Pōdź kaj inhalt

Ôpole

Ze Wikipedia
(Pōnkniyntŏ ze Uopole)
 Ślabikŏrzowe abecadło
Tyn artikel je narychtowany we ślabikŏrzowym zŏpisie ślōnskij gŏdki. Coby sie przewiedzieć wiyncyj, wejzdrzij do artikla ô nim.
Ôpole

Stare Miasto we Ôpolu
Wapyn {{{dopołniŏcz}}}
Fana Ôpola
Wapyn Ôpola Fana Ôpola
Geografijŏ
Krŏj  Polska
Historycznŏ krajina  Gōrny Ślōnsk
Wojewōdztwo ôpolske
Krys grodzki
Wysokość 176 m n.p.m.
Spōłrzyndne 50°40′06,64″N 17°55′20,46″E/50,668511 17,922350
Mapa
Społeczyństwo
Nastōnie X stolecie
Prziwileje miasta przed 1217
Wielość pōmiyszkiwŏczōw 126 755 (2021)
Tyngość zaludniyniŏ 850 ôs./km²
Skłŏd nacyjny Polŏki, Niymce, Ślōnzŏki
Administracyjŏ
Wiyrchnia 148,99 km²
Prezydynt Arkadiusz Wiśniewski (2024)
Adresa amtu
miasta 		Rynek – Ratusz
45-015 Opole
Kerōnkowŏ nōmera ( 48) 77
Pocztowy kod 45-001 do 45-910
Ôznaczynie aut OP
Transzport
Drōgi krŏjowe
Drōgi wojewōdzke
Galeryjŏ we Wikimedia Commons
Internetowŏ zajta

Ôpole (łac. Oppelia, Oppolia, Opulia, pol. Opole, miym. Oppeln, śl-miym. Uppeln) to je stolica Gōrnego Ślōnska, miasto na prawach krysu we połedniowo-zachodnij Polsce, siydziba władz ôpolskigo wojewōdztwa i ôpolskigo krysu, cyntrum i nojsrogsze miasto tm. Ôpolskigo Ślōnska. Dziesiōnte co do wielości populacyje miasto we Gōrnym Ślōnsku a dwudzieste siōdme w Polsce (128 012 miyszkańcōw w czyrwniu 2020 roku[1]). Pod zglyndym wiyrchnie ôdpednio trzicie i piytnŏste (149 km²).

Położōne we Postrzodkowyj Ojropie, na Ślōnskij Niżynie, we Wrocławskij Pradolinie i Ôpolskij Rōwni, nad rzykōm Ôdrōm, w delce kol. 40 km ôd polsko-czeskij granicy.

Je to jedno ze nojstarszych miast we terŏźnyj Polsce, lokowane na prawie magdeburskim przed 1217 ôd Kazimiyrza I. Ôpolskigo, praynkla ôd Bolka III. Krziwoustego. W czasach strzedniowieku i renesansu Ôpole bōło cyntrum handlu dziynki ônego położyniu na pŏru handlowych sztrekach. Miasto bōło stolicōm ôpolsko-raciborskigo ksiynstwa. Gibkŏ rozbudowa miasta bōła tyż sprawiōnŏ nastōniym rejyncyje Ôpole we 1816. Piyrszŏ bana łōnczōncŏ Ôpole z Brzygym i Wrŏcłōwiym ôstała ôdewrzōnŏ we 1845, a piyrsze produkcyjne werki powstoły we 1859 roku, co fest prziczyniyło sie do znaczyniŏ regiōnalnego miasta. We ôkresie PRL prziszoł nŏrywny rozrost Ôpola. W tym czasie ludność wzrosła bez trzikrotnie. Ôd 28 czyrwnia 1950 miasto je stolicōm ôpolskigo wojewōdztwa[2] i ônego ôstrzodkym ekōnōmicznym, naukowym, kulturalnym i administracyjnym. Ôd 1999 siydziba władz ziymskigo ôpolskigo krysu. Ôpole społym ze ôpolskim krysym i krapkowskim krysym tworzi aglomeracyjõ ôpolskõ, kaj miyszkŏ 315 tysiyncy ôsōb[3][1].

Erbowizna miasta ôbyjmuje hned wszyjske kultury Postrzodkowyj Ojropy, w tym lata reskyrowaniŏ ôd Polski, Czech, Prus i Miymiec. We ôkolicy Ôpola durch miyszkŏ moc Ślōnzŏkōw i Miymcōw; nale w samym mieście Ślōnzŏki stanowiōm ino 4% populacyje (na 2011 rok)[4].

Ôpole je ofyn mianowane „Polskōm Wynecyjōm”[5] skuli malowniczego Starego Miasta a tyż pŏru kanałōw i mostōw, co łōnczōm tajle miasta.

Geografijŏ

[edytuj | edytuj zdrzōdło]

Ôpole leży we pōłnocno-zachodnij tajli Gōrnego Ślōnska, cyntralnyj tajli ôpolskigo wojywōdztwa a je ôbtoczōne ôpolskim krysym[6][7]. Miasto mŏ wiyrchniã 149 km². Przed prziłōnczyniym do ônego pobliskich dziedzin we 2017 roku bōło to 97 km²[8][9]. Gminy sōmsiednie dlŏ Ôpola to Chrzōnstowice, Dōmbrowa, Dobrzyń Wielgi, Kōmprachcice, Łubniany, Prōszkōw, Tarnōw Ôpolski i Turawa[10]. Fizycznie i geograficznie wiynkszość miasta przinŏleży do Wrocławskij Pradoliny, ônego zachodni kraniec do Niymodlińskij Rōwnie, a weschodni kraniec do Rōwnie Ôpolskij. Wysokość ziymie we Ôpolu je ôd 147 do 178 m n.p.m[7]. Miasto je położōne na ôbōch krajach rzyki Ôdry[11]. Lasy zajmujōm kole 10,3% wiyrchnie Ôpola[7]. We Ôpolu a ôkolicy gŏdŏ sie we ôpolskim dialekcie ślōnskij gŏdki.

