Srbija u Narodnooslobodilačkoj borbi

Streljanje komunista u Ćupriji, septembra 1941. godine.

Divezantska akcija partizana na pruzi u blizini Leskovca, 16. oktobra 1941.

Srbija je u toku Narodnooslobodilačke borbe, od 1941. do 1945. godine, za okupatora predstavljala jedno od glavnih strateških pozicija u Jugoslaviji.

Ustanak u Srbiji izbio je jula 1941. godine i ubrzo je zahvatio skoro čitavu zemlju. Stvorena je prva slobodna teritorija u tad okupiranoj Evropi pod nazivom „Užička republika“. Neprijatelj je okupio veće snage i ubrzo pod strašnim terorom pokušao da uguši ustanak, ali se glavnina pertizanskih snaga prebacila u Bosnu. Na jugu Srbije je opstalo žarište partizanske borbe u kontinuitetu sve do oslobođenja. Diverzije i napadi u ostalim oblastima su se nastavili u toku čitavog rata, a početkom 1944. godine jače partizanske snage ponovo prelaze u Srbiju. Konačno oslobođenje Srbije odigralo se nakon Bitke za Srbiju 1944. godine, uz pomoć zapadnih Saveznika i Crvene armije.

Tokom Bitke za Srbiju 1944. godine, partizani su, uz podršku saveznika, vodili borbu za oslobođenje od okupatora i dolazak na vlast, dok su četničke jedinice, ostavši bez savezničke podrške, ušle u potpunu kolaboraciju na svim nivoima u pokušaju da spreče dolazak komunističkih konkurenata na vlast.

Okupacija i pripreme za ustanak

Okupaciona podela Jugoslavije, 1941. godine

Posle Aprilskog rata 1941. godine i okupacije Kraljevine Jugoslavije, veći deo Srbije okupirali su Nemci, a manji Bugari. Opljačkali su znatna materijalna dobra i odveli oko 350.000 vojnika, pretežno srpske nacionalnosti u zarobljeništvo. Jevreje i sve one koji su predstvaljali opasnost po njihov režim su progonili, hapsili i odvodili u logore.

Prelazak Centralnog komiteta Komunističke partije Jugoslavije, iz Zagreba u Beograd, krajem maja, bio je od velikog značaja za razvoj Narodnooslobodilačke borbe u Srbiji. Pripreme za ustanak počele su odmah posle Majskog savetovanja CK KPJ u Zagrebu, a Vojni komitet pri Pokrajinskom komitetu KPJ za Srbiju formiran je sredinom maja. Održanvane su Okružne i Mesne konferencije KPJ, formiran je veliki broj mesnih desetina i nekoliko partizanskih odreda. Prikupljene su znatne količine oružja i municije. Vojni komitet je prerastao u Štab Narodnooslobodilačkih partizanskih odreda, a posle savetovanja u Stolicama, septembra meseca, u Glavni štab Narodnooslobodilačkih partizanskih odreda Srbije.

Ustanak

Diverzantska akcija partizana u Srbiji na pruzi Čačak - Užice 1941.

Posle sednice Centralnog komiteta Komunističke partije Jugoslavije od 4. jula 1941. godine na kojoj je donesena odluka o otpočinjanu oružanog ustanka i naređenja komandanta Glavnog štaba Josipa Broza Tita, da ustanak treba započeti u zapadnoj Srbiji i tamo stvoriti oslobođenu teritoriju koja će poslužiti kao baza razvijanju ustanka u drugim krajevima. Partizanskom akcijom u selu Bela Crkva, kod Krupnja 7. jula otpočeo je organizovani ustanak u Srbiji. Iz Bele Crkve brzo se proširio prvo na zapadnu, a zatim i na druge krajeve Srbije. Do septembra 1941. godine formirana su 24 partizanska odreda sa oko 14.000 boraca. Stvorena je povezana velika slobodna teritorija u zapadnoj Srbiji, Šumadiji i Pomoravlju, kao i prvi organi „narodne vlasti“.

