Dawladii Cabaasiyiinta

Khilaafadii Cabaasiyiinta (Af-Carabi الدولة العباسية) Waa magaca looyaqaano Khilaafada islaamka iyo qoyskii labaad

oo kala danbeeyay,waana silsilada xukun ee labaad ee ugu dheer Xukuumadaihii soo maray islaamka.waxaa ka dheeraa Dawlada Cosmaniya cabaasiyiintu waxa ay jabiyeen oo ka adkaadeen Khilaafadii Umawiyiinta,waxa ay dabarjareen oo cidhibtireen dhamaan QoysUmawiyiinta, baaqigii kahadhay khilaafadii umiyiintu waxa uu u yaacay dhanka dhulkii la odhan jiray Andalus halkaas oo ay dawlad ka samysteen.

Khilaafda Cabaasiyiinta الخلافة العباسية
25 ta Janaayo 750-10 ka febraayo 1258
Abbasid Caliphate (light and dark green) at its greatest extent, c. 850. Territories in dark green were lost early on.
Xarunta	Baqdaad
Luuqada	Af-Carabi, Af-Faarisi Af-Arman, Af-Kurdi, Af-Barbar, Af-Gariig Af-joorjiya Af-Cibraani Af-Turki
Diinta	Sunni islaam
Dowladda	Khilaafo
Amiir al-mu'miniin¹	Hogaamiye
• 750–754	Abuu cabaas alsafaax
• 786–809	Haaruun Alrashiid
• 1261–1262	Mustansir bilaah
• 1242–1258	Mustacsim bilaah
Taariikh
• Aasaasay	25 Janawari 750
• Burburtey	10 Febraayo 1258
Area
10,000,000 km2 (3,900,000 sq mi)
Population
•	50000000
Currency	Diinaar Cabaasi
Preceded by Succeeded by Dowladii Umawiyiinta Boqortooyada tataarka Dawladii faadumiyiinta Dawladii Mamaaliikta Safaariyiimta
Maanta qeyb ka ah	Afghanistan Aljeeriya Andorra Armeniya Azerbaijan Bahrain China Baxrayn Masar Faransiiska Georgia Gibraltar (Uk) Greece Iiraan Ciraaq Israaiil Italy Jordan Kazakhstan Kuwait Kyrgyzstan Lubnaan Liibiya Template:Country data Malta Morocco Cumaan Bakistaan Template:Falastiin Portugal Qatar Russia Saudi Arabia Spain Suuriya Tajikistan Tunisia Turkey Turkmenistan United Arab Emirates Usbekistan Yaman
¹ Amiir mu’miniin، Khaliif

dawlada Cabaasiyiintu waxa ay ka aasaasay dad kasoojeeda kii ugu yaraa adeeradii Nabi Muxamed S.C.W. oo ahaa cabaas bin Cabdul mudalib ale raali haka noqdee, markii ay dawladan aasaasayeen waxa ay taakulo kaheleen.shacabkii looyaqaanay furuska.kuwaas oo ay cadaawada ka dhexeeaysay Umawiyiinta, sidoo kale cabaasiyiintu waxa ay adeegsadeen shiicada si ay uga taqalusaan Dawladii Umawiyiinta. Cabaasiyiinta kadib markii ay kacaankoodaas ku guulaysteen waxay dhiseen caasimaddoodii Baqdaad . Ayadoo noqotay magaalo kulansatay cilim iyo aqoonyahano, waxa ay xarun u hayd dawlad cabaasiyiinta ilaa ee tataarka ee ka dumiyaan khilaafda. Mudo 500 sano ee jireen cabaasiyiinta waxaa talada qabtay 37 khaliif oo ugu dambeeyay mustacsim bilaah oo dileen tataarka kadib waxey u guureen masar waxaana khilaafda sii jirtay 1517 markaas oo cusmaaniyiinta la wreegeen khilaafda.