Natura

[edytuj | edytuj zdrzōdło]
Jaz dlŏ Ôdry na wyspie Bolko

Na Ôdrze we ôkolicach Ôpola je pŏrã wysp, z kerych nojwŏżniyjszymi sōm Pasieka i Bolko[12]. Na przestrzyństwie miasta wystympuje szejś lokalnie chrōniōnych zort grzibōw a 23 lokalnie chrōniōne zorty roślin[7][13]. Spostrzōd wodnych behaltrōw, na terynie Ôpola do nojsrogszych przinŏleżōm behaltry poeksploatacyjne: Bolko i Kamionka, bydōnce na Nowyj Wsi Krōlewskij, Kamionka Piast we ôkolicy hulic Armije Krajowyj i Tadeusza Rejtana, a tyż Silesia przi hulicy Luboszyckij. Niywielge wodne behaltry wystympujōm tyż na Wyspie Bolko, na weschōd ôd Groszowic i na terynie Zakrzowa. Na wyspie Pasieka je za to Stawek Barlickiego[14].

Klimat

[edytuj | edytuj zdrzōdło]

Strzedniŏ rocznŏ tymperatura we Ôpolu we ôkresie ôbserwacyje 1980–2010, mierziōnŏ na szteli ôbserwacyje pogody Ôpole, wyniosła strzednio kole 9,1°C, co bōło nojwyższõ strzedniõ w cołkij Polsce w tym ôkresie ôbserwacyje[15]. Strzednie roczne ôpady dlŏ Ôpola wynosiyły kole 600 milimetrōw. Strzedniŏ tymperatura we lipniu (nojcieplyjszym miesiōncu) wynosiyła 17°C a -0,9°C we styczniu (nojzimyńszym miesiōncu). Nojwilgotniyjszym miesiōńcem bōł lipiyń (91 mm), a nojmynij deszczowym luty (28 mm). Strzedniŏ dugość sezōnu wegetacyje wynosiyła 235 dni. Zima termicznŏ (strzedniŏ tymperatura pod 0°C) we Ôpolu zaczynŏ sie strzednio 16 grudnia a kōńczy 8 lutego. Lato termalne (strzedniŏ tymperatura powyżyj 10°C) poczynŏ sie 20 kwietnia a kōńczy 12 paździyrnika[16]. We ôkresie ôbserwacyje 1996–2017 we Ôpolu bōło strzednio kole 71 dni śniega. We ôkresie ôbserwacyje 1961–1980 strzedni zgłōmb śniyżnego dekla wynosiyła 21 cyntymetrōw, a nojsrogszy zmierzōny zgłōmb śniega we historyji miasta to 53 cyntymetry we 1963 roku[7].

Strzedniŏ tymperatura i ôpady dla Ôpola
Miesiōnc Sty Lut Mar Kwi Mŏj Czy Lip Siy Wrz Paź Lis Gru Rocznŏ
Strzednie tymperatury we dziyń [°C] 1.9 3.5 8.1 15.9 20.6 23.5 25.5 25.2 19.9 14.3 8.8 3.0 14,2
Strzednie dobowe tymperatury [°C] -1.0 0.0 3.6 9.8 14.6 17.7 19.6 19.3 14.2 9.7 5.4 0.3 9,4
Strzednie tymperatury we nocach [°C] -3.9 -3.2 -0.3 3.9 8.8 12.1 14.2 13.8 9.1 5.7 2.3 -2.4 5,0
Ôpady [mm] 34 30 31 38 67 76 83 80 50 41 42 39 51
Strzednia liczba dni z ôpadami 20.3 17.5 17.1 11.1 12.9 12.2 14.4 10.3 11.7 13.2 15.4 19.5 175,6
Wilgłość [%] 84.8 81.7 76.1 68.6 70.9 71.3 72.1 73.4 77.7 81.9 84.8 86.4 77,5
Zdrzōdło: [17] 2021-02-15

Tajlōng

[edytuj | edytuj zdrzōdło]
Potajlowanie Ôpola na 2020 rok

Ôd 2019 roku Ôpole je potajlowane na 13 dzielnic (w nŏwiasach tajlōng na przestrzyństwa podle tajlōngu dzielnic 2017–2019)[18][19]:

  • Dzielnica I (Borki, Brzezie, Czarnowąsy, Świerkle)
  • Dzielnica II (Krzanowice, Wróblin, Zakrzów)
  • Dzielnica III (Chabry)
  • Dzielnica IV (Armii Krajowej)
  • Dzielnica V (Gosławice, Malinka)
  • Dzielnica VI (Grudzice, Kolonia Gosławicka, Malina)
  • Dzielnica VII (Groszowice, Grotowice, Nowa Wieś Królewska)
  • Dzielnica VIII (Śródmieście)
  • Dzielnica IX (Stare Miasto)
  • Dzielnica X (Nadodrze)
  • Dzielnica XI (Zaodrze)
  • Dzielnica XII (Bierkowice, Półwieś, Sławice, Wrzoski)
  • Dzielnica XIII (Chmielowice, Szczepanowice-Wójtowa Wieś, Winów, Żerkowice)

Historyjŏ

[edytuj | edytuj zdrzōdło]
Rekōnstrukcyjŏ ôpolskigo grodu ze X–XII stoleciŏ

Piyrsze szlaki ludzi na terynie dzisiyjszego miasta sōm z niyskoryj epoki kamynia. W dŏwnych czasach, na żyznych krajach rzyki Ôdry, zmiynnie utożsamiały sie etniczne skupiny Lugii a Silingi (Wandale). Szła sam bernsztajnowŏ sztreka. We 6. stoleciu naszyj ery na te teryny przibyli Słowiany. Na Ôstrōwku (pōłnocny kraniec wyspy Pasieka) powstoł grōd ôbrōnny Ôpolanōw, co byli jednym ze sztyrech słowiańskich plymiōn ślōnskich, ô kerych we 845 roku pisoł Bajerski Geograf. Słowo „ôpole” (pol. „opole”, łac. „vicinia”) ôdnosiyło sie do zorty starosłowiańskij terytorialnyj spōlnoty: przōdzij samoregyrowań skłŏdajōncych sie co nojwyżyj z pŏru zidlōngōw, a niyskorzij jednotek administracyjnych niższych ôd kasztelaniji.