Akcije su izvođene i u gradovima (u Beogradu, Nišu i drugim mestima), mnoge diverzije u rudnicima i na komunikacijama. Savetovanje u Stolicama, septembra 1941. godine, bilo je značajan događaj za dalji razvoj Narodnooslobodilačkog pokreta, a posebno prisustvo Vrhovnog štaba NOPOJ i Centralnog komiteta KPJ na slobodnoj teritoriji Srbije. Užice je skoro dva i po meseca bilo centar rukovodstva Narodnooslobodilačke borbe Srbije i Jugoslavije i najveće slobodne teritorije u Jugoslaviji, poznate kao Užička republika. Stvoreni su mesni, sreski i Glavni Narodnooslobodilački odbor Srbije.

Prva neprijateljska ofanzva

Šablon:Srbija u Narodnooslobodilačkoj borbi

Svi pokušaji okupatora da uguši ustanak u Srbiji, ostali su bez uspeha, zbog čega su Nemci bili prisiljeni da sa drugih frontova prebace dve kompletne divizije, jedan puk i dva bataljona da bi likvidirali ustaničke snage. Krajem septembra Nemci su sa oko 80.000 vojnika otpočeli prvu veću ofanzivu u zapadnoj Srbiji i Šumadiji (poznatu kao Prva neprijateljska ofanziva), sprovodeći, istovremeno, najgrublji masakr nad stanovništvom, naročito u Kragujevcu, Kraljevu i Šapcu. U ovim akcijama Nemcima su sadejstvovale kvislinške formacije - Srpske državne službe i Srpskog dobrovoljačkog korpusa. Uporedo sa ovom akcijom, došlo je i do otvorenog neprijateljstva između Narodnooslobodilačkog pokreta i Ravnogorskog pokreta, pod vođstvom pukovnika Dragoljuba Draže Mihailovića.

Pod udarom daleko nadmoćnijih snaga, Vrhovni štab NOPO Jugoslavije i Glavni štab NOPO Srbije, bili su prinuđeni da napuste Srbiju i da se sa delom snaga povuku u Sandžak i istočnu Bosnu. Od ovih i crnogorskih bataljona formirana je u Rudom 21. decembra Prva proleterska udarna brigada. Znatan deo partizanskih snaga ostao je u Srbiji, a Pokrajinski komitet KPJ za Srbiju u Beogradu, gde se vratio iz Sandžaka.

Borbe tokom 1942. i 1943. godine

Partizanke iz Mačve u Bogatiću 1944.

Narodnooslobodilački partizanski odredi i partijske organizacije u Srbiji su tokom 1942. godine zapale u teškoće pod udarima neprijatelja, a naročito četnika Draže Mihailovića. Jedan deo partizanskih snaga upućen je u Bosnu i od njih je formirana Druga proleterska udarna brigada. Novoformirani Glavni štab za Srbiju nije mogao da funkcioniše, a Pokrajinski komitet KPJ za Srbiju je iz Beograda, preko Zagreba, uspostavio veze sa CK KPJ i Vrhovnim štabom. Zbog toga je težište borbe u 1942. godini preneto na južnu Srbiju, gde je stalno do kraja rata, i pored brojnih neprijateljskih poduhvata Narodnooslobodilački pokret sve više jačao.

General Dragoljub Mihailović je 2. marta 1943. godine, u jeku četvrte neprijateljske ofanzive, naredio svim svojim komandantima u Srbiji uništenje komunista uz pomoć Nedićeve policije:

„Komunista je u Srbiji ostalo vrlo malo. U Zapadnoj Bosni uništavamo ih svakoga dana. U ljutoj nevolji drug Tito poziva na ustanak i zbog toga su se povampirile pojedine grupice. Zato najenergičnije zahtevam i naređujem da svaki na svojoj teritoriji uništi i poslednje ostatke komunista i izvesti me do 25 marta o izvršenju. Dokažite tim lupežima da u narodu nemaju nikoga i da im je jedino oružje bilo laž i propaganda. Skrećem pažnju da ima prostorija gde su komandanti na svom mestu i da nema nijednog komuniste. Za ovo uništenje iskoristiti Srpsku državnu stražu do maksimuma, jer komunisti rade protiv nas u Gestapou."

– Mihailovićeva depeša 921 od 2. marta 1943.