Asaaskii dawlada

Dacwada Cabaasiyiinta

waxay bilaabatay Dacawada Cabaasiyiinta sanadkii 100H, waxaana idibada u aasay oo mudo maamulaayay Muxamad bin Cali aabaha Abuu Cabaas iyo Abuu Jacfar, si qarsoodi ah ayaa dadka loogu yeeraayay inay garab istaagaan cabaasiyiinta, Muxamad bin Cali wuxuu dhintay 125H waxaana hogaaminta kaga dambeeyay wiilkiis ibraahiim Al-imaam, markuu dhintay Hishaam bin Cabdi Malik 743 waxaa sii xumaatay xaalada Dawlada Umawiyiinta, waxaa dawlada asiibay khilaaf gudaha ah, burbur iyo dhaqaalihii oo aad u xumaaday taas oo awood siisay xisbiyadii iyo Dhaqdhaqaaqyadii mucaaridka ahaa ee kasoo horjeeday jirtaankeeda, kuwaas oo ku baahsanaa dhulka dawlada gaar ahaan dhulalka Ciraaq iyo Iiraan, Cabaasiyiinta oo ka faaideesanaya ayaa labalaabeen dacwada, 129H ayuu amray ibraahiim Al-imaam in la muujiyo dacwada, Abuu Muslim Khuraasaani ayuuna u diray mandiqada Khuraasaan, waxa uuna faray la dagaalanka umawiyiinta, Abuu Muslim Khuraasaani waxa uu gaaray guulo badan meelo badan ayuu qabsaday, laakin waxaa dhacday khaliifka Umawiyiinta Marwaan Ximaar inuu gacanta ku dhigo ibraahiim Al-imaam xabsigana dhigo, intaa la xerin ibraahiim Al-imaam wuxuu u dardaarmay Abuu Cabaas Al-Safaax inuu hor boodo dacwada una raro qoyskiisa Ciraaq.

Curashada Dawlada Cabaasiyiinta

Ibraahiim Al-imaam xabsiga ayuu ku dhintay 132H, Abuu Cabaas Al-Safaax wuxuu u guuray asaga iyo qooskiisa Kuufa, Ciraaq. Kacdoonka Cabaasiyiinta wuxuu soo hooyay guulo badan Khuraasaan iyo Ciraaq ayaa ka baxday gacanta umawiyiinta, sanadkii 132H ku beegan 750 miiladi ayaa Abuu Cabaas Al-Safaax magaalada kuufa loogu doortay khaliifka cabaasiyiinta ee koowaad, waxa uu soo jeediyay Abuu Cabaas khudbad oo ku sheegay inay xaq u leeyihiin khilaafada.

Burburka Umawiyiinta

Abuu Cabaas waxa uu u xil saaray adeerkii Cabdulaahi bin Cali la dagaalanka Marwaan Ximaar khaliifka ugu dambeeyay umawiyiinta oo ciidan badan aruursaday, waxey ku kulmeen Dagaalkii Zaab, dagaalka oo aad u kululaa ayaa waxaa lagu jabiyay Umawiyiinta , Marwaan Ximaar ayaa ka cararay meesha wuxuu tagay Dimishiq ka dib Masar ayuu sii aaday, Cabdulaahi bin Cali wuxuu awooday inuu galo Dimishiq waxa uuna ka geestay xasuuq ba'an oo ku bartimaameestay Qoyska Umawiyiinta iyo taageerayaashood.

Cabaasiyiinta ayaa sii bursaday Marwaan Saalax bin Cali guuto uu watay ayaana loo diray inay daba galaan, waxey ku guuleesteen inay dilaan Marwaan Ximaar

