Fan Noli
Teofan Stilijan Noli (alb. Theofan Stilian Noli), bolje poznat kao Fan Noli (alb. Fan Noli; 6. januar 1882. — 13. mart 1965) bio je albansko-američki pisac, naučnik, diplomata, političar, istoričar, govornik, i osnivač Albanske pravoslavne crkve, koji je služio kao premijer i regent Albanije 1924. godine.
Fan Noli je poštovan u Albaniji kao šampion književnosti, istorije, diplomatije, novinarstva, muzike i nacionalnog jedinstva. Igrao je važnu ulogu u učvršćivanju albanskog kao nacionalnog jezika Albanije, sa brojnim prevodima remek djela svjetske književnosti. Njegov doprinos književnosti na engleskom jeziku je takođe mnogostruk: kao naučnika i autora serija publikacija o Skenderbegu, Šekspiru, Betovenu, religioznih tekstova i prevoda. Nažalost, prilikom izrade svoje doktorske disertacije o Skenderbegu, odbranjene 1947, koristio je dokumentaciju koju je falsifikovao Đamarija Biemi (Giammaria Biemmi) ne sumnjajući u njenu autentičnost.[1]
Noli je stekao svoje obrazovanje na Harvardu i bio rukopoložen za sveštenika 1908. godine, uspostavivši time Albansku crkvu i uzdignuvši albanski jezik u sveštenu upotrebu. Kratko je prebivao u Albaniji poslije deklaracije o nezavisnosti 1912. godine. Poslije Prvog svjetskog rata, Noli je vodio diplomatske napore za ponovno ujedinjenje Albanije i primio podršku američkog predsjednika Vilsona. Kasnije vrši diplomatsko-političku karijeru u Albaniji, uspješno vodeći albanski pokušaj za članstvo u Društvu naroda.
Kao od ugledne figure koja je ostala kritična prema korupciji i nepravdi u albanskoj vladi, od Fan Nolija je traženo da vodi Junsku revoluciju 1924. godine. On je onda služio kao premijer dok njegova revolucionarna vlada nije srušena od Ahmed Zogua. Prognan je u Evropu i stalno se nastanio u Americi 1930. godine, stekavši američko državljanstvo i prihvativši kraj svog političkog angažovanja. Proveo je ostatak svog života kao akademik, vjerski vođa i pisac.
Noli je rođen u albanskoj zajednici Ibrik Tepe, Istočna Trakija, kao Teofanus Stilianos Mavromatis. Kao mladić Noli je lutao s kraja na kraj Mediterana, živeći u Atini (Grčka), Aleksandriji (Egipat) i Odesi (Rusija), radeći kao glumac i prevodilac. Znao je 13 stranih jezika. Kroz svoje kontakte sa Albanskim iseljeničkim pokretom, postao je vatreni pristalica pokreta nacionalista svoje zemlje, i prešao je u Boston 1906. godine da bi mobilisao albansku emigracionu zajednicu. U to vrijeme, u Bostonu su neki albanski hrišćani bili dio Grčke pravoslavne crkve, čiji je bio žestok protivnik iz razloga albanskog nacionalizma. Kad je jedan grčki pravoslavni sveštenik odbio da izvrši pogrebne obrede za preminulog Albanca po imenu Kristać Dišnica, člana Albanske zajednice iz Hadsona (Masačusets) zbog njegovog nacionalističkog djelovanja, Noli i grupa albanskih nacionalista iz Nove Engleske su osnovali nezavisnu Albansku pravoslavnu crkvu. Noli, prvi sveštenik nove Crkve, je rukopoložen za sveštenika 1908. godine od ruskog pravoslavnog episkopa u SAD. Godine 1923. Noli je hirotonisan za episkopa Albanske crkve.