Grōb Bolka I i Bolka II we kościele Świyntyj Trōjcy we Ôpolu

We 1172 roku ôd Ksiynstwa Ślōnska ôstoł ôddzielōny ukłŏd ôpolski, co dało zaczōntek dlŏ procesu tajlowaniŏ Ślōnska na małe, samodzielne ksiynstwa. Piyrszym mōnarchōm na Ôpolu bōł Jarosław ôpolski. Za panowaniŏ princa Bolka II we 1327 roku Ôpole stało sie lennym dlŏ krōly czeskich a bullōm dlŏ Karola IV. 7 kwietnia 1348 Ôpole ôstało włōnczōne do Korōny Czeskigo Krōlestwa. Do 1532 roku reskyrowała w nim ôpolskŏ tajla rodu Piastōw. Jeji ôstatni przedstŏwiciel, Jōn II Dobry, wydolōł zaś połōnczyć sroge teryny, kere ôpadły ôd ksiynstwa we 13. i 14. stoleciu, to je Bytōm, Glywice, Koźle, Racibōrz a Toszek (już we 1460 roku wrōciyły Niymodlin a Wielge Strzelce). i zjednoczōł srogõ tajlã ziymie, dlŏ kerych ôd we 15. stoleciu przijōnło sie ôkryślynie „Gōrny Ślōnsk” (Silesia Superior). Jōn umrził bez bajtli, a ksiynstwo, zwane terŏźnie ôpolsko-raciborskim, stało sie włŏsnościōm czeskich krōly ze dynastyji Habsburgōw. Ôni jy czynsto dŏwali za lenno, bp. we 1623 roku dlŏ madziarskigo krōla Gábora Bethlena, a we latach 1645–1665 dlŏ szwedzko-polskij dynastyji Wazōw. Zōmek we Ôpolu bōł położōny na placu pierwotnego słowiańskigo grodziska na Ôstrōwku.

Ôpole we 1535 roku podle Wilhelma Gottlieba Korna – nojstarszy znany ôbrŏz miasta

Na prawym kraju Młynōwki, kerŏ aże do wielgigo potopu we 1600 roku bōło bazowym korytym Ôdry[20], princ Kazimiyrz I lokowōł miasto na prawie flamandzkim (kol. roku 1211–1217)[21][22], kerym ôsadniki ze Świyntego Cysŏrstwa Rzimskigo zamiyszkowali teryny w rōmach miymieckij kolōnizacyje weschodnij. We dniu 6 czyrwnia 1327 roku lokacyjŏ miasta ôstała prziwrōcōnŏ na prawie strzednik, a we 1410 roku (spōminka ô 1352 roku)[23] podle prawa magdeburskigo[21][24]. Ôd 1230 roku istniōł ôpolski archidiakōnat, jedyn z sztyrech we wrocławskij dyjecezyji[25]. Nojniyskorzij we 1239 roku biskup Tōmasz I uzdoł kolegiackõ kapitułã Świyntego Krziża – zbudowany dlŏ nij we 1295 roku gotycki kościōł je terŏźnie ôpolskim tumym[24]. We 1563 roku ôstała wysiedlŏnŏ ludność żydowskŏ, a zaczła wrŏcać sam dopiyro w drugij pōłowie XVIII stoleciŏ[26]. W latach 1615 i 1739 Ôpole zniszczyły wielge ôgnie[23].

Plan miasta z 1818 roku

Po I ślōnskij wojaczce we 1742 roku prziszło potajlowanie Ślōnska a Ôpole dostało sie w rynce Prus. Utworzōny ôstoł ôpolski krys (Landkreis Oppeln), a we czasie reformã administracyjnyj ze 1815 roku, we ôbrymbie pruskij prowincyje Ślōnsk ôstały utworzōne trzi rejōny regyrōnkowe (tm. rejyncyje), w tym rejōn ôpolski (Regierungsbezirk Oppeln), co ôbyjmowoł cołkõ weschodniõ tajlã Ślōnska. Umocniyło to pozycyjõ Ôpola na „stolice Gōrnego Ślōnska”, kery ludzie zaczli utożsamiać z terytorium rejencyje. Bōła to tajla kōntrole dŏwkowyj we Prudniku[27].

Niybydōncŏ już zabudowa hulice Krakowskij

Po napoczyńciu niszczyniŏ murōw miasta we 1822 roku Ôpole zaczło sie rozwijać na połednie i weschōd. We 1843 roku dostoło połōnczynie banowe ze Wrocławym, dwa lata niyskorzij ze gōrnoślōnskõ aglomeracyjōm wōnglowōm, a hned potym ze Boguminym. Produkcyjŏ cymyntu stała sie nojwŏżniyjszõ branżōm - piyrszŏ cymyntownia Portland Zementwerke ôstała założōnŏ we 1857 roku bez Friedricha Wilhelma Grundmanna, a bōła to trzeciŏ tyj zorty fyrma we Ojropie a piōntŏ na świecie[28]. We 1891 roku ôficjalnõ tajlōm miasta stała sie wyspa Pasieka, kaj bōła już dzielnica miyszkalnŏ Wilhelmsthal. Ôd 1899 roku Ôpole tworziło samodzielny krys miastowy. We tym samym roku prziłōnczōnŏ ôstała do niego wieś Sakrau (Zakrzōw), kaj we 1913 roku ôstał ôddany do użytku moderny port na Ôdrze, co zastōmpiyło port na Młynōwce ze 1886 roku[23]. We 1910 roku Ôpole miało 33 907 miyszkańcōw, z czego 80,0% gŏdało po miymiecku, a 15,8% po polsku abo ślōnsku. Przewŏżali katoliki (76,5%), zawiyrzynie protestancke wyznŏwało 21,8%, 528 Żydy stanowiyli 1,6% ludności. Do wojskowego garnizōnu przinŏleżało 1788 ôsōb, to znaczy 5,3%[29][30].