Taariikhda Dawlada

xiliga cabaasiyiinta koowaad 750-861

Abuu Cabaas Al-Safaax wuxuu ku dhintay Anbaar 754, waxaana xilka kaga dambeeyay walaalkiis Abuu Jacfar Al-Mansuur kaas oo awooday inuu xididaha dawlada cusub adkeeyo waxa uu wajahday balaawgiisa kacdoono badan oo ka mid ahaa kacdoonka adeerkii Cabdulaahi bin Cali iyo kii Maxamad Nafsu zakiya kuwaas oo dhamaan ka wada takhalusay sidoo kale Abuu Muslim Khuraasaani ayuu dilay, waxa uuna sidaas ku noqday hogaamiya deysan, waxaa lagu tilmaamaa inuu ahaa aasaasaha rasmiga ee Cabaasiyiinta, magaalada Baqdaad ayuu dhisay intii u dhaxeesay 766 waxa uuna ka dhigay caasimadiisa cusub, sanadkii 775 ayuu abuu jacfar dhintay xili uu gudanaayay xajka, wiilkiis muxamad al-mahdi ayaa khilaafda qabtay waxa uuna sii waday hagaajinta dawlada iyo daneenta beeraha iyo dadka fuqarada 785 ayuu dhintay, Kadib markii uu dhintay Maxamad Al-mahdi sanadkii 785 waxa talada qabtay wiilkiisii Musa al-Hadi laakiin xukunkiisu ma siidheeraan isna waxa uu geeriyooday sanadkii xigay ee 786, jagadana waxa ka dhaxlay walaalkii Haaruun Alrashiid haaruun waxa uu bilaabay in uu gudaha dawlada horumar kusameeyo, waxa uu dhisay Masaajido waawayn iyo qasriyo aad u bilicsan, waxaa lagu tilmaamaa waqtigiisa xiligii dahabiga ee dawlada, xiligigiisii ayay ahayd markii uguhoraysay ee dawladu ay isticmaasho Shamaca amaba ifka loogu talo galay in lagu qurxiyo wadooyinka waawayn iyo goobaha dawlada ee gaarka ah.waxaa hore u maray waxbarashada iyo Tiknoolejiga iyo cilmiga Xiddigiska waxa la ikhtiraacay waxyaabo badan oo ay kamidtahay saacada biyaha, waxaa kale oo ay dawladu horumarisay beeraha iyo sidii loo sii horumarinlahaa waxa ay dawladu samaysay Buundooyin iyo biyo xidheeno waawayn iyo goobo loogu talagalay in beeraha lagawaraabiyo. Haaruun markii hore wuxuu ku tiirsanaa qoyska baraamika kuwaas oo arimaha dawlada u dhiibay, balse mar dambe ayuu ku jeestay oo laayay , wuxuu ahaa haaruun inuu xiligii aabihiis weeraray biriizanda asigoo ku qasbay inay jizyo bixiyaan, balse markii uu yimid nuqfuur wuxuu diiday jizyada haaruun ayaa ku duulay 806 waxa uuna gaarsiiyay khasaaro xun asigoona duldhigay nuqfuur shuruud adag,

shaaralmaan imbiraadoorka rooman muqadaska ayaa la sameeyay haaruun xiriir saaxibtinimo, waxayna is dhaafsadeen safiiro iyo hadiyado . Haaruun al-rashiid waxa oo dhintay 193H\809. dhimashadiisa ka dib waxaa dhashay dagaal u dhaxeeya labadiis wiil amiin iyo ma'muun oo qaatay afar sano ilaa markii dambe laga dilo amiin 813 oona ma'muun xilka qabto , waxa aad u hormaray waqtigii ma'muun culuumta waxaa laga soo tarjamay afafka faarisiga gariiga suryaaniga ma'muun wuxuu ahaa inuu dhaxal suge ka dhigtay Cali Ridaa oo ka mid ahaa calawiyiinta waxa uuna ku badalay astaantii cabaasiyiinta mida calawiyiinta, taas oo sababtay in dad badan ee ka caroodaan , balse markuu dhintay Cali Ridaa 203H waxa oo. ku soo laabtay astaanta cabaasiyiinta. Ma'muun wuxuu waayihiisa dambe ku qasbay culumada inee dhahaan quraanka waa makhluuq taasi oo ah fikir muctazilada qabaan waxa uuna imtixaanay dad badan, wuxuu dhintay ma'muun 218H\833 muctasim bilaah ayaana xilka qabtay, kaas oo xilka haayay 8 sano waxa oona waqti dheer ku bixiyay soo afjarida kacdoonkii baabaka al khurami ee majuusiga ahaa , muctasim waxa oo aad u badsaday ciidan turki ah baqdaad markay anfici weesay waxa oo dhisay magaalada samaara caasimad ayuuna ka yeeshay. imbiraadoorka biriizanda toofiil ayaa weeraro ku qaaday dhulka muslimiinta, muctasim oo ka jawaabaya ayaa sanadii 838 ku duulay camuuriya oo ahayd magaalada ugu muhiimsan biriizanda waxa oona dudunshay gabi ahaanteedba , muctasim waxa oo dhintay 842, wiilkiis alwaasiq ayaa xilka uga dambeeyay wuxuuna dhintay asna 847, Mutawakil Cala laah ayaa xilka qabtay kaasi oo ahaa kii ugu dambeeyay khulafada cabaasiyiinta ee xooga lahaa, waxaa ugu caansan oo sameeyay waa inuu Muctazilada qadka ka saaray Alsunadana soo dhaweeyay, turkida ayaa dileen asaga iyo wasiirkiis Fatax bin Khaan 247H\ 861