U toku 1943. godine došlo je do razvoja Narodnooslobodilačkog pokreta u skoro svim krajevima Srbije. Formirane su Prva šumadijska i Prva južnomoravska brigada. Pokrajinski komitet KPJ za Srbiju je prešao iz Beograda na oslobođenu teritoriju, a Glavni štab NOV i PO Srbije je uspeo da organizovanije deluje. Južna Srbija je bila najjače uporište, naročito područja Jablanice, Toplice i Crne Trave. Zato su Glavni štab i Pokrajinski komitet prešli na taj prostor i tu ostali sve do oslobođenja Beograda, oktobra 1944. godine.

U toku 1942. i 1943. godine da bi oslobodili svoje snage, Nemci su u dva navrata širili okupacionu zonu u korist Bugarske. U to vreme četnički pokret je u Srbiji, predstavljao protivnika koji se nije smeo ni vojnički ni politički potceniti, prvenstveno zbog njegove klasne i kontrarevolucionarne uloge u odnosu na Narodnooslobodilački pokret. Kvisling Milan Nedić se sve čvršće poveza sa četničkim pokretom. Borba za pozicije u masama protiv uticaja snaga kontrarevolucije postale su najvažniji zadatak Komunističke partije Jugoslavije u Srbiji. I u strategijskim planovima Vrhovnog štaba NOV i POJ Srbija je postala sve značajniji činilac.

„U Srbiji Draža Mihailović pokušava da mobilizacijom ubrza izgradnju nacionalne srpske armije. U tom smislu apeluje na Srbe koji su ostali verni kralju i na iskonsku nacionalnu svest Srba. Sa aktivnim činovništvom vežu ga mnogi stari i novi odnosi. Otuda bi se moglo predvideti da bi u slučaju neprijateljskog napada koji bi imao sigurnog izgleda na uspeh državna moć prešla u njegove ruke.

Dosad postoje:
u Srbiji kadrovi i štabovi za 22 potvrđena korpusa i 13 verovatnih;
u Bosni kadrovi i štabovi za 7 potvrdenih i 2 verovatna korpusa.

U poređenju sa ovako visokim brojevima, bande D. M. retko se pojavljuju, pošto korpus raspolaže samo sa 500— 1.000 pušaka i nešto automatskog oružja. Zato im je naređeno da se uzdržavaju od akcija. Sem toga, Mihailoviću je pre svega stalo samo da zadrži u rukama područja koja su mu potrebna za regrutovanje i snadbevanje i da u povoljnim prilikama zapleni što više oružja itd., ali da se izbegavaju mere odmazde. Inicijativu za prelaz na dela, on očekuje spolja. Pošto preti opasnost da do toga neće doći ove godine, to se pokret približava krizi. Jakog udela u tome ima sve veća zabrinutost zbog boljševičke opasnosti i saznanja da sa engleske strane ne treba očekivati ni spoljno-političku ni unutarpolitičku podršku.

Nasuprot tome, komunizam u Srbiji ima sve veći uticaj. Veliki deo sabotaža pada na njihov teret... Krvava obračunavanja između grupa D.M. i komunističkih bandi sve su češća i žešća, naročito u istočnoj i centralnoj Srbiji. U ovom trenutku glavna opasnost preti iz Hrvatske. Crvene snage nameravaju da prodru u Srbiju preko Drine. Mihailović vrši pripreme da ih odbije. On verovatno precenjuje borbenu sposobnost i gotovost svoje trupe isto onako kao i životnu snagu konzervativne ideje nasuprot revolucionarnim elementima.

Zbog toga Mihailović već traži vezu sa nemačkim komandama, da ne bi potpao pod komunističku vlast.

– Izveštaj nemačkog komandanta Jugoistoka o stanju na Balkanu 1.11.1943.

Oslobođenje Srbije

Sa formiranja 6. južnomoravske brigade, 8.III 1944. Govori Živojin Nikolić Brka, komandant brigade.

Vrhovni komandant NOV i POJ Josip Broz Tito ukazivao je da od razvoja prilika u Srbiji zavisi dalji razvoj događaja, ne samo u Jugoslaviji, već i na Balkanu. Zato je Vrhovni štab NOV i POJ u novembru 1943. godine uputio Drugu proletersku i Petu krajišku diviziju da izvrše prodor u zapadnu Srbiju, a u 1944. godine pojačava snage NOVJ prema Srbiji. Istovremeno, Narodnooslobodilački pokret u Srbiji, je sve više jačao. Broj novoformiranih brigada u južnoj i istočnoj Srbiji stalno se povećavao. U leto 1944. godine formirane su 21, 22, 23, 24, 25, 45, 46. i 47. divizija, a zatim 13. i 14. korpus. Ove divizije su zajedno sa Operativnom grupom divizija koju je Vrhovni štab NOV i POJ iz Crne Gore, istočne Bosne i Sandžaka uputio prema Srbiji, angažovane u razbijanju nemačkih i kvislinških snaga u Srbiji i u njenom potpunom oslobođenju.