Niszczynie zōmku (1930)

Po I światowyj wojaczce Ôpole stało sie stolicōm ôsobnyj prowincyje Gōrny Ślōnsk, kerŏ zaś ôstała we 1938 roku połōnczōnŏ ze Prowincyjōm Dolny Ślōnsk w jednã. Ôstała zaś utworzōnŏ dwa lata niyskorzij, ale już ze siydzibōm w Katowicach. We 1921 we absztimōngu na Gōrnym Ślōnsku 94,7% welmanōw ôpedziało sie za ôstaniym w Miymcach[31]. Srogõ ingeryncyjōm we wyglōnd historycznego cyntrum było zburzenie w latach 1928–1930 zōmku ksiōnżyncego na wyspie Pasieka. Na ônego placu powstoła siydziba administracyje prowincyje (terŏźnie amt wojewody). We 1935 roku ôstała napoczyntŏ budowa kanału melioracyjnego, trzecigo sztucznego koryta Ôdry, kere stopniowo utworziło nowõ wyspã, na keryj znŏdło sie historyczne przedmieście Nadôdrze (miym. Odervorstadt). We 1936 roku do Ôpola ôstały prziłōnczōne wsie Pōłwieś (Halbendorf) a Szczepōnowice (Szczepanowitz).

We paździyrniku 1944 roku Ôpole bōło ôgłoszōne festōngym i miało stŏć sie jednym ze festōngōw miymieckij ôbrōny wzduż Ôdry. Antlich do bataliji pod Ôpolym niy doszło. Wojska miymiecke, kere niy dostały ôbiecanych jŏdeł, wycŏfały sie na lewy kraj Ôdry przed Armijōm Czyrwōnōm, a kōmandyr ôbrōny Friedrich-Albrecht Graf von Pfeil popołniōł samobōjstwo[32]. Dzielnice na prawym kraju ôstały zajynte we nocy na 24 stycznia 1945 roku, potym frōnt sie zastawiōł, a Armijŏ Czyrwōnŏ przeszła bez rzykã miyndzy 15 a 19 marca[33][23]. We wyniku bojōw a amerykōńskich bōmbardyrowań we grudniu 1944 roku, ale tyż rabowaniŏ miasta bez sowieckich wojŏkōw we piyrszych tydniach po wojaczce, zniszczyniu uległo 25% budōnkōw[34]. W czasie ôdbudowã zniszczałego historycznego cyntrum w latach 50. zastosowane ôstały ideologiczne prawidła - nowe dōmy naôbkoło rynku naschwŏl bōły stylizowane na barokowõ formã „sprzed panowaniŏ pruskigo”[35].

24 marca 1945 roku do Ôpola przibyli piyrsi przedstŏwiciele polskij administracyje[36]. Na szkryfōnkach granicznych po II światowyj wojaczce na kōnferyncyjach we Jałcie i Poczdamie Ôpole ôstało prziłōnczōne do Polski. Przikludzyni sam ôstali Polŏki ze Krysōw Weschodnich. Miymce i Ślōnzŏki mogli sam po przejściu tm. weryfikacyje nŏrodnyj i słożyniu przisiyngi wierności polskimu nŏrodowi i państwu[37]. We ôkolicznych wsiach przinŏleżōncych do ôpolskigo wojewōdztwa myńszość miymieckŏ je herskŏ, a moc tych gmin je ôficjalnie dwugŏdkowych. Ôpole, cyntrum regiōnu miynszanego etnicznie, je wŏżnym ôstrzodkym dlŏ działalności kulturalnyj i politycznyj myńszości miymieckij w Polsce, a tyż miymieckogŏdkowych mydiōw (Schlesisches Wochenblatt, Schlesien Aktuell). Konsulat Republiki Federalny Miymiec dzioło w mieście ôd 1992 roku. 0,7% ludności zadeklarowało przinŏleżność do ślōnskij nacyji, a we 2011 roku – 3,7%[38][39].

Dynkmal poświyncōny „walce ô włŏsne wojewōdztwo” we 1998 roku na Placu Swobody

Ôd 1950 roku Ôpole je siydzibōm ôpolskigo wojewōdztwa, terŏźnie nojmyńszego polskigo wojewōdztwa[40]. Miasto stopniowo wchłōniało sōmsiednie wsie: we 1955 roku Nowŏ Wieś Krōlewskŏ, we 1961 Kolōnijŏ Gosławickŏ, we 1965 Groszowice, we 1974 Gosławice, we 1975 Bierkowice, Grotowice, Grudzice, Malina, Wōjtowŏ Wieś i Wrōblin. Decyzyjŏ ô prziłōnczyniu dziewiyńciu wsi we 2016 roku przeciw woli miyjscowyj ludności wywołała sroge kōntrowersyje i moc protestōw. Ôwdy ôstały prziłōnczōne wsie: Borki, Czŏrnowōnsy, Chmylowice, Krzanowice, Sławice, Świyrkle, Winōw, Wrzoski, Żerkowice; a tyż tajle gmin Brzezie, Mały Dobrzyń i Karczōw[41][42]. Jednym z bazowych cwekōw było dostanie dlŏ miasta kōmpleksu elektrykownie Ôpole wybudowanego w latach 1993–1997 pōmiyndzy wsiami Borki, Brzezie, Mały Dobrzyń a Czŏrnowōnsy, jak tyż ôbtŏczajōncyj jōm cōuny[43]. Nojsrogsze miyszkalne ôsiedla powstoły w latach 70. i 80. na pōłnocnym weschodzie (ôsiedle Armije Krajowyj, ôsiedle Chabry, ôsiedle Malinka) i we zachodnij tajli miasta na tm. ôsiedlu Zaôdrze.

