Glavnjača
| Stambeno-poslovni objekat B2 | |
 | |
Informacije
| |
|---|---|
| Lokacija | Nalazila se na mestu današnjeg Hemijskog fakulteta |
| Koordinate | 44° 48′ 11″ S; 20° 28′ 42″ I / 44.8029334° S; 20.4784013° I |
| Status | srušena |
| Sagrađena | oko 1864 |
| Srušena | 1953. |
Glavnjača je popularni naziv za staru zgradu Uprave grada Beograda (nova je izgrađena dvadesetih godina na Obilićevom vencu), koja se do 1953. godine nalazila na mestu današnjeg Hemijskog fakulteta, u bloku između ulica braće Jugovića, Studentskog trga, Simine i Višnjićeve. U ovoj zgradi se nalazio središte gradske policije i zatvor, čije su dve ćelije, bile posebno „popularne“ - mala tzv „Ćorka“ i velika tzv „Glavnjača“, po kojoj je kasnije čitava zgrada dobila naziv. Takođe „Glavnjača“ je ostala poznata i kao „politički zatvor“ u koji su zatvarani politički protivnici svih režima, koji su postojali tokom postojanja ove zgrade od 1864. do 1953. godine. U ovom zatvoru se nije robijalo već je služio za privođenje uhapšenih, saslušanja i sve druge metode za dobijanje priznanja u istražnom postupku.
Istorijat
[uredi | uredi izvor]
Na ovom mestu nalazio se zatvor Uprave grada Beograda „Glavnjača“. Hiljade komunista i boraca za slobodu zlostavljano je u njenim ćelijama.
Zapaljena je i do temelja izgorela u borbama za oslobođenje Beograda 1944.
Gnjevna kost nikad ne plače
Buntovna iz zemlje iskače
Zgrada Uprave grada Beograda izgrađena je sredinom šezdesetih godina 19. veka (najverovatnije oko 1864. godine) i u njoj su se nalazila dva odeljenja policije — administrativno i krivično, kao i zatvor koji se nalazio u podrumu. Zatvorske ćelije su imale popularne nazive kojima su ih „krstili“ zatvorenici, a „najpopularnije“ su bile — najveća, odnosno glavna, ćelija, koja je nazvana „Glavnjača“, najmanja ćelija, koja je nazvana „Ćorka“ jer nije imala prozora, ženska ćelija, koja je nazvana „Ženski salon“, i ćelija u koju su smeštani „otmeniji“ uhapšenici nazvana „Gospodska soba“. Do 1911. godine među Beograđanima je zaživeo popularni naziv „Glavnjača“ i njime je nazivana čitava zgrada Uprave grada Beograda, dok je naziv „Ćorka“ postao opšti sinonim za zatvor.
„Glavnjača“ je bila poznata i kao jedan od prvih političkih zatvora u Srbiji, a pored nje politički zatvorenici su bili zatvarani i u Beogradskoj tvrđavi. Jedno od prvih političkih ubistava u „Glavnjači“ dogodilo se 16. septembra 1907. godine, kada su dvojica zatvorenika — Milan Novaković, ražalovani generalštabni kapetan i vlasnik opozicionih novina (žestok protivnik oficira članova zavereničke grupe koja je izvršila Majski prevrat) i Maksim Novaković, ražalovani žandarmerijski poručnik (njih dvojica, iako istog prezimena, nisu bili u srodstvu), iskoristila nepažnju čuvara i upala u sobu s municijom i zabarikadirana tražila da pregovaraju sa upravnikom grada Cerovićem. Dok je Cerović dolazio ka zgradi „Glavnjače“, žandarmi su otpočeli napad na njih i ubili ih. Ovo ubistvo je izazvalo revolt javnosti i tada su izbile velike demonstracije.
Period između dva svetska rata
[uredi | uredi izvor]Posle stvaranja Kraljevine Srba, Hrvata i Slovenaca, 1918. godine, nastupio je novi period u radu „Glavnjače“, koja je sve više postajala politički zatvor. Na to su posebno uticali donošenje „Obznane“, decembra 1920, donošenje „Zakona o zaštiti države“, juna 1921. i uvođenje „Šestojanuarske diktature“, januara 1929. godine. Tadašnji glavni protivnici režima bili su pripadnici Komunističke partije Jugoslavije (KPJ), a pored njih hapšeni su i proganjani i svi nacionalni i separatistički pokreti - hrvatski, makedonski, crnogorski, albanski i dr. Na zlostavljanje u Glavnjači su se žalili i "obični" pritvorenici.[1] O torturi u „Glavnjači“ tokom dvadesetih godina 20. veka pisao je beogradski advokat Rajko Jovanović u brošuri „Glavnjača kao sistem“, 1928. godine, u kojoj je izneo podatak da je kroz Glavnjaču tokom 1921. prošlo oko 15.000 zatvorenika. Takođe on je navodio i primere najbrutalnijih mučenja kojima su podvrgavani zatvorenici.