Jedinice Narodnooslobodilačke vojske Srbije tesno su sadejstvovale s jedinicama Narodnooslobodilačke vojske Makedonije i na Kosovu u borbama protiv nemačkih snaga koje su se povlačile iz Grčke. Prodorom Grupe divizija preko Ibra u Srbiju, jula 1944. godine nemačke i kvislinške snage su razbijene na nekoliko grupacija. Prvi proleterski i Dvanaesti vojvođanski korpus NOVJ oslobodili su zapadnu Srbiju, 14. srpski korpus i 57. sovjetska armija istočnu Srbiju, a 13. srpski korpus NOVJ Niš i druga mesta u južnoj Srbiji. Dok su Prvi proleterski i 12. vojvođanski korpus sa sovjetskim snagama izvodili Beogradsku operaciju, 13. srpski korpus je posle oslobođenja Niša i Leskovca, uz sadejstvo snaga pod komandom Glavnog štaba NOV i PO Makedonije i Kosova, vodio uporne borbe protiv nemačke grupe armija „E“ koja je bila prisiljena da se povlači dolinom Ibra, preko Sandžaka za Bosnu. Delovi Prvog proleterskog i 14. vojvođanskog korpusa oslobodili su Kragujevac, a početkom decembra i sve ostale delove Srbije do Drine. Time je bila oslobođena čitava Srbija. Glavni štab NOV i PO Srbije je po naređenju Vrhovnog komandanta od divizija 14. srpskog korpusa formirao Južnu operativnu grupu za prodor preko Drine u istočnu Bosnu. Od tih snaga je 1. januara 1945. formirana Druga armija NOVJ.

U oslobođenom Beogradu je od 9. do 14. decembra 1944. godine održana Antifašistička skupština narodnog oslobođenja Srbije, na kojoj su prihvaćene odluke Oblasnog odbora Narodnooslobodilačkog odbora Kosova i Metohije i Glavnog Narodnooslobodilačkog odbora Vojvodine da Kosovo i Vojvodina budu u sastavu federalne Srbije i odluka Antifašističkog veća narodnog oslobođenja Sandžaka da se veći deo Sandžaka pripoji Srbiji. U toku aprila obrazovana je prva Vlada federalne Srbije, a od 8. do 12. maja 1945. godine održan je Prvi osnivački kongres Komunističke partije Srbije.

Narodni heroji i istaknute ličnosti

Plakat „Srbija se umirit ne može“

Vlada Aksentijević Cana Babović Vera Blagojević Milan Blagojević Španac Đurđelina Đuka Dinić Dragojlo Dudić Svetozar Dragović Toza Vlada Zečević Sreten Žujović Milan Ilić Čiča Dušan Jerković Žikica Jovanović Španac Zdravko Jovanović Radivoje Jovanović Sava Jovanović Sirogojno Filip Kljajić Fića Branko Krsmanović Petar Leković Nikola Ljubičić Moma Marković Miodrag Milovanović Lune

Mika Mitrović Jarac Vukica Mitrović Ratko Mitrović Mitra Mitrović Blagoje Nešković Ratko Pavlović Ćićko Slobodan Penezić Krcun Dušan Petrović Šane Sima Pogačarević Koča Popović Milentije Popović Momčilo Popović Ozren Darinka Radović Dobrivoje Radosavljević Aleksandar Ranković Petar Stambolić Đuro Strugar Mirko Tomić Jelena Ćetković Stevo Filipović Radmila Šišković

Galerija

• 
  Beograd u ruševinama, aprila 1941. godine
• 
  Vešanje Stevana Filipovića u Valjevu, maja 1942. godine
• 
  Spomenik Kosmajskom NOP odredu na Kosmaju
• 
  Spomen-kompleks „Kadinjača“, kod Užica
• 
  Spomenik narodnom heroju Žikici Jovanoviću Špancu, na mestu pogibije u selu Radanovcima
• 
  Spomen-kompleks „4. decembar 1943.“ u Prijepolju