Ôpole słynie ze Krajowego Festiwalu Polskij Śpiywki (Krajowy Festiwal Piosenki Polskiej), co je jednym ze nojpopularniyjszych festiwalōw muzycznych w Polsce, kery ôd 1963 roku ôdbywŏ sie corocznie we Amfityjatrze Tysiōncleciŏ na wyspie Pasieka. Miasto zyskało miano „stolica polskij śpiywki”[44]. W 2007 roku kole amfityjatru powstoło Muzeum Polskij Śpiywki. Uniwerzytet Ôpolski ôstoł założōny w 1994 roku. Dwa lata niyskorzij na bazie Wyższyj Szkoły Inżyniyrskij powstoła Politechnika Ôpolskŏ. Dzielnice miasta na lewym kraju pōniosły sroge straty w czasie wielgigo potopu w lipniu 1997 roku (tm. potop tysiōncleciŏ)[45] (potop pokrōł wodōm 70% miasta)[46].

Ludność

[edytuj | edytuj zdrzōdło]
Piramida wieku miyszkańcōw Ôpola we 2014 roku

Dwudzieste siōdme pod wzglyndym populacyje miasto we Polsce – ôficjalnie 128 208 miyszkańcōw, piytnŏste pod wzglyndym wiyrchnie – 148,99 km²[47].

Na kōniec 2019 roku we Ôpolu miyszkało 128 035 ôsōb[48]. We wykazie ze 2011 roku postrzōd ludności miasta ôkrōm Polŏkōw znŏdła sie myńszość miymieckŏ (1,9%), rōmskŏ (0,2%) a ukrajińskŏ (0,1%)[49]. Numer ludności ślatuje systymatycznie ôd zaczōntku 21. stoleciŏ, z wyjōntkym 2017 roku, kedy we wyniku prziłōnczyniŏ pobliskich wsi wielość miyszkańcōw dźwigła sie ô blisko 10 tysiyncy ôsōb[50]. Przewiduje sie, iże do 2050 roku populacyjŏ miasta śleci do 90 600 miyszkańcōw[51].

Na kōniec 2019 roku 52,9% ludności miasta stanowiyły baby, a 47,9% chopy. Ôsoby, co miały mynij aniżeli 18 lŏt, to 16,2% populacyje, ôsoby we produkcyjnym wieku 58,5%, a ôsoby we pynzyjowym wieku 25,4%. Strzedniŏ wieku ludności wynosiyła 44,1 lŏt[51]. We 2019 roku skŏźnik narodzyń, tak jak i śmiertelność w mieście wynosiyły kole 10,33 ôsōb na 1000 miyszkańcōw[52]. Nojczyńściyjszymi prziczynami zgōnōw we 2018 roku bōły doległości układu krōnżyniŏ (prziczyna 35,4% zgōnōw), nowotwory (31,4%) jak tyż doległości układu dychowego (6,2%)[51].

Ôpis Cołkość Baby Chopy
jednotka ôsōb % ôsōb % ôsōb %
populacyjŏ 128208 100 67773 52,8 60262 47,2
tyngość zaludniyniŏ

(miyszk./km²)

861 456 405

Historycznŏ populacyjŏ

[edytuj | edytuj zdrzōdło]
Rok Populacyjŏ
1533 1,420
1691 1,191
1700 1,150
1746 1,161
1750 2,450
1787 2,802
1800 3,073
1816 4,050
1819 4,896
1825 5,987
1834 6,496
Rok Populacyjŏ
1850 8,280
1858 8,877
1875 12,694
1890 19,000
1905 30,112
1910 33,907
1924 43,000
1932 45,532
1936 50,561
17 mŏj 1939 50,540
24 marzec 1945 170
Rok Populacyjŏ
lipiyń 1945 13,000
1946 40,000
1950 50,300
1956 56,400
1960 63,500
1965 70,000
1971 87,800
1973 92,600
31 grudnia 1989 127,653
1992 129,552
2002 129,946
30 czyrwnia 2004 125,992
Wykŏz wielości miyszkańcōw Ôpola we danych latach

Zabytki a turystyczne atrakcyje

[edytuj | edytuj zdrzōdło]
Tum Podwyższyniŏ Świyntego Krziża
Wieża Piastowskŏ

Do nojwŏżniyjszych zabytkōw i turystycznych atrakcyji we Ôpolu zaliczajōm sie:

  • Stare Miasto – historyczne cyntrum miasta z prostokōntnym necym ulic na prawym kraju Młynōwki; tajla kamynic na Rynku a w bocznych hulicach bōła zniszczało we 1945 roku, a potym jōm barokowo ôdbudowanŏ;
    • Rathaus – siydziba władz miasta z wieżōm, co mŏ 65 metry, a je zbudowanŏ na bazie Palazzo Vecchio we italskim Firenze. Zaprojektowany we 1863 roku; terŏźny wyglōnd ôstatek budōnku przibroł w czasie ôdbudowy po katastrofie budowlanyj we 1934 roku;
    • Tum Podwyższyniŏ Świyntego Krziża – kościōł spōmniany piyrszy rŏz we 1223 roku, a skōńczōny we 1295 roku we niyskororōmańskim sznicie, niyskorzij sporo przebudowywany i regotyzowany aże do terŏźnego kształtu. Ôd 1972 roku je tumym ôpolskij dyjecezyje. Sam je grōb princa Jōna II Dobrego († 1532); w połedniowym ôłtŏrzu bocznym je ôbrŏz Matki Boskij z kōńca 15. stoleciŏ, kery przōdzij bōł w Piekarach. Do nojrzŏdszych zabytkōw nŏleży niyskorogotycki tryptyk ze 1519 roku, co je w kapli princa Jōna II i baptysteriōm ze 13. stoleciŏ;
    • Kościōł Świyntyj Trōjcy – kościōł franciszkanōw, tajla klŏsztōru założōnego we 13 stoleciu, w przeszłości wykōnowoł tyż funkcyjõ kościoła dlŏ zōmku; skuli czynstych przebudowań stanowi architektōniczne połōnczynie elymyntōw gotyckich, barokowych a eklektycznych.
    • resztōwki miastowych murōw - nojdugszy tajlik społym z Basztōm Artyleryjskōm bōł zrekōnstruowany kole tuma we 2008 roku;
    • Muzeum Ôpolskigo Ślōnska (Muzeum Śląska Opolskiego) we barokowym budōnku dŏwnego internatu jezuitōw i sōmsiednij kamynicy ze 1818 roku;
  • Wyspa Pasieka
    • Wojewōdzki Amt - siydziba władz wojewōdztwa. Budōnek ô fasadzie dugości 112 m, wybudowany na placu zburzōnego zōmku ksiōnżyncego we 1934 roku;
    • Wieża Piastowskŏ - kolitŏ a majōncŏ 42 m wysokości (bez dachu 35 m) gotyckŏ wieża ze 14. stoleciŏ ôcalōnŏ w czasie rozbiōrki zōmku ksiōnżyncego w latach 1928–1931 w wyniku protestōw ôbywatelskich; terŏźnie połni funkcyjõ widokowyj wieży. Jedyn z nojstarszych ôbiektōw tyj zorty na Ślōnsku i w Polsce;
    • Amfityjater Tysiōncleciŏ - amfityjater, w kerym to ôd 1963 roku ôdbywŏ sie Krajowy Festiwal Polskij Śpiywki; miano nawiōnzuje do „tysiōncleciŏ państwa polskigo”, kere bōło ôbchodzōne w latach 60., kej powstoł; ôd 2007 roku w skłŏd kōmpleksu wchodzi tyż Muzeum Polskij Śpiywki;
  • Plac Ignacego Daszyńskigo - plac z budōnkami miyszkalnymi i użyteczności publicznyj (szkolŏrskimi, gyrichtowymi) wybudowanymi w latach 1900-1920 i neobarokowōm fōntannōm Ceres ze 1907 roku na postrzodku;
  • Kościōł świyntego Pejtera i Paula – mōnōmentalny neorōmański budōnek ze 1925 roku na weschodnim kraju cyntrum przi hul. Karola Miarki;
  • Cyntralny Banhōw – banhōw, co skłŏdŏ sie z ôsobnego wchodu i bazowego budōnku położōnego na wyspie pōmiyndzy bansztajgami u zbiygu torōw z richtōngu weschodnigo i połedniowego; ôba powstoły we 1899 roku we sznicie tm. neorynesansu pōłnocnego;
  • Wyspa Bolko – bōna powstoła po zasypaniu Kanału Wińskigo w latach 70.; je sam srogi park założōny we 1910 roku jak tyż zoologicznŏ zygroda;
  • Muzeum Wsi Ôpolskij (Muzeum Wsi Opolskiej) – skansyn architektury drzywniannyj w dzielnicy Bierkowice; skłŏdŏ sie z 49 budōnkōw.

Ekōnōmijŏ

[edytuj | edytuj zdrzōdło]

We Ôpolu we roku 2017 w regeście REGON zaregistrowanych było 21 966 podmiotōw nŏrodnyj ekōnōmije, z czego 13 798 stanowiyły ôsoby fizyczne kludzōnce działalność ekōnōmicznõ. W tymże roku zaregistrowano było 1319 nowych podmiotōw, a 1291 podmiotōw ôstało ôdregistrowanych. Na przestrzyństwach lŏt 2009–2017 nojwiyncyj (1 601) podmiotōw zaregistrowano było we roku 2010, a nojmynij (1 267) we roku 2012. We tym samym ôkresie nojwiyncyj (1 561) podmiotōw wykreślono z regestu REGON we 2009 roku, nojmynij (929) podmiotōw ôdregistrowano było za to we 2010 roku. Podle danych z regestu REGON postrzōd podmiotōw posiadajōncych natura prawnõ w Ôpolu nojwiyncyj (2 608) je stanowiōncych spōłki handlowe z ôgraniczōnõ uwŏżnościōm. Przi Analizowaniu regest pod winklym numerōw zatrudniōnych prŏcownikōw idzie stwiyrdzić, iże nojwiyncyj (21 050) je mikro-fyrm, zatrudniajōncych 0–9 prŏcownikōw. 0,8% (177) podmiotōw za zorta działalności deklarowało bauerstwo, leśnictwo, łowiectwo a rybactwo, za industryjŏ i baukōnszt swoja zorta działalności deklarowało 16,9% (3 716) podmiotōw, a 82,3% (18 073) podmiotōw w regeście zakwalifikowanŏ je za ôstała działalność. Postrzōd ôsōb fizycznych kludzōncych działalność ekōnōmicznõ w Ôpolu nojczyńścij deklarowanymi zortami przewŏżajōncyj działalności sōm Handel hurtowy i detaliczny; sprŏwōnek wozideł autowych, przi włōnczaniu motorcykle (22.7%) jak tyż Działalność profesjōnalnŏ, naukowŏ i technicznŏ (16%).

Kultura

[edytuj | edytuj zdrzōdło]
Amfityjater Tysiōncleciŏ we Ôpolu

Ôpole je jednym ze nojwŏżniyjszych ôstrzodkōw kulturalnych a intelektualnych we Polsce, ô dugij tradycyji. We Ôpolu dzioła pŏrã muzeōw i galeryje. Nojstarszym z nich je Muzeum Ślōnska, kere ôstało założōne już we 1900. Terŏźnie powstŏwŏ sam Muzeum Polskij Śpiywki, kere grōmadzi zbiory zwiōnzane z polskõ muzykōm i Krajowym Festiwalym Polskij Śpiywki we Ôpolu.

Festiwal we Ôpolu poprzedzajōm trefiyniŏ przedfestiwalowe take jake Hip-Hop Opole abo Kawiarenki z Gwiazdami. Je tyn fajer fanowa miasta Ôpole i produkt z kery je kojarzōne miasto w Polsce. Ôpole ôstało ôkryślōne bez Jerzego Waldorffa we czasie I KFPP za Stolica Polskij Śpiywki co je mottym rozpoznawczym miasta.

