Savamala
Za ostala značenja, vidi Savamala (film).| Savamala | |
|---|---|
[[Image:{{{слика}}}|290px|Savamala]] |
Savamala je gradsko naselje Beograda koje se prostire na području gradskih opština Savski Venac i Stari Grad.
Savamala se nalazi južno od Kalemegdanske tvrđave i naselja Kosančićev Venac, i proteže se duž desne obale reke Sava. Njen severni deo pripada opštini Stari Grad dok centralni i južni deo pripadaju opštini Savski Venac. Centralna ulica naselja je Karađorđeva ulica.
Prvobitno, ceo zapadni deo (Terazije) današnjeg centra grada se zvao Savamala, ograničen modernim ulicama i skverovima Terazije, Kralja Milana, Slavije, Nemanjine i ulice Kneza Miloša. Cela oblast bila je poznata kao Zapadni Vračar, ali je taj naziv potpuno iščezao iz upotrebe, dok se Savamalom danas smatra samo oblast oko Karađorđeve ulice.
Shodno njenom relativno niskom položaju u odnosu na reku Savu i nedostatku bilo kakve zaštite, Savamala je jedini deo u centru Beograda koji je poplavljen usled ekstremno velikih voda Save. Bila je skoro potpuno poplavljena 1984. i tokom velikih poplava 2006.
Iako se nalazi u starom jezgru Beograda (većinom zbog veoma lošeg održavanja Karađorđeve ulice i okolnih zgrada), Savamala je mesto sa veoma bitnim saobraćajnim svojsvtima u gradu: sama Karađorđeva ulica (sa prugom paralelno, i tramvajskim šinama), dva mosta preko Save (Brankov most i Stari savski most) glavna autobuska stanica i autobuska stanica kompanije „Lasta“, Beogradska glavna železnička stanica i Savsko pristanište.
Naziv je proistekao iz imena reke Sava i reči „mahala“, uglavnom sažete „ma('a)la“ na srpskom, jedne od turskih reči za mala naselja ili blokove kuća.
Novija istorija Savamale, koja je vezana uz istoriju Savskog venca, počinje početkom 18. veka, u vreme kada Austrougarska osvaja Beograd i pokreće preseljavanje hrišćanskog stanovništva iz utvrđene varoši na deo uz Savu, gde je postojalo Savsko (ili Srpsko) selo, za razliku od Švapskog koje je bilo uz dunavsku obalu, a koje je nakon poslednjeg povratka Turaka zamenilo Tursko selo.
Urbanizovanje Savamale (Sava mahale) počinje početkom 19. veka, u vreme kad je to već bilo selo sa stotinak kućeraka rasprostranjenih na delu od Varoš kapije, koja je bila negde kod Pop Lukine ulice, preko u to vreme delimično močvarnog terena, koji danas omeđavaju ulice Karađorđeva, Savska, Gavrila Principa, Sarajevska i Kraljice Natalije. Rečno pristanište bilo je tada na Dunavu gde je košava duvala svom snagom a pri najvećim udarima vetrova održavanje brodova na vodi je bilo otežano. Knjaz Miloš je primetio da je savska obala zaštićena grebenom i mnogo pitomija i želeo je da tu preseli pristanište i razvije trgovački (abadžijski) deo grada. Da bi se kraj uz Savu brže razvijao izdao je naredbu – da oni koji žele da se na savskoj obali bave trgovinom moraju pored nje i da se nastane. Abadžijsku čaršiju planirao je u današnjoj Ulici kraljice Natalije. Svim tadašnjim stanarima tog dela Savamale ponudio je da umesto kućeraka u kojima su do tada živeli podignu pristojnije kuće i radnje i da za to besplatno poseku svako drvo iz šuma oko Beograda. Kako to niko nije učinio naredio je da se ovaj kraj raseli u Palilulu, što je i urađeno za jedan dan. Na praznom prostoru u novoprosečenoj čaršiji o državnom trošku je podignuto 46 dućana, koji su besplatno ponuđeni trgovcima, ali ni to nije išlo lako. Abadžije su se pravdale da je to „jako udaljeno od pazara“ i tek kad je knez pripretio da će im zatvoriti dućane u Varoši i ostaviti ih da gladuju, nevoljno su pristali, o čemu dovoljno govori i podatak da je 17 od tih dućana još dugo zvrjalo prazno. Tako je tu nastala Abadžijska čaršija i istoimena ulica u koju su postepeno stizali njeni budući stanari.
Knjaz Miloš je bio i prvi beogradski urbanista, koji je baš u Savamali želeo da izgradi novi srpski Beograd, sa svojim upravnim centrom i drugim značajnim objektima, u kom je Abadžijska čaršija trebalo da bude privredni centar.
Drugi veliki urbanistički doprinos kneza Miloša bila je odluka da se uz Topčiderski drum (danas Ulica kneza Miloša), uz pomoć majstora Nikole Živkovića, u to vreme poznatog kao Hadži-Neimar, koji je uživao njegovo najveće poverenje, dižu državne zgrade. Prva od njih, zgrada Sovjeta, podignuta je 1836. godine kao jednospratnica na mestu današnjeg bioskopa „Odeon“, a ispod nje Vaznesenjska crkva, Državni savet, vojne kasarne, Ministarstvo finansija sa Finansijskim parkom i najzad Dvor Mihaila Obrenovića. Stara zgrada Sovjeta porušena je 1931. a od tih prvih značajnih građevina danas je ostao samo deo Velike kasarne (uz kompleks zgrada starog Generalštaba), kao i Amam kneza Mihaila, u ulici Admirala Geprata broj 14 u kom je danas smešten kafić „Monument“.