Xiligii labaad ee Cabaasiyiinta 861-945

dhimashada Mutawakil kadib waxey gashay daciifnimo waxaana awooda oo dhan u gacan gashay talyaasha turkida, waxey ka yeesheen khulafada ciyaar ciyaar, Mutawakil kadib waxey dileen afartii khaliif ee ku xigay kuwaas oo kala ahaa Mustansir bilaah, Mustaciin bilaah, Muctaz bilaah iyo Muhtadi bilaah, kadib waxaa la xilka qabtay Al-Muctamad cala laah, sidoo kale waxaa sii batay kacdoonada ey wajajaheeso dawlada, waxaa ugu caansanaa Kacdoonkii zanj, kaa oo bilaawday sanadkii 255H\869 waxeyna ka geestaan fasaad magaalooyin badan, dawlada ayaa ku bixisay dadaal badan iyo qarashaad badan ilaa ay ka soo afjareen 270H\883, markuu yimid muctadad bilaah xilka 892, waxaa soo noolaatay heybada dawlada, wuxuuna sameeyay dhaqdhqaaq badan oo suura galiay inuu soo ceshado gobolada qaar ee weesay dawlada, wiilkiis Muktafi bilaah oo xilka uga dambeeyay ayaa meesha kasii waday dadaalada dib u soo celinta awooda dawlada, wuxuu dagaalo la galay Qaraamidada oo ahaayeen urur ddidanaa dawlada, markuu dhintay Muktafi 908dii waxaa xilka qabtay Muqtadir bilaah oo ahaa canug yar 13jir ah, waxaa durbadii halaabay nadaamkii foodada ayaa soo laabatay, qaraamidada ayaa sii awoodeesteen sanadkii 317H xaramka ayee dadka xajinaayo ku laayaan Xajar aswadka ayeyna la baxeen oo qaateen waxaa la waayay cid xajisa, sidoo kale dawladaha goosanaayo ayaa aad u batay, Faadumiyiinta ayaa lawareegeen Magrib 296H, dawladaha goostay waxaa ka mid ahaa Safaariyiinta, saamaaniyiinta, Buweehiyiinta, xamadaaniyiinta iyo ikhsheediyiinta, faragalinta ee talyaasha ku haayaan dawlada ayaa korortay, muqtadir wuxuu wajahay sedex afgambi, kii ugu dambeeyay ayuu ku dhintay 320H,

Xlligii sedexaad ee Cabaasiyiinta (buweehiyiinta) 945-1055

Buweehiyiinta oo ahaayeen dawlad shiico ah oo iiraan ka jirtay ayaa awoodeen inay qabsadaan Baqdaad 945 waxeyna ka dhigeen khaliifka Cabaasiga sawir camal, awoodii maamulka oo dhan ayagaa qabsadeen, qaab dulinimo ayee kula dhaqmeen khulafada heer waxey gaareen ay khulafada midkee doonaan xilka ka qaadaan mid kalana keenaan , Talyihii ugu horeeyay ee buweehiyiinta Mucizu Dawla wuxuu xilka ka siibay khaliifka Cabaasiga Mustakfi bilaah indhaha ayuuna ka riday ka dib xabsi buu galiyay ilaa uu ka dhintay. Fitnada ayaa meel kasta ka bilaabatay, dawlada dhan waxey gashay daganaan la'aan, mar ay buweehiyiinta iyo xamadaaniyiinta is dagaalaan iyo mar ay daylam iyo turkida gudaha baqdaad isku dagaalaan, waqtigii Cadudu Dawla (367H-373H) xoogaa jawiga wuu dagay, laankin markuu dhintay fitnadii wey soo noqotay ilmihiis ayaa xilka isku qabsadeen, boqorkii Salaajiqada Dogrol bek ayaa damac ka galay ciraaq, waxa uu la soo dhaqaaqay ciidan turki ah oo fara badan, dagaal culus ka dib baqdaad ayuu galay, waxa uuna soo dhameeyay xukunkii Buweehiyiinta

