Konzul
Za ostala značenja, vidi Konzul (razvrstavanje).
| Drevni Rim | |||
 Članak je dio serije: | |||
|
| |||
| Periodi | |||
|---|---|---|---|
| Rimsko Kraljevstvo 753. pne. – 510. pne. Rimska Republika | |||
| Redovni magistrati | |||
|
| |||
| Izvanredni magistrati | |||
|
| |||
| Titule | |||
Imperator
| |||
| Institucije i pravo | |||
| |||
|
Druge države |
Konzul (lat. consul) je bio najviši državni činovnik (magistrat) u Rimskoj Republici.
Rimljani su u doba kasne republike i ranog carstva ukidanje kraljevske vlasti i njenu zamenu konzulatom smatrali početkom republike. Nakon proterivanja poslednjeg rimskog kralja, Tarkvinija Oholog (Tarquinius Superbus), kraljeve religijske dužnosti otada je obavljao sveštenik-kralj (rex sacrorum), koji se na tom položaju nalazio doživotno. Kraljeva vojna ovlašćenja (imperium) prešla su, prema tradiciji, na dva magistrata nazvana konzuli (consules).
Konzuli su smatrani glavnim magistratima republike, pa su se po njima računale i godine. Stoga su brižljivo vođeni spiskovi tih imena, koji su kasnije bili hronološka osnova za pisce istorije republike. Tradicionalni spisak konzula rimske republike počinje imenima Lucija Junija Bruta i Lucija Tarkvinija Kolatina, konzula 509. godine st. e. Konzuli su pre svega bili vojskovođe koje su u ratu predvodile rimsku vojsku. Stoga ih je birala centurijatska skupština, odnosno rimska vojska organizovana u glasačko telo. U doba mira konzuli su imali široka ovlašćenja u upravi, zakonodavstvu i sudstvu. Pored toga, imali su i ulogu u religijskom životu države, jer su bili zaduženi za neke verske obrede koje su mogli obavljati samo najviši državni činovnici. Od vremena pozne republike bivši konzuli su često postavljani za prokonzule (pro consule = doslovno: "umesto konzula"), tj. za upravnike rimskih provincija.
Da bi se neko kandidovao za položaj konzula morao je imati najmanje 40 godina života, a ako je bio plebejac, najmanje 42 godine. Svake godine birala su se dva konzula, koja su imala jednaku vlast. Takav princip kolegijalnosti bio je osnova gotovo svih rimskih magistratura, a služio je kao otklon od zloupotrebe vlasti, jer je akcije jednog magistrata mogao sprečiti njegov kolega. Latinska reč consules prevodi se kao "oni koji idu zajedno". Ukoliko bi jedan od konzula umro na dužnosti (što nije bila retkost u doba republike, ispunjene ratovima), izabrao bi se njegov zamenik, koji je nazivan consul suffectus (otprilike = dopunski konzul).
U doba ratova glavni kriterij za izbor konzula bila je ratna veština i reputacija kandidata, ali je izbor konzula uvek bio i politički motivisan. Konzulat je vremenom postao uobičajena završna tačka koju je ambiciozni rimski političar dostizao nakon što je prošao niže magistrature (taj se redosled magistratura nazivao cursus honorum).
Prema analističkoj predaji, prvi je plebejski konzul bio izabran za 366. godinu st. e. Verovalo se da su svi prethodni konzuli bili patriciji, i jedan od glavnih aspekata borbe staleža navodno je bilo uporno zalaganje plebejaca da ta dužnost postane dostupna i njima. Međutim, ukoliko se klasifikacija patricijskih i plebejskih imena poznata iz srednje i pozne republike primeni na spisak konzula za period od 509. do 445. god. st. e., plebejska su imena dobro zastupljena (30 odsto). Plebejcima verovatno nikada nije bilo zabranjeno da budu na položaju konzula. Razlika između patricijskih i plebejskih porodica fiksirana je možda tek polovinom 4. veka st. e., a svrha zakona iz 367. st. e., nazvanog lex Licinia Sextia, koji predviđa da jedan konzul mora biti plebejac, možda nije bila ništa drugo nego da zakonski garantuje da će obe grupe nobiliteta imati podjednak udeo u obavljanju najvišeg položaja u državi. Ipak, prema antičkoj tradiciji, prvi plebejski konzul bio je Lucije Sekstije, izabran za 366. godinu st. e.
Kada je Oktavijan Avgust ustanovio principat, promenio je i politički karakter konzulata oduzimajući veći deo moći koji je do tada bio povezan s tim položajem. Premda je konzulat ostao velika počast i premda su godine nastavile da se računaju po konzulima, od Avgusta se za jednu godinu bira nekoliko parova konzula: prvi par je stupao na dužnost 1. januara i davao ime godini (to su consules ordinarii), a zatim je na dužnost stupao par "dopunskih konzula" (consules suffecti). Ponekad bi se tokom godine na dužnosti smenilo nekoliko parova dopunskih konzula, a 190. godine n. e., pod carom Komodom, ukupno je 25 ljudi vršilo dužnost konzula.
Dužnost konzula često su vršili sami carevi, a ponekad su postavljani carevi štićenici ili rođaci, pri čemu se često zanemarivala starosna granica. Na primer, car Honorije imenovan je konzulom na svom rođenju.
Obavljanje dužnosti konzula bila je velika čast i konzulat je ostao glavni simbol republikanskog poretka koji je bio utkan, i na kome je bio sazdan, poredak principata. Galsko Carstvo biralo je sopstvene parove konzula tokom svog trajanja (260―274), verovatno da bi se podvukla njegova nezavisnost od Rima. Spisak konzula Galskog Carstva je nepotpun i sastavljen je na osnovu imena s natpisa i novčića.
Jedna od sveobuhvatnih reformi cara Konstantina Velikog bilo je i to da jedan konzul obavlja dužnost u Rimu, a drugi u Carigradu. Prema tome, kada je Teodosije I na samrti podelio Carstvo na dva dela, car svakog dela dobio je pravo da postavlja po jednog konzula, pa su nakon pada Zapadnog Rimskog Carstva godine na Istoku imenovane samo po jednom konzulu. Najzad je u doba Justinijana I konuzulat prestao da postoji: poslednji konzul u Rimu bio je Decije Paulin (534. god.), a u Carigradu Flavije Bazilije Junior (541).
Konzuli su bili eponimni, tj. svaka godina zvanično je identifikovana imenima dvojice konzula, i pored toga što su postojala jednostavnija računanja, na primer ab urbe condita (= "od osnivanja Grada", tj. od mitskog osnivanja Rima od strane Romula). Na primer, 59. godina st. e. zvala se "konzulat Cezara i Bibula" jer su te godine na dužnosti konzila bili Gaj Julije Cezar i Marko Kalpurnije Bibul ― premda je Cezar toliko dominirao konzulatom te godine da su neki u šali govorili da se nešto dogodilo ne tokom "konzulata Cezara i Bibula" nego tokom "konzulata Gaja i Julija".
U latinskom se obično koristi ablativ apsolutni za izražavanje vremena, npr. Caesare et Bibulo consulibus (= "tokom konzulata Cezara i Bibula" ili "kad su Cezar i Bibul bili konzuli").
- Spisak konzula Rimske Republike (do 33. god. st. e.)
- Spisak konzula ranog Rimskog Carstva (33. st. e. ― 192. n. e.)
- Spisak konzula poznog Rimskog Carstva (posle 192. n. e.)