Na uglu današnjih ulica Balkanske i Admirala Geprata (Pivarski sokak) izgrađena je i prva Velika pivara, sa kafanom i velikom salom u kojoj su igrane prve pozorišne predstave ali i održavana zasedanja skupštine, pa i čuvena Svetoandrejska skupština 1858. godine. U to vreme u ovom delu Savamale niču i prve privatne zgrade od kojih neke i danas postoje, poput one u Pivarskoj ulici (Gavrila Principa) broj 15.
Savamalska čaršija je dugo onima uspešnijima služila za početak, a kako bi se ko od njih obogatio selio bi se u neki od otmenijih krajeva, dok bi na njegovo mesto dolazio drugi koji bi tu započinjao svoj beogradski život. Sve do Luke Ćelovića - Trebinjca koji je, obogativši se, odlučio da se ne seli u centar nego da centar grada dovede u Savamalu.
Značajne promene u Savamalu stižu krajem 19. veka s dolaskom železnice, kada je 1884. godine s prvom prugom izgrađena Železnička stanica, a nedaleko od nje i prvi železnički most na Savi. Za potrebe železničkog kompleksa prethodno je nasuta Bara Venecija i kompletno isušen ovaj do tada močvarni prostor, kada se i sve okolne ulice i naselja spuštaju ka reci i granice Savamale proširuju sve do pomenutog mosta. Dolazak železnice inicira i svaki drugi prosperitetni razvoj mlade države, pa se tako krajem veka podižu i nove državne zgrade, poput Državnog saveta, odnosno Narodne skupštine koja je bila na uglu današnjih ulica Kneza Miloša i Kraljice Natalije.
U to vreme kreće i tramvajska pruga koja je Železničku stanicu spojila sa Zapadnim Vračarom i Slavijom, a 1895. godine u savamalskom Hotelu „Bosna“ (koga takođe tu više nema) otvorena je i odmah počela da radi beogradska berza, čime je savska čaršija postala najvažniji činilac u trgovinskom svetu ondašnje Srbije.
Svekoliki privredni progres neumitno, od prvobitnih zanatlija, trgovaca i preduzimača, stvara i sloj bogatijih ljudi, a sa njima se rađa i ozbiljna ekonomija i bankarstvo. Za priču o Savamali u tom smislu veoma je bitno, ako ne i najbitnije, ime Luke Ćelovića, koji je od šegrta i kalfe u ovom naselju, vredno radeći i štedeći, vizionarski kupovao slobodne placeve, a potom inicirao ili sam finansirao gradnju u to vreme velelepnih objekata u delu oko Karađorđeve ulice koji je u njegovoj viziji trebalo da bude najelitniji i najlepši centar grada - beogradski „Siti“. U njegovo vreme, ruku na srce, on je to i bio.
Razvoj železnice, gradnja pomoćnih železničkih objekata i brojnih udžerica oko njih, u kojima su živeli železnički radnici, već početkom 20. veka prouzrokovali su odvajanje grada od reke i provocirali još tada čitav niz urbanističkih planova koji su na ovom potezu predviđali, između ostalog, pristanište van korita reke, na prostoru Bare Venecije, kanale, mostove i brojne atraktivne sadržaje kojima bi se Beograd spustio na Savu. Život je nažalost tekao stihijski i nijedan od tih ambicioznih planova koji su tu predviđali „Varoš na vodi“ nije realizovan. Svi vredni građevinski poduhvati i zgrade koje su potom nicale u delu oko Železničke stanice, više su usamljeni primeri koji pokazuju kako je i kako bi ovaj potencijalno najelitniji deo grada mogao da izgleda.
Iako su se atraktivni planovi vezani za Savamalu, inicirani i rađeni od strane zvaničnih gradskih institucija, sporadično pojavljivali i u periodu nakon Drugog svetskog rata, u vreme kad su u njoj sve više nicali magacini i stovarišta, autobuske stanice i sve ono što i danas tamo postoji, ni jedan od njih nije bio ni blizu realizacije.
Gotovo sto godina stara ideja o izmeštanju Glavne železničke stanice, podgrejana je počecima izgradnje stanice u Prokopu, čime je nanovo aktuelizovana i ideja o „Varoši na vodi“ u tzv. Savskom amfitetru, dobrano podgrejana projektima koji su u tom smislu krajem osamdesetih godina rađeni na inicijativu SANU, da bi sumorne devedesete sve to gurnule u drugi plan.
Inicijativu gradske opštine Savski venac i tribine o „Varoši na vodi“ u tom smislu treba gledati kao apel i vapaj da se ovaj spasi od građevinske investitorske stihije, te urbanistički reši i isplanira do trenutka sad već izvesnog odlaska železnice iz ovog dela Beograda.