Xilligii afaraad ee cabaasiyiinta (salaajiqada) 1055-1157

Sanadkii 1055 ayuu Dogrol bek soo galay Baqdaad waxaana loo caleemo saaray Suldaan, Khaliifka Cabaasiyiinta ee waqtigaas wuxuu ahaa Al-Qaaim bi amri laah, Salaajiqada waxba kama duwaneen Buweehiyiinta oo wax awood ah uma ogoleen khulafada balse xushmad fiican bay u haayeen maadaama ay ahaayeen kuwa suni ah, xukunkii Salaajiqada aad buu u balaartay waxey ka qabsadeen Faadumiyiinta Shaam sidoo kale Dawlada Ruum ayee ku jabiyeen Dagaalkii Mulaadkarad 1071, dhulka Anadool ayee gudaha u galeen ilaa Niiqiya, waqtigii Malik Shaah ayee gaareen Salaajiqada heerkii ugu sareeyay ee awooda, waziirkiisa Nadaamul Mulki ayaa lagu xasuustaa sida uu aqoonta u taageeri jiray iyo dugsiyadii badnaa uu dhisay ee loogu magacdaray, Malik Shaah markuu dhintay 1092 waxaa bilaawday dagaalo lgu hoobtay oo dhex mara wiilashiis Barkiyaaruuq iyo Maxamuud .

Waxyaabaha casrigaan uu la gaar yahay waa bilaabashada Weerarada Saliibiyiinta, sanadkii 1097 ayuu soo gaaray Shaam weerarkii koowaad ee saliibiyiinta waxeyna qabseed magaalooyin badan oo ka mid tahay Qudus ka dib xasuuq arxan daro oo ka geesteen, saliibiyiinta waxey ka dhiseen shaam afar imaaradood.

Khilaafaadka u dhaxeeya qoyska salaajiqada ayaa sii kordhay dagaalo aa tiro lahayna wey dhexmareen dhowr jeer ayaa la go'doomiyay baqdaad, Mustarshid bilaah khaliifka cabaasiyiinta ayaa isku dayay inuu soo ceshado awooda khulafada, wuxuu bilaabay olole ka dhan ah salaajiqada balse sanadkii 1135 ayaa lagu jabiyay dagaal uu la galay suldaan Mascuud, gacanta ayaana lagu dhigay waana la dilay wiilkiis Al-raashid oo xilka uga dambeeyay ayaa sii amba qaaday ololihii ka dhanka ahaa salaajiqada asna waa laga adkaaday.

Xiliga shanaad ee cabaasiyiinta 1157-1258

Muqtafi bi amri laah ayaa rumeeyay dadaaladii khulafada ka horeeyay, heybadii khilaafda ayuu xoogaa soo celiay, wuxuu ka dhigay khilaafada mid xur u ah maamulka Baqdaad iyo deegaanada ku hareersan, halka gobolada kale ay u raacsanaayeen Cabaasiyiinta magac ahaan, sanadkii 1171 Masar ayaa looga khudbeeyay cabaasiyiinta kadib markii ay dhacday Dawladii Faadumiyiinta.

Ayuubiyiinta oo horkacaayay Salaaxudiin Ayuubi ayaa dagaalo la galeen saliibiyiinta waxeyna ka xoreryeen Qudus iyo deegaano badan 1187, sidoo kale waxey hor istaageen Weerarkii Sedexaad ee Saliibiyiinta

Tataarka wuxuu ahaa inuu dhisay sanadkii 1206 dawlad awood badan oo qabsatay badanaa dhulka yuro-aasiya oo ku jirto Shiinaha iyo Ruushka, waxa uu burburiyay Dawladii khawaarzimiyiinta ee islaamiga ahayd 1220dii, intaas ka dib Khulafada Cabaasiyiinta cabsi xoogan ayaa soo food saartay, sanadkii 1242 waxaa khilaafada qabtay khaliif daciif ahaa oo Mustacsim bilaah la dhaho, wuxuu waziir ka dhigtay ibnu calqami oo xirirr dhaw la lahaa Tataarka, wasiirkan ayaa ku kacay khayaano wuxuu u fududeeyay Tataarka inay qabsadaan baqdaad, hogaamiyihii Tataarka Howlaakuu ayaa ciidan badan soo hor dhoobay Baqdaad 5ta febraay 1258, waxeyna ka hareereeyeen magaalada dhinac walba, khaliifka ayaa isku dayay wadahadalo balse Howlaakuu wuu ka diiday, waxeyna galeen magaalada 10ka Febraay ayagoo ka geestay xasuuq aa horay loo arag, tiro kor u dhaafeeso labo milyan oo qof ayee dileen oo ku jiro khaliifkii Baqdaad Mustacsim bilaah.