Kamracke miasta

[edytuj | edytuj zdrzōdło]
Kamracke miasta
Miasto Państwo Data napoczyńciŏ spōłprace
Bjełgorod Rusyjo Rusyjŏ 14 kwietnia 2004
Bruntál Czesko Rypublika Czechy 8 grudnia 1997
Carrara Italijo Italijŏ 2 września 2006
Grasse Francyjo Francyjŏ 24 paździyrnika 1964
Hrabstwo Roanoke Zjydnoczůne Sztaty Zjednoczōne Stany 30 listopada 1994
Ingolstadt Mjymcy Miymcy 4 listopada 2005
Iwano-Frankiwsk Ukrajina Ukrajina 5 kwietnia 2005
Kuopio Finlandyjo Finlandyjŏ 7 lutego 1980
Olita Litwa Litwa 3 czyrwnia 1993
Mülheim an der Ruhr Mjymcy Miymcy 29 kwietnia 1989
Posedom Mjymcy Miymcy 6 czyrwnia 1973
Székesfehérvár Madźary Madziary 28 paździyrnika 1978

Ôsoby zwiōnzane z Ôpolem

[edytuj | edytuj zdrzōdło]
  • Max Glauer (nar. 1867 w Wrocławiu, um. 1935 w Ôpolu) – fotografista
  • Miroslav Klose (nar. 1978 w Ôpolu) – fuzbalŏk

Panoramy miasta

[edytuj | edytuj zdrzōdło]