Savremena tumačenja

Istoričarka Dubravka Stojanović smatra da je u Srbiji vođen i građanski rat:

S jedne strane našla se partizanska, organizovana i disciplinovana vojska koja je, uz stalnu borbu protiv okupatora, vodila i borbu za revolucionarni preokret i uvođenje komunizma. S druge strane bila je slabo organizovana, nedisciplinova i nedovoljno subordinirana Jugoslovenska vojska u otadžbini koja je rat otpočela kao pokret otpora, ali je u Srbiji, već u jesen 1941, ušla u kolaboraciju sa okupacionim snagama pokušavajući da se, na prvom mestu, bori protiv komunistički orijentisanih partizanskih jedinica.

Osvrćući se na tezu da je u okupiranoj Jugoslaviji vođen građanski rat, profesor Miodrag Zečević kaže:

Sadašnja vlast i njeni istoričari proglasili su da je u Srbiji između partizana i četnika vođen međusobni građanski ideološki rat. Građanski rat nemoguće je voditi u okupiranoj zemlji u prisustvu zainteresovnog okupatra da održi vlast.

Literatura

Portal NOB Segment isključivo posvećen Narodnooslobodilačkoj borbi.

• Moma Marković „Pregled Narodnooslobodilačke borbe u Srbiji“. Beograd 1947. godina.
• Enciklopedija Jugoslavije (knjiga osma). „Jugoslovenski leksikografski zavod“, Zagreb 1971. godina.
• Vojna enciklopedija (knjiga deveta). Beograd 1975. godina.
• Narodni heroji Jugoslavije. „Mladost“, Beograd 1975. godina.
• Dojčilo Mitrović: ZAPADNA SRBIJA 1941. (SRBIJA U NARODNOOSLOBODILAČKOJ BORBI), Nolit, Beograd 1975.
• Dr Milivoje Perović: JUŽNA SRBIJA (SRBIJA U NARODNOOSLOBODILAČKOJ BORBI), Nolit - Prosveta, Beograd 1961.
• Jovan Marjanović: BEOGRAD (SRBIJA U NARODNOOSLOBODILAČKOJ BORBI), Nolit - Prosveta, Beograd 1964.
• BEOGRAD U RATU I REVOLUCIJI - knjiga 1, Beograd 1984.
• BEOGRAD U RATU I REVOLUCIJI - knjiga 2, Beograd 1984.
• Mirko Ćuković: SANDžAK U NARODNOOSLOBODILAČKOJ BORBI, Nolit - Prosveta, Beograd 1964.
• ZBORNIK DOKUMENATA I PODATAKA NOR-a. tom I: BORBE U SRBIJI, Vojnoistorijski institut, Beograd
  • knjiga 1 - godina 1941.
  • knjiga 2 - godina 1941.
  • knjiga 5 - borbe u Srbiji 1943.
  • knjiga 6 - Borbe u Vojvodini 1941 - 1943.
  • knjiga 7 - januar - maj 1944.
  • knjiga 8 - Borbe u Vojvodini 1944.
  • knjiga 9 - jun - 20. avgust 1944.
  • knjiga 10 - Borbe u Vojvodini (novembar-decembar 1944.)
  • knjiga 11 - 21. avgust - 10. septembar 1944.
  • knjiga 12 - 11-30. septembar 1944.
  • knjiga 13 - 1-15. oktobar 1944.
  • knjiga 14 - 15-31. oktobar 1944.
  • knjiga 16 - Borbe u Sandžaku 1942 - 1944.
  • knjiga 17 - Borbe u Vojvodini 1941 - 1944. (neprijateljski dokumenti)
  • knjiga 18 - Borbe u Sremu I - III 1945. GODINE
  • knjiga 19 - Borbe na Kosovu 1941 - 1944.
  • knjiga 20 - Dokumenti partijskih organizacija NOV I POJ
  • knjiga 21 - Dokumenti kvislinških jedinica i ustanova

Povezano

• Užička republika
• Ustanak u Srbiji 1941.
• Dan ustanka naroda Srbije
• Bitka za Srbiju 1944.