Cabaasiyiinta Masar

Ayuubiyiinta waxey dhamaatay dawladooda 1250 waxaana badalay mamaaliikta oo ahaayeen asal ahaan adoomo, xukuumada mamaaliikta ayaa awooday iney ku jabiso Tataarka Dagaalkii Ceynu Jaaluut 3 Sebetembar 1260 dhulka Shaam ayeena ka xoreryeen, sidaas ayee uga badbaadiyeen islaamka halistii tataarka.

waxaa soo gaaray masar axmad oo walaal la ahaa khaliifka cabaasiyiinta mustansir, suldaan daahir Beebaris ayaa soo dhaweeyay waxaa loo doortay khaliif 1261dii, mustansir ayaa asna loogu yeeray, suldaanka ayaa siiyay ciidamo badan soo u soo ceshado baqdaad, balse isla sanadkaas dagaal oo la galay tataarka ayaa lagu waayay . Waxaa sidoo kale yimid axmad bin xasan oo ka mid ahaa qoyska cabaasiyiinta khaliif ayaa loo doortay mustansir kadib waxa loogu yeeray xaakim bi amri laah.

Cabaasiyiinta masar aad bay u yareed inay soo fara gishadaan arimaha siyaasada kaliya doorkood wuxuu ku ekaa inay xoojiyaan sharcnimada salaadiinta mamaaliikta kuwaas oo heysteen awooda maamulka, suldaanka wuxuu u baahnaa inuu ka helo aqoonsi xaga khaliifka

Khilaafada cabaasiyiinta ee masar waxey jirtay ilaa 1517 markaas oo suldaanka cusmaaniyiinta saliim uu dumiyay xukunka mamaaliikta ee ka jiray shaam iyo masar, khaliifka ugu dambeeyay cabaasiyiinta mutawakil cala laah sedexaad ayaa uga dagay khilaafada suldaan saliim.

Guud ahaan cabaasiyiinta masar waxey jireen 256 sano waxaana khilaafada qabtay 17 khaliif.

Khulafada Cabaasiyiinta

#	khaliifka	mudada xilka
1	Abuu Cabaas Al-Safaax	750-754
2	Abuu Jacfar Al-Mansuur	754-775
3	Maxamad al-Mahdi	775-786
4	Muusa Al-Haadi	786-787
5	Haaruun Al-Rashiid	787-809
6	Maxamad Al-Amiin	809-814
7	Ma'muun	814-833
8	Muctasim bilaah	833 842
9	Al-Waasiq bilaah	842-847
10	Mutawakil Cala laah	847-862
11	Muntasir bilaah	862-862
12	Mustaciin bilaah	862-866
13	Muctaz bilaah	866-869
14	Muhtadi bilaah	869-870
15	Muctamad cala laah	870-892
16	Muctadad cala laah	892-908
17	Muktafi bilaah	902-908
18	Al-Muqtadir bilaah	908-932
19	alqaahir bilaah	932-934
20	al raadi bilaah	934-940
21	al mutaqi lilaah	940-944
22	al mustakfi bilaah	944-946
23	al mudiic lilaah	946-974
24	al daaic lilaah	974-991
25	al qaadir bilaah	991-1031
26	al qaaim bi amri laah	1031-1075
27	al muqtadi bi amri laah	1075 -1094
28	al mustadhir bilaah	1094-1118
29	al mutarshid bilaah	1118-1135
30	al raashid bilaah	1135-1136
31	al muqtafi li amri laah	1136-1160
32	almustanjid bilaah	1160-1170
33	almustadii bilaah	1170-1180
34	al naasir lidiini laah	1180-1225
35	al daahir bilaah	1225-1226
36	mustansir bilaah	1226-1242
37	mustacsim bilaah	1242-1258