Usled sve većeg broja zatvorenika u „Glavnjači“ su zavladali „ne mogući uslovi“ - u ćeliji koja je imala mesta za 60-70 pritvorenika, držano je njih oko 350. Zbog toga je 1927. godine pored „Glavnjače“ izgrađena nova zgrada za Odeljenje tehničke policije. Time je zatvor dobio dva dvorišta - jedno za zatvorenike-kriminalce, a drugo za političke zatvorenike. Otprilike u isto vreme bila je izgrađena i zgrada na Obilićevom vencu (danas zgrada TANJUG-a) u kojoj se nalazilo središte Upravnika grada i nekoliko organizacionih jedinica, među kojima i Opšte odeljenje (tadašnja politička policija). U ovoj zgradi se nalazio i zatvor za političke zatvorenike.
Za „popularnost“ „Glavnjače“ kao jednog od najgorih mučilišta najzaslužniji su bili upravo njeni službenici - policijski agenti koji su se isticali svojom surovošću. Neki od najsurovijih su bili: Dragi Jovanović, Milan Aćimović, Svetozar Vujković, Boško Bećarević, Đorđe Kosmajac i dr.
Okupacija
[uredi | uredi izvor]U šestoaprilskom bombardovanju Beograda, 1941. godine, zgrada „Glavnjače“ je bila srušena. Nemci su je obnovili i koristili za svoje potrebe, dok se središte tek osnovane Specijalne policije nalazilo u zgradi na Obilićevom vencu, gde se nalazio i manji zatvor. Specijalna policija je tada koristila i zatvor u Đušinoj ulici, dok je Gestapo koristio bivši Okružni zatvor (nalazio se mestu današnje zgrade Doma sindikata ) u Aleksandrovoj ulici (danas Bulevar kralja Aleksandra) i zgradu Ratničkog doma (danas Dom Vojske), gde se nalazilo i njegovo središte. Kapacitete Banjičkog logora koristili su zajedno i Specijalna policija i Gestapo.
Iako se prava zgrada „Glavnjače“ tokom okupacije Beograda nije koristila kao zatvor, njenim imenom — koji je postao sinonim za najstrašnije mučilište, nazivana je nova zgrada Specijalne policije na Obilićevom vencu. U toku borbi za oslobođenje Beograda, oktobra 1944. godine, zgrada „Glavnjače“ je bila zapaljena i oštećena, ali je posle obnovljena i u njoj se nalazilo središte Odeljenja za zaštitu naroda (OZNA) za Srbiju. Zgrada je srušena 1953. godine, kada je izgrađen Centralni zatvor u Bačvanskoj ulici, a na njenom mestu je izgrađena zgrade Prirodnomatematičkog fakulteta (danas Hemijski fakultet).
Spomenik
[uredi | uredi izvor]Godine 1974, povodom tridesetogodišnjice oslobođenja Beograda, ispred zgrade Prirodnomatematičkog fakulteta postavljen je spomenik sa mozaikom na kom je ispisan tekst: „Na ovom mestu nalazio se zatvor Uprave grada Beograda „Glavnjača“. Hiljade komunista i boraca za slobodu stradalo je u njenim ćelijama. Zapaljena je i do temelja izgorela u borbama za oslobođenje Beograda“. Autor spomenika i mozaika je bio Milorad Tepavac, a autor teksta Svetozar Trebješanin.
U neposrednoj blizini zgrade „Glavnjače“, 6. marta 1942. godine, grupa aktivista Narodnooslobodilačkog pokreta (NOP) izvršila je uspešan atentat, na agente Specijalne policije Đorđa Kosmajca i Obrada Zalada.
Vidi još
[uredi | uredi izvor]- Sedište i zatvor Specijalne policije u Beogradu
- Kizlar-agina džamija u Beogradu
- Spomen-obeležje žrtvama Glavnjače