Przipisy

  1. ↑ 1,0 1,1 Wyniki badań bieżących – Baza Demografia – Główny Urząd Statystyczny.
  2. ↑ Ustawa z dnia 28 czerwca 1950 r. o zmianach podziału administracyjnego Państwa.
  3. ↑ 7. System osadniczy Plan Zagospodarowania Przestrzennego Województwa Opolskiego 2010 (Uchwała Nr XLVIII/505/2010 Sejmiku Województwa Opolskiego z dnia 28 września 2010 r.).
  4. ↑ Krzysztof Ogiolda, Ślązacy na Śląsku wszędzie są mniejszością, Nowa Trybuna Opolska, 31 lipca 2013 [dostymp 2021-03-14] (polski).
  5. ↑ Studia w Opolu. Polska Wenecja może zaoferować Wam nie tylko wspaniałe widoki, ale także cudowną atmosferę., Studiowac.pl - wyszukiwarka uczelni i katalog kierunków studiów, matura z polskiego, poradniki maturalne [dostymp 2021-05-11].
  6. ↑ Portal Jednostek Samorządu Terytorialnego Związek Powiatów Polskich, zpp.pl [dostymp 2021-06-21].
  7. ↑ 7,0 7,1 7,2 7,3 7,4 Opracowanie ekofizjograficzne podstawowe dla Miasta Opola, bip.um.opole.pl, 2005 [dostymp 2021-06-21] (polski).
  8. ↑ GUS - Bank Danych Lokalnych, bdl.stat.gov.pl [dostymp 2021-06-21].
  9. ↑ Dariusz Rajchel, SYTUACJA DEMOGRAFICZNA MIASTA OPOLA PRZED ZMIANĄ I PO ZMIANIE GRANIC ADMINISTRACYJNYCH, „Eunomia – Rozwój Zrównoważony – Sustainable Development” (1(94)), 2018, s. 177–192, ISSN 1897-2349 [dostymp 2021-06-21] (polski).
  10. ↑ Miasto Gmina Powiat Opole: urzędy, instytucje i statystyki - Informator REGIOsetu, www.regioset.pl [dostymp 2021-06-21].
  11. ↑ Opole w liczbach 2007, Śląska Biblioteka Cyfrowan [dostymp 2021-06-21].
  12. ↑ Jonny Blair, The Best Things to See and Do in Opole, Poland, Culture Trip [dostymp 2021-06-21].
  13. ↑ Opole 2.0, 9 stycznia 2014 [zarchiwizowane z adresy 2014-01-09].
  14. ↑ Mapa Ôpola na maps.opolskie.pl, web.archive.org [dostymp 2021-06-21] [zarchiwizowane z adresy 2015-09-29].
  15. ↑ Joanna Krużel, Agnieszka Ziernicka-Wojtaszek, Diversity of Air Temperature in Poland in the Years 1971-2010, 2016 (angelski).
  16. ↑ Infrastruktura i ekologia terenów wiejskich, www.infraeco.pl [dostymp 2021-06-21] (polski).
  17. ↑ climatebase.ru (ang.). [dostymp 2021-02-15].
  18. ↑ Patryk Śróda, Dzielnice Opola (Kadencja: 2019-2024), www.bip.um.opole.pl [dostymp 2021-06-21].
  19. ↑ Nowe dzielnice Opola, opole.pl [dostymp 2021-06-21] (polski).
  20. ↑ Nad Odrą – walory rozwoju społeczno-kulturowego Opola [w:] Andrzej Stawarz, Miasto po obu brzegach rzeki – różne oblicza kultury, Warszawa: Polskie Towarzystwo Etnologii Miasta, Muzeum Historyczne m.st. Warszawy, Muzeum Niepodległości w Warszawie, 2007, s. 322, ISBN 978-83-87516-69-7.
  21. ↑ 21,0 21,1 Oppeln/Opole, ome-lexikon.uni-oldenburg.de [dostymp 2021-06-21].
  22. ↑ Historia miasta. Jak to z lokacją było, opole.wyborcza.pl [dostymp 2021-06-21].
  23. ↑ 23,0 23,1 23,2 23,3 Urszula Zajączkowska, Opole. Miasto z różnych perspektyw, Opole: Urząd Miasta Opola, 2017, s. 7–13, ISBN 978-83-87401-04-7.
  24. ↑ 24,0 24,1 Roman Sękowski, Opole: rozwój przestrzenny miasta do końca XVII wieku (szkice i wypisy źródłowe), 2013 [dostymp 2021-06-21] (polski).
  25. ↑ 6. Okres wielkich biskupów (1169-1301), www.archidiecezja.wroc.pl [dostymp 2021-06-21].
  26. ↑ https://sztetl.org.pl/pl/miejscowosci/o/66-opole/99-historia-spolecznosci/137794-historia-spolecznosci
  27. ↑ Historia Powiatu Prudnickiego - Starostwo Powiatowe w Prudniku, web.archive.org, 16 listopada 2020 [dostymp 2021-06-21] [zarchiwizowane z adresy 2020-11-16].
  28. ↑ Historia białego złota - jak Opole cementem stało, plus.nto.pl, 2 września 2017 [dostymp 2021-06-21] (polski).
  29. ↑ Prussia (Kingdom) Statistisches Landesamt, Gemeindelexikon für die regierungsbezirke Allenstein, Danzig, Marienwerder, Posen, Bromberg und Oppeln: Auf grund der ergebnisse der volkszählung vom. 1. Dezember 1910 und anderer amtlicher quellen bearbeitet vom Königlich Preussischen Statistischen Landesamte, verlag des Königlichen Statistischen Landesamts, 1912 [dostymp 2021-06-21] (niymiecki).
  30. ↑ Deutsche Verwaltungsgeschichte Schlesien, Kreis Oppeln, treemagic.org [dostymp 2021-06-21].
  31. ↑ Landsmannschaft der Oberschlesier in Karlsruhe, web.archive.org, 4 października 2013 [dostymp 2021-06-22] [zarchiwizowane z adresy 2013-10-04].
  32. ↑ Festung Oppeln padło po kilku godzinach. Jak to się stało?, opole.wyborcza.pl [dostymp 2021-06-22].
  33. ↑ Czerwony świt 1945 r. Walki sowiecko-niemieckie na Śląsku Opolskim* i ich ofiary [nasz temat], Niezależna Gazeta Obywatelska [dostymp 2021-06-22] (polski).
  34. ↑ Zniszczenia wojenne w zabudowie miast i wsi według stanu w dniu 1 V 1945 r., Główny Urząd Statystyczny Departament Statystyki Terenowej, 1967 [dostymp 2021-06-22].
  35. ↑ Maria Lubocka-Hoffmann, Powojenna odbudowa miast w Polsce a retrowersja Starego Miasta w Elblągu, „Ochrona Zabytków”, 2019, s. 35–71, ISSN 0029-8247.
  36. ↑ Opole w 1945 roku. Dziś rocznica przybycia przedstawicieli polskich władz do miasta, Opole Nasze Miasto, 24 marca 2018 [dostymp 2021-06-22] (polski).
  37. ↑ Paweł Kacprzak, Weryfikacja narodowościowa ludności rodzimej i rehabilitacja tzw. „volksdeutschów” w latach 1945-1949, „Czasopismo Prawno-Historyczne”, 2011, s. 149–164.
  38. ↑ TAB. 4. DEKLARACJE NARODOWOŚCIOWE W GMINACH W 2002 ROKU, Główny Urząd Statystyczny, 2002.
  39. ↑ Narodowość śląska w powiatach wg GUS, Stowarzyszenie Osób Narodowości Śląskiej [dostymp 2021-06-22].
  40. ↑ Ustawa z dnia 28 maja 1975 r. o dwustopniowym podziale administracyjnym Państwa oraz o zmianie ustawy o radach narodowych., isap.sejm.gov.pl [dostymp 2021-06-21].
  41. ↑ Dagmara Kociuba, Zmiany granic administracyjnych miast w Polsce – efekty przestrzenne i społeczno-ekonomiczne, „Studia Miejskie”, 33, 2019, s. 99–113, DOI: 10.25167/sm.1253, ISSN 2543-5302 [dostymp 2021-06-22] (polski).
  42. ↑ Mieszkańcy okolicznych wsi nie chcą przyłączenia do Opola. Zapowiadają walkę "do końca", serwisy.gazetaprawna.pl, 15 siyrpnia 2016 [dostymp 2021-06-22] (polski).
  43. ↑ Zaborcy i złodzieje. Tak o władzach Opola mówią mieszkańcy wsi, które zostały przyłączone do miasta, gazetapl [dostymp 2021-06-22] (polski).
  44. ↑ "Opole Stolicą Polskiej Piosenki" od 1963 roku, PolskieRadio.pl [dostymp 2021-06-22].
  45. ↑ Powódź 1997. Jak wielka woda zalewała Opole [ARCHIWALNE WIDEO], gazetapl [dostymp 2021-06-22] (polski).
  46. ↑ Opole Travel and Tourist Guide – Poland Travel Guide, web.archive.org, 12 września 2018 [dostymp 2021-06-21] [zarchiwizowane z adresy 2018-09-12].
  47. ↑ Wyniki badań bieżących – Baza Demografia – Główny Urząd Statystyczny, demografia.stat.gov.pl [dostymp 2021-01-23] (polski).
  48. ↑ Ludność w gminach bez miast na prawach powiatu i w miastach na prawach powiatu wg płci, bdl.stat.gov.pl [dostymp 2021-06-26].
  49. ↑ Mniejszości narodowe i etniczne oraz społeczność posługująca się językiem kaszubskim wg powiatów w 2011 r., Mniejszości Narodowe i Etniczne [dostymp 2021-06-26] (polski).
  50. ↑ Polish cities begin to fight for fleeing residents, Obserwator Finansowy: ekonomia, debata, Polska, świat, 3 siyrpnia 2016 [dostymp 2021-06-26] (angelski).
  51. ↑ 51,0 51,1 51,2 Opole (opolskie) » mapy, nieruchomości, GUS, noclegi, szkoły, regon, atrakcje, kody pocztowe, wypadki drogowe, bezrobocie, wynagrodzenie, zarobki, tabele, edukacja, demografia, Polska w liczbach [dostymp 2021-06-26] (polski).
  52. ↑ Ruch naturalny ludności (dane półroczne), bdl.stat.gov.pl [dostymp 2021-06-26].

Necowe ôdwołania

[edytuj | edytuj zdrzōdło]
p • d • e
Miasta Gōrnego Ślōnska
 Polska
 Czesko Republika
p • d • e
Mjasta uopolskigo wojewůdztwa
Mjasta na prawach krysu
Mjasta - śedźiby krysůw
Miasta - śedźiby ino gminůw
Zdrzōdło "https://szl.wikipedia.org/w/index.php?title=Ôpole&oldid=373604"