolińskich, 1963.
↑ Lucjan Malinowski: Powieści ludu polskiego na Śląsku. Krakōw: Akademia Umiejętności, 1901.
↑ Hans W. Fischer, Lachende Heimat, Dt. Buch-Gemeinschaft, Berlin, 1933
↑ climatebase.ru (pol.). [dostymp 2021-02-16].
↑ Wyniki badań bieżących – Baza Demografia – Główny Urząd Statystyczny, demografia.stat.gov.pl [dostymp 2020-07-09] (polski).
↑ Report ô stōnie Wrocławia za rok 2019, ARAW, 27 mŏja 2020 [dostymp 2020-08-22] (polski).
↑ We Wrocławii mieszka aż milion ludzi....

Linki zewnyntrzne

Ôficjalnŏ zajta Wrocławia (pl)

[1] Feliks Pluta: Dialekt Głogówecki. Wrocław: Zakład Narodowy im. Ossolińskich, 1963.

[2] Lucjan Malinowski: Powieści ludu polskiego na Śląsku. Krakōw: Akademia Umiejętności, 1901.

[3] Hans W. Fischer, Lachende Heimat, Dt. Buch-Gemeinschaft, Berlin, 1933

[4] tebase.ru (pol.). [dostymp 2021-02-16].

[5] Wyniki badań bieżących – Baza Demografia – Główny Urząd Statystyczny, demografia.stat.gov.pl [dostymp 2020-07-09] (polski).

[6] Report ô stōnie Wrocławia za rok 2019, ARAW, 27 mŏja 2020 [dostymp 2020-08-22] (polski).

[7] We Wrocławii mieszka aż milion ludzi....

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]