Godine 1908. Noli je počeo studije na Harvardu, stekavši diplomu 1912. godine. Vratio se u Evropu da potpomogne albansku nezavisnost, kročivši u Albaniju prvi put 1913. godine. Vratio se u SAD tokom Prvog svjetskog rata, služivši kao vođa VATRA organizacije, koja ga je stvarno napravila liderom albanske dijaspore. Njegovi diplomatski napori u SAD i Ženevi su stekli podršku predsjednika Vudroa Vilsona za nezavisnu Albaniju, i 1920. godine ostvarili članstvo nove države u mladom Društvu naroda. Iako je Albanija već proglasila svoju nezavisnost 1912. godine, članstvo u Društvu Naroda je predviđalo državu sa međunarodnim priznanjem, koju ona nije uspjela da dobije do tada. Godine 1921. Noli je ušao u albanski parlament kao predstavnik liberalne VATRA partije, vodeće liberalne partije u zemlji. Služio je kratko kao ministar inostranih poslova u vladi Džafera Ipija. Godine 1923. je hirotonisan za episkopa novoproklamovane autokefalne Albanske pravoslavne crkve. Ovo je bio period intenzivnih previranja u zemlji između liberala, zastupljenih od VATRE, i konzervativaca, vođenih od premijera Ahmeda Zogua. Poslije neuspjelog atentata protiv Zogua, konzervativci se svete ubistvom drugog popularnog liberalnog političara, Avni Rustemija. Nolijev govor na Rustemijevom pogrebu bio je tako snažan da su pristalice liberala ustale protiv Zogua i primorale ga da pobjegne u Kraljevinu SHS u martu 1924. godine. Zogu je kratko naslijeđen od strane svog tasta, Šefketa Verlacija; i od liberalnog političara Iliaza Vrionija, Noli je imenovan za premijera i regenta 17. jula 1924. godine.
Uprkos svojim naporima da reformiše zemlju, Nolijev „Program u dvadeset tačaka“ nije bio popularan, i njegova vlada je srušena od grupe lojalne Zoguu na Badnje veče iste godine. Dvije sedmice kasnije, Zogu se vratio u Albaniju, i Noli je pobjegao u Italiju pod prijetnjom smrtne presude. Vratio se u SAD 1932. godine i formirao republikansku opoziciju Zoguu, koji se otada samoproklamovao kao kralj Zog I.
Tokom narednih godina, nastavio je svoje obrazovanje, studirajući i kasnije predajući vizantijsku muziku, i nastavljajući razvoj i promociju autokefalne Albanske pravoslavne crkve čiji je nastanak pomogao. Za vrijeme izgnanstava, kratko je u savezu sa kraljem Zogom, koji je pobjegao iz Albanije prije italijanske invazije 1939. godine, ali nije bilo moguće stvoriti čvrst antiosovinski i antikomunistički front.
Poslije rata, Noli uspostavlja neke veze sa komunističkom vladom Envera Hodže, koja je preuzela vlast 1944. godine. Neuspješno je pozvao američku vladu da prizna režim, ali Hodžino povećanje progona svih religija sprečava Nolijevu Crkvu od održavanja veza sa pravoslavnom jerarhijom u Albaniji. Uprkos antiklerikalno nastrojenom Hodžinom režimu, Nolijev vatreni albanski nacionalizam doveo je episkopa pod pažnju američkog Federalnog istražnog biroa. Bostonska kancelarija FBI-ja je držala episkopa pod istragom više od decenije, bez konačnog ishoda.
Pred kraj života, Noli se povukao u Fort Loderdejl, Florida, gdje je umro 1965. godine. Ogranak Albanske pravoslavne crkve kojim je upravljao je na kraju postao Albanska arhidioceza Američke pravoslavne crkve.
Fan Nolijev lik je na albanskoj novčanici od 100 leka izdatoj 1996. godine.
- ↑ Setton, Kenneth M. (1978), The Papacy and the Levant (1204–1571), Volume II: The Fifteenth Century, DIANE Publishing, p. 102, ISBN 0-87169-127-2, »Unfortunately Athanase Gegaj, L'Albanie et I'invasion turque au XV siecle, Louvain and Paris, 1937, pp. 77-80, had not discovered that the "Anonymous of Antivari" was an invention of Biemmi, nor had Noli even by 1947.«
